1. Κοινωνικές και τεχνικές συνθήκες της γένεσης του Bauhaus
Θα ήθελα να ξεκινήσω με μια διευκρίνιση: πιστεύω ότι για να δει κανείς το «φαινόμενο Bauhaus» στην Ευρώπη και ειδικότερα στην Ελλάδα, θα είναι σωστότερο να το δει μέσα στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής του, και όταν λέμε «ιστορικό πλαίσιο» εννοούμε το σύνολο των παραγόντων που το συνιστούν: Οικονομία, Πολιτική, Ιστορία, Ιδεολογία, και τα παραπέρα εποικοδομήματά τους, Αρχιτεκτονική και Τέχνη, αρχικά στον ευρωπαϊκό χώρο και στη συνέχεια στην Ελλάδα.
Σίγουρα τα πρώτα κεφάλαια αυτής της εργασίας αναφέρονται σε γνωστά γεγονότα. Ξέρουμε πολύ καλά τι συνέβη στη Γερμανία στον Μεσοπόλεμο, ποιες ιδεολογίες είχαν αναπτυχθεί, και ποιες ήταν οι σχέσεις του καθεστώτος της Βαϊμάρης και μετά των Ναζί με αυτές. Όμως, η γένεση, η ανάπτυξη αλλά και η διαμόρφωση του Bauhaus σχετίζονται διαλεκτικά και άμεσα με αυτές τις ιδεολογίες στο Ιστορικο Πλαίσιο του Μεσοπολέμου, και αυτό πρέπει να γίνει σαφές, το Bauhaus ούτε ήρθε από το πουθενά, ούτε αναπτύχθηκε μέσα σε γυάλινο πύργο μιας ομάδας διανοουμένων, ήταν και αυτό ένα πλήρες Κοινωνικό Φαινόμενο, όπως πολύ σωστά έχει τονίσει ο Δεσποτόπουλος.
Πενήντα χρόνια μετά το 4ο CΙΑΜ και εξήντα πέντε μετά την ίδρυση του Bauhaus, σε μια συνολική αποτίμηση του Έργου του Bauhaus, ο Δεσποτόπουλος σημειώνει ότι «…υπήρχαν και άλλα ανανεωτικά κινήματα στην Τέχνη και την Αρχιτεκτονική, στη Σοβ.Ενωση και την Ευρώπη, το CIAM, το Werkbund, ο Corbusier κ.α. Αλλά το ξεκίνημα του Bauhaus δεν άρχισε με απλή συγκέντρωση μιας ομάδας από διανοούμενους καλλιτέχνες και φανατικούς μαθητές. Το Bauhaus, όταν το δούμε τώρα εκ των υστέρων, ήταν μια «εφ’ άπαξ» έκρηξη γονιμοποιητικής ιδέας, που προήλθε και εφέρετο από τα συγκλονιστικά γεγονότα εκείνης της εποχής….. το πνεύμα εκείνου του ξεκινήματος βασίστηκε στη βεβαιότητα για το καλό μέλλον του Κόσμου και στο σοσιαλιστικό περιεχόμενο της Νέας κοινωνίας….»² (υπογρ. δική μου).
Το Bauhaus γεννήθηκε στη μεταβατική εποχή της άρνησης του εκλεκτικισμού, με την προοπτική της διατύπωσης μιας «νέας Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας σε μια νέα επερχόμενη Κοινωνία».
Το Bauhaus ήταν συνέχεια διεργασιών που συνόδευαν και την πολιτική άρνηση του Κοινωνικού Συστήματος, αντικαθεστωτικές ή μή: 1830, 1848, 1870, 1905, 1917 (και τις επακόλουθές της στην Ευρώπη 1918), αλλά και έναν Παγκόσμιο Πόλεμο. Αποτελέσματα, κατάρρευση μεγάλων αυτοκρατοριών (Καϊζερικής Γερμανίας, Τσαρικής Ρωσσίας και Αυστρο-ουγγρικής αυτοκρατορίας) και άνθιση δημοκρατιών με αναβάπτιση στις αρχές της προδομένης από τον βοναπαρτισμό Γαλλικής Επανάστασης, αλλά προχωρώντας και πιο πέρα, στις σοσιαλιστικές αρχές της Σοβιετικής Επανάστασης του 1917.
Η εισαγωγή του οπλισμένου σκυροδέματος και η κατασκευή βιομηχανικών κτηρίων, γεφυρών και άλλων μη αρχιτεκτονικών κατασκευών από πολιτικούς μηχανικούς (Freyssinet, MaiΙΙart κ.α.), χωρίς τις αρχιτεκτονοκεντρικές μορφοκρατικές αγκυλώσεις, άνοιξε επιτέλους τον δρόμο και στους αρχιτέκτονες. Η αρχική τους προσπάθεια ήταν η ειλικρίνεια στη σύνθεση και την κατασκευή, και το σύνθημα «κατασκευαστικότητα-λειτουργικότητα» απελευθέρωσε τις μορφές από τα ωραία για την εποχή τους, αλλά εκφυλισμένα πλέον περίτεχνα ή κακοστυλιζαρισμένα εκλεκτικιστικά και «μπωζαρίτικα» πρότυπα.
01. Freyssinet, τα παραβολικά υπόστεγα στο Ορλύ³. 02. R.Maillart, γέφυρα από οπλισμένο σκυρόδεμα⁴. Κατασκευές με μορφές που προκύπτουν από τη στατική συμπεριφορά του οπλισμένου σκυροδέματος, όπως οι πτυχωτές παραβολικές διατομές με μηδενικές διατμητικές τάσεις, ή με πάχη διατομών ανάλογα των δυνάμεων που ασκούνται σ’ αυτές.
03. R.Maillart μυκητοειδείς πλάκες⁵: Ιδιόρρυθμος οπλισμός πλακών και υποστυλωμάτων που καταργεί τις διαδοκιδώσεις. Αρχιτεκτονικές μορφές που προκύπτουν απλά από τη στατική συμπεριφορά του οπλισμένου σκυροδέματος.
Ταυτόχρονα, εμφανίστηκαν και οι πολιτικές ανησυχίες: όσο και αν οι αρχιτέκτονες ήταν στον πυρήνα της κυρίαρχης Τάξης και εργαζόμενοι για αυτήν, κάπου διογκώθηκε και η πολιτική αμφισβήτηση. Έτσι, αναπτύσσονται κινήματα αμφισβήτησης του ακαδημαϊσμού και του κύριου εκφραστή του, της Ecole des Beaux-Arts στην Αρχιτεκτονική και Τέχνη, αλλά και του πολιτικού πλαισίου: (Deutsche Werkbund>, …>…> Bauhaus > Neue Sächlichkeit…)
2. Το πολιτικό πλαίσιο στον Μεσοπόλεμο στην Ευρώπη
04. Σοσιαλιστικές επαναστάσεις και Φασιστικές δικτατορίες στον Μεσοπόλεμο στην Ευρώπη⁷. Από τις 29 ευρωπαϊκές χώρες, στις 6 ξέσπασαν σοσιαλιστικές επαναστάσεις (επέζησε μία) και εγκαθιδρύθηκαν 16 δικτατορίες.
Το Bauhaus γεννήθηκε στα ερείπια της Καϊζερικής Γερμανίας, με τη θέληση να εκφράσει έναν Νέο Κόσμο. Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης ήταν ένα διάλειμμα και μια ανάσα εκδημοκρατισμού στη στρατιωτικοκρατούμενη γερμανική πραγματικότητα, που όμως δεν κράτησε πολύ. Η Εξουσία, ιδίως μετά το τσάκισμα της γερμανικής σοβιετικής επανάστασης του 1918, παρέμεινε ουσιαστικά στα χέρια των στρατοκρατών, των βιομηχάνων και των μεγάλων Πρώσσων γαιοκτημόνων, των Γιούνκερς.
Η «ανέμελη» ζωή της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης ήταν μόνο η πρόσκαιρη επιφάνεια, οι καταγγελτικές κραυγές του πνευματικού Κόσμου δεν εισακούγονταν, χαράκτες και ζωγράφοι όπως η Κόλβιτς, ο Γκρος και δεκάδες άλλοι, σκηνοθέτες όπως ο Φριτς Λάνγκ («Metropolis», «DasTestamentdes Dr. Mabuse», «M»⁸), «προφήτευαν» μάταια την επερχόμενη ναζιστικοποίηση (ιδιαίτερα η ταινία DasTestamentdes Dr. Mabuse, η οποία απαγορεύτηκε αμέσως από το ναζιστικό καθεστώς). Οι σοσιαλδημοκράτες, «κάτω από το τραπέζι», προτιμούσαν τους Ναζί από τους Κομμουνιστές, και τελικά η άνοδος του Χίτλερ δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Μην ξεχνάμε ότι ο άσημος και φαιδρός ως τότε Αδόλφος Χίτλερ του «πραξικοπήματος της Μπυραρίας»⁹ (1923) ανήλθε στο αξίωμα του Καγκελάριου μετά τη Σύσκεψη στη Λέσχη των Βιομηχάνων στο Düsseldorf στις 26 Ιανουαρίου 1932¹⁰), όπου ο Χίτλερ και οι επιτελείς του έκλεισαν την τελική συμφωνία τους με τους κορυφαίους Γερμανούς βιομήχανους¹¹, συμφωνία που διαμορφώθηκε έπειτα από σειρά μακροχρόνιων επαφών τους με τον Χίτλερ και τους επιτελείς του.
Πέρα από τη γνωστή σύσκεψη στο Ντύσσελντορφ τον Ιανουάριο του 1932, με τη συμμετοχή 300 εκπροσώπων του τραπεζικού και μονοπωλιακού γερμανικού Κεφαλαίου, τον Ιανουάριο του 1933 συγκεντρώθηκαν στην Κολωνία, στο σπίτι τού τραπεζίτη Σραίντερ, οι μεγάλοι κεφαλαιούχοι Φόγκλερ, Κίρντοφ, φον Τύσσεν και Σραίντερ με τον Χίτλερ, τον φον Πάπεν και τον Άλφρεντ Χούγκενμπερτ (μεγιστάνα των ΜΜΕ και ιδιοκτήτη της κινηματογραφικής εταιρείας UFA), όπου αποφασίστηκε η παράδοση της Εξουσίας στον Χίτλερ, και στις 30 Ιανουαρίου του 1933 ο Πρόεδρος Χίντεμπουργκ διόρισε τον Χίτλερ Καγκελάριο και τον φον Πάπεν Αντικαγκελάριο.
Στη συνέχεια, στις 20 Φεβρουαρίου του 1933, νέα συνάντηση στο Βερολίνο με πρόσκληση του Γκαίριγκ, 25 περίπου βιομηχάνων μαζί με τον Σαχτ, Πρόεδρο της Τράπεζας Διεθνών διευθετήσεων και μετέπειτα Υπουργό Οικονομικών των Ναζί, τον πρόεδρο των Γερμανών βιομηχάνων και ιδιοκτήτη της Πολεμικής Βιομηχανίας Άλφρεντ Κρουπ, τέσσερα στελέχη της I.G.Farben από τις πρώτες χημικές βιομηχανίες σε παγκόσμια κλίμακα, ο Αλβέρτος Φόγκλερ επικεφαλής της United Steel Works της Γερμανίας κ.α. Η συνάντηση αποφάσισε τη στήριξη του Χίτλερ με 3 εκατ. μάρκα για τις εκλογές του Μάρτη του 1933. Η κυριαρχία των Ναζί ήταν πλέον γεγονός.
Ακόμη, ήδη από το 1924, μονοπωλιακές εταιρείες των ΗΠΑ κ.α. επενδύσαν στη Γερμανία και ανόρθωσαν κυρίως την πολεμική της βιομηχανία (Στάνταρτ Όιλ, Τζένεραλ Ελέκτρικ, Τζένεραλ Μότορς, Φορντ, Ανακόντα, η γνωστή μας ΙΤΤ από τα πραξικοπήματα που οργάνωνε στη Λατινική Αμερικη το 1970 –Χιλή κλπ- κ.α.)¹².
Käthe Kollwitz: 05. Πείνα (1923), 06. Ζητιανεύοντας (1924) 07. Ψωμί! (1924) 8. Διαδήλωση (1931)¹³
09. Καρλ Χούμπουχ, Παληοσίδερα (1925), 10. Γκέρντ Αρντς, Εμφύλιος (1928)¹⁴. Εδώ φαίνεται έντονα η κοινωνική κατάσταση στη Μεσοπολεμική Γερμανία της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, μετά την καταστολή της Επανάστασης του Νοέμβρη του 1918, η εξαθλίωση, η ανεργία, το κρύο και η πείνα, που αναφέρει ο Δεσποτόπουλος, αλλά και η πίστη για έναν Νέο Κόσμο¹⁵.
11. Γκέοργκ Γκρος «Οι νταβατζήδες του θανάτου», (Zuhälter, ο μαστροπός) και 12. του ίδιου, «Εξάρτηση σύμφωνα με την Θέληση του Θεού» (1925)¹⁶. Πικρή (και προφητική…) σάτιρα της επικράτησης ξανά του Μεγάλου Κεφαλαίου μέσω των στρατοκρατών, των βιομηχάνων και των μεγάλων γαιοκτημόνων, των Junkers.
13. Εικόνα από το άρθρο του Ι. Δεσποτόπουλου «Σύντομη εισήγηση για ορισμένα σημαντικά «επακόλουθα» από το έργο του Bauhaus»¹⁷, που αναφέρεται στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης και στο πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιό της, του Μεσοπολέμου της Γερμανίας. Έτσι είχαν καταντήσει οι Γερμανοί ήρωες του Α' Παγκοσμίου Πολέμου…
3. Το πολιτικό - ιδεολογικό πλαίσιο του Bauhaus
Το Bauhaus είχε δύο όψεις, την πολιτική και την καλλιτεχνική. Στελέχη του υπήρξαν ένθερμοι υποστηρικτές ταυτόχρονα της πολιτικής και της καλλιτεχνικής του όψης, ενώ άλλα έδιναν βάρος περισσότερο στον ένα ή τον άλλο τομέα -κάποιοι και αρνούμενοι τον πολιτικό τομέα¹⁸. Το φαινόμενο είναι σύνηθες στην Ιστορία, και δεν μας εκπλήσσει ούτε η εχθρότητα του Ναζισμού στο Μοντέρνο Κίνημα αλλά ούτε και η αποδοχή του από τον Φασισμό. Έτσι, και εσωτερικά το Bauhaus δεν είχε ενιαία πολιτική γραμμή. Πέρα από το «επίσημο Πρόγραμμα του Bauhaus» του Βάλτερ Γκρόπιους¹⁹, το οποίο ήταν μάλλον χωρίς εμφανείς πολιτικές προεκτάσεις, συνυπήρχαν με προβληματικές σχέσεις κομμουνιστές όπως ο Οσκαρ Σλέμμερ, μέχρι α-πολιτικοί ή και δεξιοί, ή ακόμη και αριστεροί με το βλέμμα στραμμένο στις ΗΠΑ ως έναν Νέο Κόσμο, όπως ο Καζιμίρ Μάλεβιτς.
Επισημαίνει ακόμη ο Δ. ότι «…φτώχεια, πείνα, κουρέλια, φοβερή διαφθορά, κρύο, …. Αυτή την ιστορική ατμόσφαιρα της αθλιότητας αλλά και της επαναστατικής πίστης, μόνο οι καλλιτέχνες με τη ζωγραφική και τη νέα φωτογραφική τέχνη μπόρεσαν να απεικονίσουν με την ανατριχιαστικη αλήθεια των γεγονότων…»
Κλείνει για τη Βαϊμάρη με την πικρή φράση «…έρχομαι σήμερα να διατυπώσω το ερώτημα και την κατάπληξη, πώς μέσα σ’ αυτό το φοβερό χάος, το κρύο και την τυρρανική πείνα²³, δημιουργήθηκε στο Bauhaus ένα τέτοιο έργο αισιοδοξίας και καλού. Μια τέτοια ηθική και μορφολογική καθαρότητα. Απάντηση σ’ αυτό είναι η δυναμική πίστη εκείνων των ανθρώπων του Bauhaus στο «καλό» που είχε αρχίσει και «θα γινόταν» ζωή στον σοσιαλιστικό κόσμο. Μια βεβαιότητα για το μέλλον. Όλα όμως συνέβηκαν εντελώς διαφορετικά…»²⁴.
14. Ανακοίνωση που προτρέπει τους Γερμανούς να δούν την Έκθεση «Entattete Kunst»: «…Ψυχική σήψη…αρρωστημένη φαντασία, πνευματικός αγνωστικισμός…», «Δείτε την! Κρίνετε οι ίδιοι!» «Επισκεφθείτε την Εκθεση «Εκφυλισμένη Τέχνη»…είσοδος ελεύθερη, για νεολαία απαγορευμένη» (!!!) Μόνο που τους γύρισε μπούμερανγκ, οι Γερμανοί την είδαν με μεγάλη προσέλευση και πολύ ενδιαφέρον, ήταν η μόνη περίπτωση να δουν σύγχρονη Τέχνη σε μια έκθεση που περιόδευε όλη τη Γερμανία, και την είδαν!²⁵
Είναι χαρακτηριστικό ότι το Μοντέρνο Κίνημα το πολέμησε λυσσωδώς ο Ναζισμός, χαρακτηρίζοντάς το ως «μπολσεβίκικη υποκουλτούρα παρακμής» (Entartete Kunst, εκφυλισμένη Τέχνη). Αντίθετα ο Φασισμός το ανέχτηκε, υπό την προϋπόθεση ότι οι υποστηρικτές του δεν θα παρασύρονταν από τις πολιτικές διακηρύξεις του. Μπορεί ο ίδιος ο Μουσσολίνι προσωπικά να προτιμούσε την πομπώδη ρωμαϊκή φασιστική αρχιτεκτονική, αλλά εφ’ όσον στελέχη του Φασιστικού Κόμματος όπως ο Terragni, ο Bardi κ.α. ακολουθούσαν μόνον τις μορφολογικές αρχές του Μοντέρνου Κινήματος, δεν τον ενοχλούσε ακόμη και η αρχιτεκτονική και μορφολογική οξεία κριτική που του ασκούσαν μέσω του περιοδικού Quadrante²⁶.
Στη Σοβιετική Ένωση, ο Λένιν δεν το πολέμησε, χτύπησε όμως έντονα τις ακρότητες της «Προλετκούλτ»²⁷, στη συνέχεια όμως ο Στάλιν επανέφερε τον ακαδημαϊσμό στην επίσημη σοβιετική αρχιτεκτονική, και πολλά στελέχη του Ρωσσικού Μοντέρνου Κινήματος έσπευσαν αμέσως να ενταχθούν σ’ αυτήν…²⁸
Θα πρέπει να σημειώσουμε ακόμη την πολύ σημαντική παρατήρηση του Δ., παράλληλη με τις παρατηρήσεις του Gropius²⁹: «…οι εποχές ακμής παράγουν κουλτούρα με δομή γεωμετρική, αγεωμετρική όταν αυτές διαλύονται…»³⁰, και ακόμη «…Η Τέχνη (ενν. στο Bauhaus) έπαιρνε πάλι κοινωνικό χαρακτήρα και εφαρμογή στις νέες κοινωνικές ανάγκες… Η αφαίρεση στην Τέχνη ήταν αποτέλεσμα της σπουδής του απόλυτου πραγματικού προς τη γεωμετρική αναγωγή του, αντιθετική έκφραση θετικότητας και αισιοδοξίας…»³¹.
15. Εξώφυλλο του καταλόγου «Έκθεση Γερμανικής Αρχιτεκτονικής και Τέχνης του 1938» και 16. Adolf Wamper «Genius des Sieges» (το Πνεύμα της Νίκης), από την αντίστοιχη Έκθεση του 1940(³²) (Γερμανικός αετός και Αρία φυλή…)³³. Οι εκθέσεις αυτές ήταν συνεχείς και περιόδευαν τη Γερμανία προπαγανδίζοντας τη «Νέα» Τέχνη του Ναζισμού και τα ρατσιστικά της πλαίσια σε έναν «ρωμαϊκό» νεοκλασικισμό προετοιμασίας και στη συνέχεια διεξαγωγής του Β' Παγκοσμίου Πόλεμου.
17. «Πλατεία Αδόλφου Χίτλερ στη Δρέσδη»³⁴. Τυπική ναζιστική/φασιστική αρχιτεκτονική. Βαρειά απόλυτη συμμετρία, ενθυμήσεις από πομπώδη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική. Η συμμετρία εμφανίζεται σε εποχές ακμής (αρχαία Αίγυπτος, Μεσοποταμία, Ναοί βυζαντινοί και γοτθικοί κλπ) και γι’ αυτό χρησιμοποιείται και από καθεστώτα σε αποσύνθεση, για να εκφράσουν την τάχα ακμή τους –το χιλιόχρονο Ράιχ. Για τις εποχές ακμής, ο Gropius έχει αναλύσει διεξοδικά το θέμα και δέχεται τη μνημειακότητα σ΄αυτά (είτε αυτή εκφράζεται με συμμετρία είτε όχι) ως έκφραση ακμής ενός καθεστώτος³⁵.
18. Enrico Del Debbio, Casa Madre dei Balilla im foro Mussolini, Ρώμη 1933³⁶. Το Μοντέρνο Κίνημα στη φασιστική Ιταλία αναπτύχθηκε ελεύθερα όσο δεν προβάλλονταν οι κοινωνικές του Αρχές…
Το Μοντέρνο Κίνημα στην υπόλοιπη Ευρώπη. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Δεσποτόπουλος, «…το Κίνημα της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής πρέπει να γίνει αντιληπτό μέσα στο πλαίσιο των κοινωνικο-οικονομικών εξελίξεων … στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη… Στη Δυτική Ευρώπη, αυτό το κίνημα για λόγους απουσίας των κοινωνικοπολιτικών προϋποθέσεων ήταν μάλλον ανύπαρκτο…»³⁷. Και συνεχίζει ότι μόνο θεωρητικές καλλιτεχνικές ιδέες αναπτύχθηκαν αλλά χωρίς απήχηση στη Δυτική Ευρώπη –αναφέρει ονομαστικά τον Λε Κορμπυζιέ. Σίγουρα καλλιτεχνικά ρεύματα αλλά και κτήρια «σύγχρονης αρχιτεκτονικής» σχεδιάζονταν και κτίζονταν, αλλά χωρίς το πολιτικό-κοινωνικό πλαίσιο της Κεντρικής Ευρώπης. Ειδικότερα για τη Γαλλία και την Ελλάδα έχει εκπονηθεί το πολύ σημαντικό διδακτορικό της Τίνας Καραλή «Μοντερνισμός, Διεθνισμός Ελληνικότητα»³⁸, στο οποίο αναλύεται με ιδιαίτερη λεπτομέρεια η εκδοτική δραστηριότητα στην Τέχνη και την Αρχιτεκτονική, και φυσικά μέσω αυτής και η γενικότερη κατάσταση του Μοντερνισμού, και αναφέρεται λεπτομερώς εκτός από τα ελληνικά (3ο Μάτι, Έργα, Αρχιμήδης, Τεχνικά Χρονικά), στο Ι’Esprit Nouveau, στα Cahiers d’ Art, στην l’Αrchitecture Vivante, την l΄Architecture d’ Aujourd’ Hui, όπου παρακολουθεί τη δειλή αρχικά εμφάνιση του «μοντέρνου» και στη συνέχεια τις προσπάθειες του Κριστιάν Ζερβός για τη γνωριμία της γαλλικής διανόησης με το Μοντέρνο Κίνημα³⁹. Νομίζω ότι τα κείμενα και οι εύστοχες παρατηρήσεις της Τ. Καραλή επιβεβαιώνουν τη διαφορά του Μοντέρνου Κινήματος της Γαλλίας από την Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη, όπως την ανέλυσε ο Δεσποτόπουλος.
4. Το Bauhaus και το Μοντέρνο κίνημα στην Ελλάδα και η «εσωτερική αυτογνωσία»
Στην Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα εμφανίζεται όλο το φάσμα: από συνειδητούς μαρξιστές (Δεσποτόπουλος), από μέλη του ΚΚΕ οι οποίοι όμως δεν ασχολούνταν με βαθύτερες ιδεολογικές αναλύσεις (Ι. Σαπόρτα), μέχρι συντηρητικών ιδεολογιών (Αλ. Δραγούμης, Εμμ. Κριεζής κ.α.) οι οποίοι όμως είχαν ενστερνιστεί άριστα τις μορφολογικές αρχές του Μοντέρνου Κινήματος. Ορισμένοι, όπως ο Ανάργυρος Δημητρακόπουλος (με σπουδές και στην Γερμανία), ενστερνίζονται μερικές από τις πτυχές της κοινωνικής θεώρησης της πόλης και της Πολεοδομίας⁴⁰, χωρίς όμως να εμβαθύνουν περισσότερο στις πολιτικές διακηρύξεις του Bauhaus, οι οποίες μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα κυρίως μέσω του Δεσποτόπουλου. Το κλίμα ακόμη στα 1933 ήταν ενθουσιαστικό, πίστευαν ότι ήδη είχε δρομολογηθεί ένας Νέος Κόσμος, ο Σοσιαλιστικός, και ότι η κατάρρευση του υφιστάμενου Κοινωνικού Συστήματος ήταν ήδη επί θύραις, κάπου και οι τροτσκιστικές αντιλήψεις για μια επερχόμενη παγκόσμια επανάσταση ασκούσαν έντονη γοητεία, ιδίως σε ανυπόμονους νεαρούς ή σε χωρίς θεωρητικές βάσεις γενικώς αριστερούς.
Στην Ελλάδα, το παλαιό Όραμα της Μεγάλης Ιδέας, που από τα οθωνικά χρόνια καθοδηγούσε ιδεολογικά τις μεγάλες μάζες, είχε καταρρεύσει με τη Μικρασιατική Καταστροφή. Πολλοί μελετητές (Ξιφαράς, Κωτσάκη κ.α.⁴¹) διαβλέπουν σ’ αυτή την εποχή την προσπάθεια της Κυρίαρχης Τάξης να «κατασκευάσει» μια «Νέα» Μεγάλη Ιδέα, αποστρέφοντας τις μάζες από το όραμα του Σοσιαλισμού. Σ’ αυτό βλέπουν ως συνέπεια τη «στροφή» που σημειώθηκε στον Μεσοπόλεμο στην «Εσωτερική Αυτογνωσία», στη μελέτη και ανάδειξη της Ελληνικότητας, της Λαϊκής Τέχνης και της Παράδοσης (βλ. σε βάθος κριτική από τον Δ. Γληνό⁴²). Όσο και αν αυτό ήταν επιθυμητό και αυτονόητο, και το είχαν ενστερνιστεί και αριστεροί διανοούμενοι, δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει ότι από πολλές πλευρές υποδαυλιζόταν ακόμη και από ανακτορικούς κύκλους⁴³ -αρκεί να μην στρεφόταν σε μια επικίνδυνη έξαρση των λαϊκών δυνατοτήτων και του λαϊκού κινήματος, να παρέμενε δηλαδή σε «πατερναλιστικά» μορφολογικά, ιστορικά και γραφικά πλαίσια, προς Θεού, όχι πολιτικά… Η κατάσταση αυτή συνεχίστηκε και μετά τον Εμφύλιο –δεν είναι τυχαίες οι εκδηλώσεις και η στήριξη του «λαϊκού πολιτισμού» από ανακτορικούς κύκλους, όπως η έκδοση των αποτυπώσεων του ’30 των σπιτιών της Καστοριάς, της Ζαγοράς κ.α. από το Βασιλικόν Εθνικόν Ιδρυμα (1948 κ.εφ.), η ίδρυση με παρότρυνση των ανακτόρων και προσωπικά της βασιλίσσης Φρειδερίκης της «Εταιρίας Ελληνικών Λαϊκών Χορών και Τραγουδιού» της Δώρας Στράτου (1951), ή και η στήριξη του Καραγκιόζη του Σωτήρη Σπαθάρη⁴⁴, τα βιβλία της Αθηνάς Ταρσούλη, της Αγγελικής Χατζημιχάλη⁴⁵ κ.α. σε όλο το διάστημα από τον Μεσοπόλεμο μέχρι και μετά τη λήξη του Εμφύλιου, εποχή που απαιτούσε για την Άρχουσα Τάξη στροφή στον εθνικισμό, την ελληνικότητα και την αυτογνωσία, όπως βέβαια την εννοούσε η ίδια.
Παράλληλα, μεγάλο μέρος του Πνευματικού Κόσμου στρέφεται σε σοσιαλιστικές διακηρύξεις και εκπονεί αντίστοιχης κατεύθυνσης έργα (λογοτεχνία, ποίηση, ζωγραφική: Αυγέρης, Βάρναλης, Νάκου, Γληνός, Κορνάρος, το εργαστήρι του Κεφαλληνού στην ΑΣΚΤ, Τάσσος, Κατράκη, Κορογιαννάκης, κ.α⁴⁶), ενώ στην αντίθετη κατεύθυνση επιστρατεύονται άλλες δυνάμεις του Πνευματικού Κόσμου προσπαθώντας να κρατήσουν τουλάχιστον ισορροπία ή ακόμη καλύτερα να καταπολεμήσουν την κομμουνιστική ιδεολογία (ομάδα Χαϊδελβέργης⁴⁷, Σπύρος Μελάς, Θ. Παπακωνσταντίνου, Π. Κανελλόπουλος Φ. Κόντογλου, Στ. Μυριβήλης Γ. Θεοτοκάς κ.α.) –κάποιοι αρχικά υπήρξαν και στελέχη του ΚΚΕ, και στην Κατοχή πέρασαν άλλοι στο ΕΑΜ και άλλοι στην πλευρά των Ναζί⁴⁸.
Περιοδικά εκδίδονται ένθεν και ένθεν, κύκλοι διαλέξεων γίνονται και από τις δύο πλευρές, συζητήσεις καθαρά πολιτικές διατρέχουν την πνευματική κίνηση του Μεσοπολέμου⁴⁹, όμως το αντικείμενο των συζητήσεων αυτών ήταν ή καθαρά πολιτικό (περί Σοσιαλισμού, Αστικής Δημοκρατίας κλπ) ή επίσης πολιτικό αλλά με άξονα τη λογοτεχνία, ποίηση και λιγότερο εικαστικές τέχνες (περί Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού⁵⁰), οπωσδήποτε χωρίς ενασχόληση στην Αρχιτεκτονική και την Πολεοδομία, πλην των άρθρων του Δεσποτόπουλου⁵¹ στα Τεχνικά Χρονικά και 1-2 ακόμη (Fred Forbat⁵², Δημητρακόπουλος⁵³). Μόνο στην περίοδο του 4ου CIAM αναζωπυρώθηκε κάπως ο διάλογος με κάποια άρθρα στα Τεχνικά Χρονικά κ.α.
5. Ειδικότερα: Μεσσιανικές ή Αναχωρητικές Ιδεολογίες στον Μεσοπόλεμο. Η αναζήτηση της Ουτοπίας
Στον Μεσοπόλεμο, δεν είναι τυχαίο ότι όλοι ψάχνουν ή περιμένουν έναν «Μεσσία», καθ’ ένας όμως από τη σκοπιά του: είτε με την «εσωτερική αυτογνωσία», είτε με τη μορφή του Μεγάλου Αρχηγού, είτε του Οδηγητή…. που θα αποκαθάρει και θα σώσει τον Κόσμο από την αποσύνθεση, και αυτό ισχύει για όλους, ανεξάρτητα πώς το εννοεί ο καθένας: Duce, Führer, λαϊκός Ηγέτης, νιτσεϊκός Υπεράνθρωπος ή εσωτερικής θεοσοφιστικής αναδιαμόρφωσης κ.α. φυσικά με διαφορετικό στόχο, διαφορετικό «πρόγραμμα» και κατεύθυνση από ακραίο φασισμό, αναχωρητισμό, μυστικισμό έως σοσιαλιστική επαναστατικότητα.
Θεοσοφιστές και άλλες παρόμοιες ομάδες αναπτύσσονται πρόσκαιρα αλλά εκρηκτικά, ενώ πολλές φορές συνδέονται και με απολυταρχικές αντιλήψεις όπως του Νίτσε ή του Πλάτωνα. Υπενθυμίζεται η ταύτιση του Ναζιστικού Κόμματος με την Πλατωνική Ιδεολογία, που ουσιαστικά προσπάθησε να οικοδομήσει στη γερμανική Κοινωνία τις Πλατωνικές Αρχές (ελιτισμό, ευγονική, τάξεις αρχόντων-φυλάκων-εργαζομένων, απολυταρχική κοινωνική οργάνωση κ.α.), ανάμεσα στα άλλα ιδρύοντας με βάση τις πλατωνικές αρχές τα SS (SchutzStaffel, «Ομάδες προστασίας του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος» ως μια επιλεγμένη μέσω ευγονικής τάξη, άξονα και στήριγμα του Κράτους, οι κατά τον Πλάτωνα «φύλακες»….⁵⁴
Ειδικά για τον Νίτσε, πρέπει να σημειώσουμε ότι «…Μετά τον θάνατό του, η αδελφή του Ελισάβετ έγινε η επιμελήτρια και εκδότρια των χειρογράφων του Νίτσε. Επεξεργάστηκε τα αδημοσίευτα κείμενά του για να ταιριάζουν με τη γερμανική υπερεθνικιστική ιδεολογία της, ενώ συχνά αντέκρουε ή συσκότιζε τις διατυπωμένες απόψεις του Νίτσε, οι οποίες ήταν ρητά αντίθετες στον αντισημιτισμό και τον εθνικισμό. Μέσω των δημοσιευμένων εκδόσεών της, το έργο του Νίτσε συνδέθηκε με τον φασισμό και τον ναζισμό. Mελετητές του 20ού αιώνα, όπως ο Walter Kaufmann, ο RJ Hollingdale και ο Georges Bataille, υπερασπίστηκαν τον Νίτσε ενάντια σε αυτή την ερμηνεία και σύντομα έγιναν διαθέσιμες διορθωμένες εκδόσεις των γραπτών του..».⁵⁵
Θα πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι ο Νίτσε υπήρξε ιδιόμορφος στη φιλοσοφία του και οι χαρακτηρισμοί που έχουν γίνει γι’ αυτόν στον φιλοσοφικό χώρο είναι διάφοροι και αντιφατικοί. Όμως το γενικό πνεύμα των Ιδεών του, τόσο μέσα στο «κλίμα του Μεσοπολέμου» όσο και ειδικότερα –ακόμη και αν έχει παραποιηθεί από την αδελφή του, πόσο άραγε;;-, συγκλίνει στη μεσσιανική αναζήτηση του Υπερανθρώπου και της εξύμνησης της Επιβολής από μια «ελίτ» στη μεγάλη «μάζα», δεν νομίζω ότι μόνο ο (έστω πλαστός) «αντισημιτισμός» ή ο «εθνικισμός» ήταν εκείνο που χρησιμοποίησαν οι Ναζί. Δειγματοληπτικά σημειώνονται μερικές χαρακτηριστικές θέσεις, βασικά από τον «Ζαρατούστρα»⁵⁶ που έχει μεταφραστεί στα ελληνικά από τον Ν. Καζαντζάκη, και που βέβαια εκδόθηκε από τον ίδιο τον Νίτσε (1883-1885) χωρίς τις παρεμβάσεις της αδελφής του, όπως:
Η φιλοσοφία του Νίτσε, πέρα από την επιρροή που είχε γενικά σε διανοούμενους στον Μεσοπόλεμο, επηρέασε ειδικότερα και τον Νίκο Καζαντζάκη (π.χ. στην «Ασκητική» του) και η επί Υφηγεσία διατριβή του είχε θέμα «ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του Δικαίου και της Πολιτείας».
Όλες αυτές οι Θεωρίες περί του Υπερανθρώπου, της Αριστοκρατίας, της σκληρότητας, της αμετάβλητης ύπαρξης ελίτ (Αριστοκρατίας) και σκλάβων, βασικά αναλύονται και διατυπώνονται στα Πλατωνικά Εργα⁵⁸, και διαδόθηκαν ως «θέσεις» αλλά και πρακτική στον Μεσοπόλεμο, τόσο από τον Μουσολίνι, όσο και περισσότερο και καθ’ ολοκληρίαν από τους Ναζί, αλλά και από διανοητές όπως ο Λε Κορμπυζιέ (με ισχυρούς δεσμούς με Μουσολίνι και θαυμαστής του Χίτλερ⁵⁹), ο οποίος αναπτύσσει τις απολυταρχικές του θέσεις και τον (πλατωνικό) διαχωρισμό σε ελιτ και μάζα⁶⁰, και φυσικά τον κυρίαρχο καθοδηγητικό ρόλο του Αρχιτέκτονα σε όλη την Κοινωνία, άποψη που ταλανίζει ακόμη και σήμερα τις αρχιτεκτονικές μας Σχολές…
Ακόμη, ως δείγμα του αναχωρητισμού και της αναζήτησης της Ουτοπίας και του Μυστικισμού, θα πρέπει να υπενθυμίσουμε τα αναφερόμενα στου Κ. Τσιαμπάου⁶¹, όπως την κινηματογραφική ταινία του Frank Capra «Lost Ηorizon» για την απόκρυφη πολιτεία Shangri-La στα Ιμαλάια, αποσπάσματα της οποίας είχε προβάλει στις «Διαλέξεις της Πέμπτης» στις 25 Φεβρ. 2016 στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ, με θέμα «Η Δελφική Ουτοπία» (ανάπτυξη της διάλεξης είναι δημοσιευμένη στο βιβλίο του Κ. Τσιαμπάου «Αμφίθυμη Νεωτερικότητα…»)⁶².
Η Lost Horizon, «…αμερικανική ταινία φαντασίας που κυκλοφόρησε το 1937, σε σκηνοθεσία Frank Capra, βασίζεται στο ομώνυμο μυθιστόρημα του 1933 του James Hilton. Η φανταστική γη της Σάνγκρι-Λα, όπου διαδραματίζεται η ταινία, έγινε κοινή αναφορά για έναν επίγειο παράδεισο…»⁶³.
Πέραν αυτού όμως (Οριενταλισμός και Ουτοπίες στον Μεσοπόλεμο), θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ίσως, ή και προφανώς «μέσα στο πνεύμα των καιρών»(;), τα σκηνικά της ταινίας που εικονίζουν θιβετιανό μοναστήρι είναι καθαρής μορφολογίας Μοντέρνου Κινήματος! Όπως αναφέρει ο Τσιαμπάος, τα σκηνικά έκανε ο Stephen Goosson (1889-1973), αρχιτέκτονας, και βραβεύτηκε με το Οσκαρ καλλιτεχνικής διεύθυνσης⁶⁴. Τα σχέδιά του για την ταινία έχουν σημειωθεί ως εξαιρετικά παραδείγματα του στυλ Streamline Moderne⁶⁵. Κατά τη Wikipedia⁶⁶, «…στις αρχές της δεκαετίας του 1930, άρχισε να εμφανίζεται μια πιο περιορισμένη έκδοση του Art Deco. Αφαίρεσε την περίσσεια διακόσμηση και αντανακλούσε τις καθαρές γραμμές της μηχανικής της εποχής των μηχανών. Αυτή η τελευταία φάση του στυλ Art Deco έγινε γνωστή ως Streamline Moderne. Αναπτύχθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες αλλά στη συνέχεια εξαπλώθηκε σε άλλα μέρη του κόσμου….»
19., 20., 21. Εικόνες του «θιβετιανού» Μοναστηριού από την ταινία Lost Horizon.
H Shangri-La και το Bauhaus ήρθαν κι έδεσαν σε ένα πολυτελές «εξοχικό κέντρο» στα σύνορα Νέου Ηρακλείου και Μαρουσιού, που λειτουργούσε με μεγάλη επιτυχία μέχρι και τη δεκαετία του ‘50, το όνομα προφανώς είχε ληφθεί από την ταινία, αλλά παραδόξως (ή και σκόπιμα;) και το κτήριο ήταν επίσης όπως της ταινίας σε στυλ «μοντέρνο», Bauhaus ή Streamline Moderne (όπως θέλετε, σίγουρα στην ελληνική του εκδοχή), με καθαρές και καμπύλες επιφάνειες, με μεγάλα ανοίγματα κλπ.
22. Το εξοχικό κέντρο Σαγκρί-λα στο Νέο Ηράκλειο (1997)⁶⁷ ήδη κατεδαφισμένο, και 23. Προσπάθεια ανασχεδίασής του
6. Μερικά ακόμη για τις ιδεολογίες στον Μεσοπόλεμο σε Ευρώπη και Ελλάδα
Θα πρέπει εδώ να κάνουμε μια ακόμη παρένθεση σχετικά με τα ιδεολογικά ρεύματα που διέτρεχαν την Ευρώπη του Μεσοπολέμου. Όπως σε κάθε εποχή αποσύνθεσης ενός Κοινωνικού Συστήματος, δίπλα στην παλαιά Ιδεολογία εμφανίζεται η νέα, η επαναστατική. Στο τέλος της Δουλοκτησίας για παράδειγμα, στα πρωτοχριστιανικά χρόνια εμφανίζεται ως επαναστατικό Κίνημα ο Χριστιανισμός⁶⁸, ή στον Μεσοπόλεμο ο Σοσιαλισμός, όπως οικοδομείται τότε στην ΕΣΣΔ, και αυτός με τις διάφορες «παράπλευρες» ή «ακραίες» ιδεολογίες, όπως ο τροσκισμός, αλλά και στα κομμουνιστικά κόμματα της Ευρώπης και της Ελλάδας με διάφορα ιδεολογικά ρεύματα (αρχειομαρξιστές, λικβινταριστές, αναρχικοί κ.α.).
Πέραν αυτών όμως, εμφανίζονται και διάφορες άλλες ιδεολογίες συνήθως μυστικιστικές –στηριζόμενες στο ότι με υπερφυσικές δυνάμεις θα ξεπεραστεί η Κρίση του Κοινωνικού Συστήματος. Έτσι, στην πρωτοχριστιανική εποχή είχαμε εμφανίσεις «νέων θρησκειών», με πλαίσια ανατολικών θεοτήτων κυρίως αιγυπτιακών (Σέραπις, Ερμής ο Τρισμέγιστος κ.α.) στα πλαίσια ενός «θρησκευτικού συγκρητισμού»⁶⁹, όπως και φιλοσοφίες απομάκρυνσης από την Κοινωνία και τα προβλήματά της, όπως ήταν οι Στωϊκοί, Επικούριοι, Διογένης, διάφοροι «αναχωρητές»⁷⁰ (Εσσαίοι –από τους οποίους ξεκίνησε και ο Ναζωραίος⁷¹, πρώτοι Χριστιανοί κ.α.).
Στον αντίστοιχο Μεσοπόλεμο, παράλληλα με τον έντονο Οριενταλισμό, εμφανίζεται στροφή σε ανατολικές φιλοσοφίες, κυρίως ινδική και κινέζικη, με αναφορές στη Φύση και τη Φυσιολατρεία ή την ενδοσκόπηση και εσωτερική αυτογνωσία κ.α. Τότε κυκλοφόρησαν και τα βιβλία του Καζαντζάκη για τη Ρωσία και κυρίως για την Ιαπωνία και την Κίνα⁷². Γράφει ο Καζαντζάκης σε μια σελίδα του (στην Κίνα):
«……όταν ανέβηκα στον Ναό του Ουρανού, όπου οι αυτοκράτορες μια φορά τον χρόνο πρόσφεραν θυσία στους προγόνους, ένιωσα πως αληθινά ο άνθρωπος είναι ιερός, μυστηριώδης, γιομάτος μαγικές δυνάμεις, τροχός που πλάθει κατ’ εικόνα και ομοίωση της καρδιάς του την ύλη…»⁷³, και σε άλλο σημείο «…εδώ ο άνθρωπος έχει βάθος, οι ρίζες του πάνε χαμηλά και βόσκουν μέσα στη λάσπη και τη βρώμα. Κι όσο πιο χαμηλά πάνε, τόσο πιο αψηλά τινάζεται το λουλούδι. Το λουλούδι, ο πολιτισμός της Κίνας έχει απερίγραπτη γοητεία, γιατί νιώθεις πως μετουσιώθηκε η βρώμα -ο άνθρωπος- και έγινε πνέμα…»⁷⁴.
Δεν έχει σημασία αν αυτά εκφράζουν την κινέζικη σκέψη, αν είναι ιδεαλιστική ή θρησκευτική Ιδεολογία, σημασία έχει ότι μεταφέρονται από τον Καζαντζάκη στην Ελλάδα στο κλίμα του «οριενταλισμού», γνήσιου ή προσαρμοσμένου στη σκέψη του Καζαντζάκη. Και στο βιβλίο υπάρχουν πολλά σημεία που «περιγράφουν» την κινέζικη και ιαπωνική Σκέψη, πρακτικά -έστω και μέσω Καζαντζάκη- ανοίγουν την πόρτα για την Ανατολή, και αυτό είναι που ζητούσαν οι Δυτικοί γενικά στον Μεσοπόλεμο…
Διευκρινίζεται ότι ως «Οριενταλισμός» εδώ εννοείται η στροφή και ενασχόληση ή και αποδοχή ανατολικών ιδεολογιών, δοξασιών, θρησκειών. Γενικά εννοείται η αντίληψη της Δύσης ως προς το Πνευματικό Εποικοδόμημα της Ανατολής, με ό,τι αυτό συνεπάγεται όπως είδαμε (μυστικισμός, μεσσιανισμός, ανατολικά φιλοσοφικά, ή και ιδεολογικά, και θρησκευτικά ρεύματα -Ινδίες, Κίνα, Ιαπωνία), αλλά και τρόπος Ζωής και Σκέψης.
Υπάρχει βέβαια και η άλλη έννοια του «Οριενταλισμού», αυτή που αναλύει ο Edward W. Said στο βιβλίο του «Οριενταλισμός»⁷⁵, η οποία αφορά βασικά την αποικιοκρατική συμπεριφορά και νοοτροπία της Δύσης προς την Ανατολή, αλλά αυτό είναι άλλο θέμα.
Μην παραβλέπουμε ότι οι Νιτσεϊκές θεωρίες ήταν σε πλήρη έξαρση στον Μεσοπόλεμο, και όχι μόνο σε απολυταρχικά καθεστώτα όπως στη Γερμανία. Ιδιαίτερα σημαντική ανάλυση στο θέμα του Οριενταλισμού του Μεσοπολέμου, και γενικά του κλίματος αυτού με τις «παράπλευρες» δράσεις και «Ιδεολογίες», κάνει ο Κώστας Τσιαμπάος στο βιβλίο του «Αμφίθυμη Νεωτερικότητα»⁷⁶, και ιδίως αναφερόμενος στις κορυφαίες εξάρσεις από τον Σικελιανό και τη δημιουργία των «Δελφικών Εορτών», στο κεφάλαιο «η Δελφική Ουτοπία»⁷⁷, όπου αναλύει και το γενικότερο «κλίμα» σε Ελλάδα και το εξωτερικό. Ήδη, όπως εύστοχα αναλύει ο Κ.Τσιαμπάος, είχαν δρομολογηθεί προτάσεις για δημιουργία μεγάλων «Κέντρων Γνώσης» (και Σκέψης) από διάφορους ευρωπαίους διανοητές⁷⁸, όπως τo Mundaneum (των Otlet kai Lafontain,1910) για το οποίο είχε κάνει σχέδια και ο Λε Κορμπυζιέ, το Goetheanum (Rudolf Steiner 1920), η Σχολή της Σοφίας(1920) του Hermann Alexander, Κόμη του Kayserling, η Suhalia των Isha και Rene Schwaler de Lubicz, η Ακαδημία της Μεσογείου (1931) των Erich Mendelsohn και Amedee Ozenfant κ.α.⁷⁹. Σχεδόν όλα βασίζονται σε «μεσσιανικές» προϋποθέσεις, άλλα εντάσσονται στα «θεοσοφικά» ρεύματα του Μεσοπολέμου και τα πιο πολλά έχουν περισσότερο ή λιγότερο έντονες τις ανατολικές επιρροές από την Ιαπωνία, τον Βουδισμό ή την Κίνα⁸⁰. Ο Τσιαμπάος αναφέρει μια έντονη κριτική του Karel Teige (μέλους των CIAM και φίλου του Hannes Mayer, ο οποίος κατέκρινε το σχέδιο του Λε Κορμπυζιέ για το Mundaneum -και νομίζω ότι η κριτική αυτή ταιριάζει και στα αρχιτεκτονικά σχέδια αλλά σε όλη τη νοοτροπία) και έγραφε ότι «…αντίθετα με τις ρασιοναλιστικές Αρχές τις οποίες υποτίθεται ότι υποστηρίζει, κάνει μια πρόταση η οποία μοιάζει αρχαϊκή, αφηρημένα μεταφυσική και φορμαλιστική, χωρίς να έχει κανένα κοινωνικό περιεχόμενο…»⁸¹. Επίσης ο Georges Bataille σχολίασε επικριτικά τον απολυταρχικό χαρακτήρα μιας τέτοιας κεντρικής και μνημειακής κατασκευής⁸².
Στα πλαίσια αυτά, εμφανίζεται στην Ελλάδα και ο Σικελιανός με τις Δελφικές Εορτές και την ίδρυση ενός παρόμοιου Κέντρου που περιγράφει πολύ αναλυτικά και κριτικά ο Κ.Τσιαμπάος⁸³.
Για όλο αυτό το κλίμα του Μεσοπολέμου (Δελφικη Ιδέα, Κέντρα Γνώσης, Mundaneum…), η κριτική από την Αριστερά ήταν πολύ σκληρή, π.χ. ο Δημ. Γληνός, ο οποίος στο κείμενό του «πνευματικές μορφές της αντίδρασης»⁸⁴ γράφει το 1932 «…μια δεύτερη σειρά (ενν. ποιητών), ακολουθεί τον δρόμο του μεταφυσικού συμβολισμού και του μυστικισμού (υπογρ. του Δ.Γλ.), παίζοντας συνάμα και το παιχνίδι τού ψευτοεπαναστατικού αγκαλιάσματος του αύριο. Μιλάνε για πανανθρώπινη αδερφοσύνη γύρω από σύμβολα μυστικιστικά και ιδέες καθ’ αυτό μυθολογικές…..εδώ βρίσκεται επικεφαλής και ο Σικελιανός με τη Δελφική Ιδέα… Εδώ ανήκει και ο Καζαντζάκης με τον μετακομμουνισμό του …»⁸⁵. Στο ίδιο κείμενό του, σημειώνει για την Τέχνη «…από τη στιγμή που η κυρίαρχη τάξη αρχίζει να γέρνει προς τη δύση της…η θέση της απέναντι στη νέα πραγματικότητα …που οδηγεί στον χαμό της, αλλάζει ριζικά. …θέλει να κρατήσει τις παληές μορφές,…μα αυτές σιγά-σιγά ξεκολλούν από την πραγματικότητα. Και τότε τις μεταφέρει σε έναν κόσμο νοητό και όχι πραγματικό. Η τέχνη γίνεται αφηρημένη, μεταφυσική, ιδεοκρατική. Το κύριο γνώρισμά της είναι ο μεταφυσικός συμβολισμός….»⁸⁶ (υπογρ. του Δ.Γλ.). Και φυσικά αυτές οι παρατηρήσεις του Γληνού ισχύουν και για κάθε πνευματικό εποικοδόμημα, Φιλοσοφία, Ποίηση, Λογοτεχνία, Εικαστικές Τέχνες …. Στην ιδιοσυγκρασία του Σικελιανού και το Μεσοπολεμικό Κλίμα που αναλύθηκε, ήταν επόμενο το εγχείρημα της «Δελφικής Ιδέας», η «θεϊκή» υπόσταση του Σικελιανού –και παράλληλα και του Καζαντζάκη, έδεναν όλα μαζί. Ας θυμηθούμε μεταγενέστερα τον λόγο του Σικελιανού στην κηδεία του Παλαμά (1943), μέσα στην Κατοχή –μόνο ένας θεϊκός Σικελιανός μπορούσε να εκφωνήσει ένα τέτοιο επικήδειο ποίημα –σάλπισμα ξεσηκωμού:
«Ηχήστε οι σάλπιγγες... Καμπάνες βροντερές,/δονήστε σύγκορμη τη χώρα πέρα ως πέρα.../…Σ' αυτό το φέρετρο ακουμπά η Ελλάδα !...../Βόγκα Παιάνα! Οι σημαίες οι φοβερές/της Λευτεριάς ξεδιπλωθείτε στον αέρα !....»
Παράλληλα βέβαια έχουμε και τις «παράπλευρες» δράσεις, κυρίως διανοουμένων κυριών που βρίσκουν στα αθηναϊκά προάστια την Αρχαία Ελλάδα και τη Μυστικιστική Ανατολή, όπως η Ισαδόρα Ντάνκαν, Αμερικανίδα (με τραγική ζωή), φημισμένη χορεύτρια και χορογράφος εμπνευσμένη από την αρχαία Ελλάδα, η Εύα Πάλμερ-Σικελιανού που ντυνόταν «αρχαϊκά» με υφαντά που ύφαινε η ίδια, επίσης χορογράφος με βάση τα αρχαιοελληνικά πρότυπα και οργανώτρια με τον Άγγελο Σικελιανό των «Δελφικών Εορτών»⁸⁷. Ακόμη, μια προσωπικότητα του Μεσοπολέμου με αναφορές στην αρχαία Ελλάδα ήταν η Νέλλυ (Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη), από τις μεγαλύτερες καλλιτέχνιδες της φωτογραφίας στον Μεσοπόλεμο, που φωτογράφιζε πρόσωπα της καθημερινότητας, βοσκούς στα ορεινά, εργάτες στην πόλη, πορτραίτα, τοπία, αλλά και γυναικείες εμφανίσεις με αρχαίες αμφιέσεις ή γυμνά στον Παρθενώνα κ.α.⁸⁸.
Για παράδειγμα, στο 4ο CIAM, ειδικά oι αναφορές στην αρχαία Ελλάδα, τουλάχιστον στους επίσημους λόγους όπως είναι σαφές από τις αναλύσεις της Τ. Καραλή, είτε αποτελούσαν τον άξονα, είτε υπέβοσκαν στις επίσημες ομιλίες⁸⁹. Και αυτό βέβαια ανεξάρτητα από τους ομιλητές-εισηγητές και την κατεύθυνση του Συνεδρίου.
Μην ξεχνάμε ότι στον Μεσοπόλεμο, παράλληλα με τα «ρεύματα» του Κοσμοπολιτισμού, του Μυστικισμού και του Οριενταλισμού, υπήρχε και το «ρεύμα» της (εθνικής) Αυτογνωσίας με στροφή τόσο στην Αρχαιότητα, όσο και στη Λαϊκή Τέχνη αλλά και την «πατερναλιστική» εκ των άνω θεώρηση του «λαϊκoύ» και του λαού γενικότερα. Φυσικά, εντελώς αντίθετη θεώρηση από εκείνη της Λιλίκας Νάκου, του Κώστα Στούρνα, του Θέμου Κορνάρου, του Βάρναλη και του Αυγέρη κ.α., του Εργαστηρίου του Κεφαλληνού στην ΑΣΚΤ…⁹⁰
Ενδεικτικά θυμίζουμε τα βιβλία του Κώστα Στούρνα για τη «Σωτηρία, τόπος μαρτυρίου των φθισικών», (1936) όπου πέθαιναν κάθε μέρα νοσηλευόμενοι φυματικοί λαϊκών τάξεων, της Λιλίκας Νάκου για τα Βούρλα και την κοινωνική αθλιότητα του γνωστού Κρατικού Οίκου Ανοχής (1936), του Θέμου Κορνάρου για την απάνθρωπη αθλιότητα του Λεπροκομείου της Σπιναλόγκας (1933) κ.α., τα έργα της Κατράκη, του Τάσσου κ.α. από το Εργαστήρι του Κεφαλληνού στη Σχολή Καλών Τεχνών, της Αννας Κινδύνη με τα σχέδιά της για τα προσφυγόπουλα του ’22 και πολλών άλλων⁹¹.
24. Νέλλυ: Βοσκός, (με ενθύμηση του «Μοσχοφόρου»…)⁹². Η στροφή στο «Λαϊκό»
25. Νέλλυ: Γιαγιά και παιδί⁹³. Η στροφή στο «Λαϊκό»
26. Νέλλυ: Η χορεύτρια Νίκολσκα στην Ακρόπολη⁹⁴. Η στροφή στην Αρχαιότητα
27. Νέλλυ: Από τις Δελφικές Εορτές⁹⁵. Η στροφή στην Αρχαιότητα και την Ουτοπία
Στα πλαίσια αυτά δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι πολλοί διανοούμενοι του Μεσοπολέμου ελκύονταν από νέες θρησκείες, όπως ο Καζαντζάκης και ο Σικελιανός, ή ακόμη και αριστεροί προσέγγιζαν –έστω και πρόσκαιρα- νιτσεϊκούς κύκλους, όπως ο Δεσποτόπουλος, ή θεοσοφιστές όπως ο Σαπόρτα. Ακόμη και ο Γληνός γράφει (1942) μια μάλλον επαινετική πραγματεία για τον Νίτσε, με τίτλο «Νοσταλγός ή Προφήτης»⁹⁶. Ο Καζαντζάκης, όπως αναφέρθηκε, το 1909 εξέδωσε στο Ηράκλειο τη διατριβή του επί υφηγεσία «Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη Φιλοσοφία του Δικαίου και της Πολιτείας», ενώ είχε ήδη μεταφράσει στα ελληνικά και έργα του Νίτσε⁹⁷.
Από την άλλη μεριά, η Έλλη Αλεξίου αναφέρει ένα χαρακτηριστικό συμβάν, όταν ο Καζαντζάκης και ο Σικελιανός ονειρεύονταν να ιδρύσουν μια Νέα Θρησκεία, έλεγε ο Καζαντζάκης στον Αυγέρη «… τον Ποσειδώνα τον αντικατέστησε ο Άγιος Νικόλαος, τον Ασκληπιό ο Άγιος Παντελεήμων …. Με ποιον νομίζεις ότι ταιριάζει να αντικατασταθεί ο Άγιος Νικόλαος στη Νέα Θρησκεία;» και ο Αυγέρης δηκτικά: «με τον Σεβάχ τον Θαλασσινό…!»⁹⁸
7. Η Ιδεολογία και οι αρχιτέκτονες στην Ελλάδα, το γερμανικό υπόβαθρο
H καλλιτεχνική και πνευματική Κίνηση του 19ου–Αρχών του 20ού αιώνα που είχε δραστηριοποιηθεί σε όλη την επικράτεια και στις περιοχές υπό Οθωμανική Κυριαρχία (Κωνσταντινούπολη, Μικρά Ασία –βασικά Σμύρνη) δεν υπήρχε πλέον, τόσο λόγω της απώλειας της Μικρασίας όσο και λόγω του αυξανόμενου συγκεντρωτισμού του Ελληνικού Κράτους (αποτέλεσμα της έντονης πλέον καπιταλιστικοποίησής του) που ουσιαστικά διέλυσε την ανθούσα και αυτόνομη ως τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο ελληνική επαρχιακή πόλη⁹⁹. Το Ναύπλιο, η Καλαμάτα, η Σύρος, ο Βόλος, με το ισχυρό εκπαιδευτικό και δημοτικιστικό κίνημα, την έντονη βιομηχανική δραστηριότητα και το ισχυρό εργατικό Κίνημα, δεν υπήρχαν πια, άλλωστε και η οικονομική τους άνθιση που εν πολλοίς οφειλόταν στη βιομηχανία –όχι μόνο καταναλωτική, καπνά, τρόφιμα, υφαντουργεία κ.α αλλά και μηχανοκατασκευές, χημική βιομηχανία, και μεταλλουργία- είχε συρρικνωθεί μέχρις εξαφάνισης από την «αυτόνομη ελληνική επαρχιακή πόλη», βιομηχανία που είχε παραμείνει μόνο στο κέντρο, βασικά στον Πειραιά. Εδώ ανθεί ακόμη, και σε συνδυασμό με τη νεοϊδρυθείσα υφαντουργία και ταπητουργία από τους Μικρασιάτες κεφαλαιούχους που διέφυγαν πριν την Καταστροφή μαζί με τα κεφάλαιά τους, συγκεντρώνοντας στο Λεκανοπέδιο και τον Πειραιά τόσο τον μεγάλο όγκο του εργατικού δυναμικού, όσο και τις πολιτικές διεργασίες που συνεπάγεται η ύπαρξη του βιομηχανικού προλεταριάτου. Ενεργό βιομηχανικό προλεταριάτο, παρέμεινε σε πόλεις με καπνεργοστάσια (Θεσσαλονίκη, Καβάλλα, Βόλος, Αγρίνιο).
Αντίστοιχα, οι αρχιτέκτονες ανήκαν και εργάζονταν για τη μέση και ανώτερη αστική τάξη. Στις μικρές κατοικίες δραστηριοποιούνταν (κυρίως στην ύπαιθρο) και οι αγρονόμοι-τοπογράφοι με αντίστοιχα δικαιώματα υπογραφής. Οι μεγάλες μάζες κατοικιών κτίζονταν ή αυθαίρετα ή από πτυχιούχους μέσων και ανώτερων σχολών, του λεγόμενου «Μικρού Πολυτεχνείου», που ιδρύθηκε για να εκπαιδεύει εργοδηγούς που διαδοχικά αποκτούσαν δικαιώματα υπογραφής αδειών για μονώροφα και αργότερα και διώροφα, και κοντά σ’ αυτούς και μερικές ακόμη κατηγορίες όπως των «εμπειροτεχνών» κ.α.
Χαρακτηριστικά, για μετά το 1925, αναφέρει ο Μπίρης ότι «..εάν συνέβαινε να υπάρχουν και αξιώσεις περί αρχιτεκτονικής, οι εμπειρικοί ανέθετον την εντολήν εις κάποιον σχεδιαστήν φατσαδόρον, ο οποίος συνέθετε κάποιαν πρόσοψιν με αυτοσχέδια ή γνωστά εις την πιάτσαν διακοσμητικά μοτίβα ….»¹⁰⁰. Αν λοιπόν οι εμπειροτέχνες «σχεδίαζαν» τα γνωστά διακοσμητικά μοτίβα, πόσο μάλλον οι αρχιτέκτονες δεν θα μπορούσαν να ενστερνιστούν ή τουλάχιστον να εφαρμόσουν το «λεξιλόγιο» του Bauhaus; Η επιτυχής χρήση του πάντως όχι «εξ ιδεολογίας» αλλά «κατά περίπτωσιν», από αρχιτέκτονες δηλαδή που παράλληλα σχεδίαζαν μορφολογία Εκλεκτικισμού αλλά και την ίδια στιγμή Μοντέρνου Κινήματος, αποδεικνύει ότι μάλλον το είχαν πετύχει.
Οι σχέσεις Ελλάδας-Γερμανίας στον Μεσοπόλεμο ήταν ιδιαίτερα ισχυρές, παρ’ όλη τη βρετανική «κηδεμονία» του ελληνικού Κράτους μέσω του Βασιλιά Γεωργίου του Β'. Η γερμανική επιρροή ήταν ισχυρή, λόγω «Βαυαρικής παράδοσης»(;;) αλλά και γενικότερων ελληνογερμανικών σχέσεων όπως:
Για τις εκπαιδευτικές σχέσεις με τη Γερμανία, πρέπει να σημειωθεί τόσο η μετεκπαίδευση Ελλήνων επιστημόνων σε γερμανικά Πανεπιστήμια μετά τις σπουδές τους στην Ελλάδα, όσο και γενικότερα οι έντονες σχέσεις ελληνικών επιστημονικών Ιδρυμάτων με ομόλογά τους γερμανικά (Αρχαιολογική Εταιρεία, Ακαδημία Αθηνών, κ.α.), σχέσεις που δεν φαίνεται να επηρεάστηκαν από την άνοδο του Ναζισμού –η προέλευση της παιδείας του ελληνικού επιστημονικού δυναμικού από γερμανικά Πανεπιστήμια και Πολυτεχνεία ήταν αρκετά ισχυρή αφ’ ενός, αλλά και η δεξιά κατεύθυνσή τους επίσης ισχυρότατη, σε βαθμό που δεν τους διατάραξε τις σχέσεις τους ο Ναζισμός. Πολλά στοιχεία στο θέμα αυτό αναλύει ο Johannes Irmscher, που αν και αφορούν μόνο το Βερολίνο είναι σαρωτικά…¹⁰²
Ακόμη, ο Irmscher αναφέρει ονομαστικά 137 Έλληνες μεταπτυχιακούς στο Βερολίνο, στο διάστημα 1935-1939. Από τα ονόματα αυτά, περίπου οι 100 κατέλαβαν ιδιαίτερα σημαίνουσες θέσεις στην ελληνική Κοινωνία σε ανώτατα πανεπιστημιακά, εκκλησιαστικά και πολιτικά επίπεδα. Φυσικά η καταγραφή αυτή αφορά μόνον τους εγγραφέντες στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, αλλά και για τα άλλα πανεπιστήμια (Μονάχου, Χαϊδελβέργης κλπ) υπάρχουν επίσης μεγάλοι αριθμοί, τόσο με σπουδές σ’ αυτά, όσο και με μετέπειτα σταδιοδρομία στην Ελλάδα σε ανώτατα επίπεδα.
8. Η «Γενηά του ‘30»
Είναι γνωστή η λεγόμενη «γενηά του ‘30», και κυρίως οι ζυμώσεις και πολιτικές διεργασίες που είχαν ξεσπάσει στον Μεσοπόλεμο, με ένταση πριν την άνοδο του ναζισμού το 1933 και μειωμένη ένταση μέχρι εξαφάνισης στη φιλογερμανική μεταξική δικτατορία του 1936. Σίγουρα η γενηά του ’30 δεν ήταν ενιαία: στις διεργασίες μετείχαν με έντονη παρουσία, από κομμουνιστές όπως ο Αυγέρης, ο Βάρναλης, η Νάκου κ.α., αστοί δημοκράτες αλλά και δεξιοί αντικομμουνιστές, όπως η «ομάδα της Χαϊδελβέργης» κ.α.¹⁰³, πολλοί από τους οποίους πέρασαν άμεσα και φυσιολογικά στη μεταξική δικτατορία, κάποιοι και αργότερα στην Κατοχή και με τους Ναζί, και στον Εμφύλιο ή στη Χούντα με την άκρα Δεξιά.
Η γενηά του ’30 δραστηριοποιείται βασικά στη λογοτεχνία και την ποίηση, στις εικαστικές τέχνες και σε πολιτικές αναζητήσεις, ταλαντευόμενη ανάμεσα στη σοβιετική ακτινοβολία και στο «θεωρητικό» υπόβαθρο του Ναζισμού, την πλατωνική¹⁰⁴ και νιτσεϊκή φιλοσοφία του, την οποία είχαν προσεγγίσει αρχικά και αριστεροί ή και κομμουνιστές. Ο Φασισμός του Μουσσολίνι είχε ήδη δείξει το πρόσωπό του, και ο Χίτλερ πολύ γρήγορα αποκαλύφθηκε σε όσους δεν ήθελαν να πιστέψουν τις πρώιμες διακηρύξεις του (1925-1926 που δημοσιεύθηκε «ο Αγών μου»). Μην ξεχνάμε ακόμη ότι φιλοναζιστές (ο Κ. Κοτζιάς είχε δηλώσει ότι η ευτυχέστερη μέρα της ζωής του ήταν όταν γνώρισε προσωπικά στο Βερολίνο τον Γκαίριγκ…) ή τουλάχιστον γερμανικής παιδείας (Κ. Δοξιάδης) κατέλαβαν βασικές θέσεις στην κρατική Πολεοδομία στο Υπουργείο Διοίκησης Πρωτευούσης, και φυσικά στις κρίσιμες στιγμές η πλειοψηφία της άρχουσας τάξης, όσοι δεν έφυγαν για τη Μέση Ανατολή με τους Άγγλους, πέρασε άνετα στους Ναζί –άλλωστε η στρατιωτική, επιστημονική και πολιτική Ηγεσία είχε μετεκπαιδευτεί στη Γερμανία με την οποία διατηρούσε ισχυρούς δεσμούς (Μεταξάς, Τσολάκογλου, Ράλλης, Λογοθετόπουλος κ.α.).
Η γενηά του ’30 σίγουρα έχει δώσει εξαίσια δείγματα μοντέρνας αρχιτεκτονικής, στα «σχολεία του ‘30», σε πολυκατοικίες, σε επαύλεις κ.α., αλλά θεωρητικά κείμενα που να εντάσσονται στο πολιτικό σκέλος του Bauhaus έχουμε μόνο του Δεσποτόπουλου και εν μέρει του Δημητρακόπουλου. Ο λόγος του Σαπόρτα στην έναρξη των συνεδριάσεων του IV CIAM στο αίθριο του Πολυτεχνείου είναι γενικά αρχιτεκτονικός, αν και με «υποβόσκον» πολιτικό περιεχόμενο, κυρίως ως προς «αναπτυξιακά προβλήματα», σίγουρα επηρεασμένος από τη δραστηριότητα του ΤΕΕ και του Νίκου Κιτσίκη. Άλλωστε, όπως ο ίδιος έγραφε στον Eric Mumford το 1995, 62 χρόνια αργότερα, δεν είχε αντιληφθεί καμμία ένσταση στην πολιτική:
«…Οι περισσότεροι από τους συμμετέχοντες στο Συνέδριο ήταν φιλελεύθεροι (liberals) (;) πλάνερς. Δεν αντιλήφθηκα καμμία ένσταση στην πολιτική κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου, αν και όλοι κάπως ήμασταν φοβισμένοι με αυτό που συνέβαινε στη Γερμανία όταν ο Χίτλερ πήρε την Εξουσία…»¹⁰⁵. Το ίδιο κλίμα επικρατεί και στα απομνημονεύματα του Σαπόρτα¹⁰⁶, αλλά και στο μεταγενέστερο αδημοσίευτο κείμενo απομνημονευμάτων του¹⁰⁷ αναφέρει πλήθος λεπτομερειών για τη Γερμανία, την Ισπανία και την Ελλάδα του Μεσοπολέμου, αλλά ούτε μία λέξη για Bauhaus και το 4o CIAM, πλην της συνάντησής του με τον Mies van der Rohe που συνέπεσε την ημέρα που το έκλεισαν οι Ναζί και συνέλαβαν φοιτητές και καθηγητές του, όπου σημειώνει τη μάλλον αποδοχή του ναζισμού από τον Mies¹⁰⁸.
Πάντως, όσο και αν δεν ήταν ορατή σε όλους, η διαμάχη μεταξύ των συντηρητικών μελών του 4ου CIAM (van Eesteren, Gedion, Le Corbusier) και των προοδευτικών (Gropius, Δεσποτόπουλου) ήταν έντονη, εκδηλώθηκε -αν και σχεδόν «κάτω από το τραπέζι»- στον τίτλο του Συνεδρίου. Σε αντίθεση με τον Δεσποτόπουλο που πρότεινε τον τίτλο «η οργανική πόλη», θεωρώντας την πόλη ως έναν κοινωνικό οργανισμό, επεκράτησε ο τεχνοκρατικός όρος «η λειτουργική πόλη», σύμφωνα με τις θέσεις του Le Corbusier ότι «η πόλη είναι μια μηχανή». Η κατεύθυνση του 4ου CIAM ανάγκασε τον Δεσποτόπουλο να διαμορφώσει τη «Χάρτα της Αθήνας ΙΙ», δυο περίπου δεκαετίες αργότερα στο Συνέδριο της Siguna. Το θέμα το ανέδειξε η Λίνα Δήμα στην πολύ σημαντική διδακτορική διατριβή της¹⁰⁹, με την οποία ανατράπηκε η παλιά εντύπωση που είχαμε όλοι για το «προοδευτικό CIAM» …. Η Δήμα αναφέρει στη διατριβή της ότι «…όπως διηγείτο ο Δ. ….η πρώτη Χάρτα των Αθηνών θεωρήθηκε ότι δεν επαρκούσε πια, ….η διαπίστωση αυτή έγινε στο 10ο Συνέδριο του Ντουμπρόβνικ και είχε ως συνέπεια αντί να γίνει προσαρμογή της Χάρτας, να διαλυθούν τα CIAM…»¹¹⁰.
Για το Bauhaus χαρακτηριστικά ο Σαπόρτα αναφέρει ότι «…(ο Μies)…που ήταν υπεύθυνος (για το Bauhaus), ο τελευταίος υπεύθυνος, δεν είχε παρά να μιλά με τόση κακία για το πώς είχε καταστρέψει ο Hannes Meyer το Bauhaus. Ο Meyer ήταν κομμουνιστής και έκανε πολιτική –κατά τον Μies όλοι του Bauhaus ήταν πάντα αριστεροί…»¹¹¹– και στη συνέχεια αναφέρει ότι ο Μies επεδίωκε να πάρει τη θέση του επίσημου Αρχιτέκτονα του Γ' Ράιχ, αλλά όταν ο Χίτλερ επέλεξε τον κομματικό Schulze-Naumburg, έφυγε στις ΗΠΑ το 1938 τάχα ως αντι-Ναζί… Επίσης, ο Mies δεν μετείχε στη διαμαρτυρία του Gropius, του Martin Wagner κ.α. για την εκδίωξη της Käthe Kolwitz από την Πρωσσική Ακαδημία από τους Ναζί. Στις ΗΠΑ ο Gropius δεν μιλούσε στον Mies, δεν ήθελε να τον δεί…¹¹²
Για τις τραγικές εκείνες ημέρες θυμάμαι μια αφήγηση του καθηγητή μας Αντ. Κριεζή, που μας έλεγε ότι εκείνη την ημέρα πολλοί φοιτητές αλλά και καθηγητές στο Πολυτεχνείο του Βερολίνου (όπου εκπονούσε το διδακτορικό του) εμφανίστηκαν ξαφνικά, και μάλιστα από ανθρώπους που δεν το περίμενε κανείς, με στολές και σήματα του Ναζιστικού Κόμματος…
28. και 29. Αποσπάσματα από την επιστολή του Ι. Σαπόρτα προς τον Eric Μumford, όταν ο τελευταίος έγραφε το βιβλίο του The CIAM Discourse on Urbanism, 1928-1960, MIT-press 2002 και είχε απευθύνει συγκεκριμένες ερωτήσεις στον Σαπόρτα.
Σελίδα 1(¹¹³)
Ατλάντα 26 Ιουνίου 1995
Αγαπητέ Eric Mumford,
Συνάντησα τον J.Louis Sert ενώ και οι δύο δουλεύαμε για τον Le Corbusier το 1930. Tον επισκέφθηκα στη Βαρκελώνη και έγινα μέλος του ισπανικού τμήματος του CIAM το 1931. H ισπανική αρχιτεκτονική επιθεώρηση ΑC Actividad Conteporanea με έκανε ξένο ανταποκριτή ενόσω σπούδαζα στη Δρεσδη, Γερμανία. Αυτός ο διορισμός μού έδωσε τη δυνατότητα να πάρω συνέντευξη από πολλούς φημισμένους αρχιτέκτονες όπως: Gropius, Mies van der Rohe Erich Mendelson, κλπ.
Εξέθεσα την εργασία μου με το ισπανικό τμήμα του CIAM στο Άμστερνταμ και στην Tριενάλε του 1933 στο Μιλάνο, την οποία εκάλυψα για το AC.
'Οταν γύρισα στη γενέτειρά μου την Ελλάδα, έγινα μέλος του νεοσύστατου ελληνικού τμήματος του CIAM και προσπαθήσαμε (εννέα ιδρυτικά μέλη) να ετοιμάσουμε τα θεμέλια για το 4ο Διεθνές συνέδριο του CIAM τον Aύγουστο του 1933.
* Ο Στάμος Παπαδάκης, ένας Ελληνοαμερικάνος αρχιτέκτονας, μας συγκέντρωσε οργανώνοντας μερικούς από τους σύγχρονους αρχιτέκτονες μόλις λίγες εβδομάδες πριν από το Συνέδριο. Ο περιορισμένος χρόνος εμπόδισε να συμμετέχουν και διάφοροι άλλοι Έλληνες συνάδελφοι που είχαν τα ίδια προσόντα, ακολουθούν ονόματα που μπορώ να θυμηθώ μετά από 52 χρόνια: 1. Αλέξανδρος Δραγούμης 2. Γιώργος Κοντολέων, 4. Ιωάννης Δεσποτόπουλος, 5. Πατροκλος Καραντινός, 6; Δούρας, 7. Εγκλάου, 8. Στάμος Παπαδάκης, 9. Ι.Ε.Σαπόρτα (μόλις είχα μεταφερθεί από το ισπανικό τμήμα του CIAM.)
-----------------
* ο Στάμος είχε μια πολύ ελκυστική, και με αγαλματώδες παράστημα Αμερικανίδα γυναίκα, που έκανε τους Έλληνες άντρες (να κάνουν) α! και ω!
Σελιδα 2
Ο Στάμος Παπαδάκης σχημάτισε την ομάδα, αλλά ο Αλέξανδρος Δραγούμης θεωρείτο το πιο διακεκριμένο μέλος από εμάς. Ο Δραγούμης ήταν μέλος μιας παλιάς και πατριωτικής πολιτικής οικογένειας - ……….- έφυγε από τον ελληνικό στρατό συνταγματάρχης – πήρε τα τέσσερα παιδιά του και τη γυναίκα του στη Γερμανία για να σπουδάσει αρχιτεκτονική, και μόλις δημιουργούσε το γραφείο του στην Αθήνα όπου η οικογένεια είχε σημαντικές διασυνδέσεις, (εγώ) έχοντας σπουδάσει πολεοδομία και Αρχιτεκτονική στη Δρέσδη, Γερμανία, κίνησα το ενδιαφέρον του και οι δύο μαζί ήμασταν υπεύθυνοι για να φέρουμε τον Dr. Martin Wagner, επικεφαλής πολεοδόμο του ευρύτερου Βερολίνου στην Αθήνα, όπου εκείνος, ένας γνωστός σοσιαλιστής, με βοήθησε να σχηματίσουμε τον Πολεοδομικό Οργανισμό της μητροπολιτικής Αθήνας. Αυτός (ο Δραγούμης) επίσης έγινε ο πρώτος διευθυντής. Ο Δραγούμης είχε ένα τραύμα πολέμου -μια σφαίρα στον εγκέφαλο- και κατά διαστήματα γινόταν δυσλειτουργικός για μικρές χρονικές περιόδους. Το στρες από αυτό του έκανε κακό – ………….ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης, με τις οικογενειακές διασυνδέσεις του και έχοντας μόλις τελειώσει το διδακτορικό του στη Γερμανία, και μετά από τη δημοσίευση ενός δοκιμίου die Raumordnung im griechische Staedtebau, πήρε τη δουλειά ως επικεφαλής πολεοδόμος της μητροπολιτικής Αθήνας. Ο Δραγούμης επέστρεψε στον στρατό ως στρατηγός όταν η Ιταλία επιτέθηκε στην Ελλάδα το 1940.
Ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος είχε πάει στο Bauhaus ως νέος και επίσης φαίνεται ότι εργάστηκε με τον Erich Mendelson. Ο Δεσποτόπουλος ήταν αρκετά επιτυχής στο να κερδίζει design διαγωνισμούς. Αυτός και η γυναίκα του ήταν από το νησί Χίος, εκείνη από μία εύπορη οικογένεια. Ο Δεσποτόπουλος και εγώ θα μπορούσαμε να θεωρηθούμε ότι ανήκαμε στα αριστερά του κέντρου.
Σελίδα 3
Ο Γιώργος Κοντολέων, ο αριστοκράτης και εστέτ ανάμεσά μας, είχε σπουδάσει στην Ecole Special d Architecture στο Παρίσι, και επίσης είχε αναμειχθεί σε ένα «falanstere» που το διοικούσε ο αδελφός της Isadora Dunkan, ο Raymond, κοντά στο Παρίσι. Ο Κοντολέων μού ζήτησε να δουλέψω μαζί του όταν δεν μπορούσε να τα βγάλει πέρα με το αρχιτεκτονικό γραφείο –όταν ο πατέρας και θείος της γυναίκας του ως επικεφαλής μιας σημαντικής τράπεζας πέθαναν, και ο Κοντολέων ανέλαβε την Τράπεζα by default. (;)
--------
Η μικρή μας ομάδα βαθμιαία διαλύθηκε σύντομα μετά το συνέδριο του CIAM και οι περισσότεροι ασχολήθηκαν με τις δουλειές τους, αλλά ο Δραγούμης, ο Δεσποτόπουλος, ο Κοντολέων και εγώ γίναμε πολύ καλοί φίλοι και συχνά συνεργάτες σε διάφορες δουλειές. Συναντιόμασταν κάθε εβδομάδα και κριτικάραμε τη δουλειά και τις ιδέες ο ένας του άλλου. Ήμουν ο νεότερος της ομάδας και ωφελήθηκα περισσότερο από όλους από αυτή τη στενή σχέση -τεσσάρων ανδρών από διαφορετικά εκπαιδευτικά πλαίσια και οικογενειακά υπόβαθρα, ήμουν ίσως ο πιο ενεργός πολιτικά, σχετιζόμενος με τον παράνομο αγώνα κατά της φασιστικής στρατιωτικής δικτατορίας του στρατηγού Μεταξά, και μετά αγωνιζόμενος εναντίον των Ναζί. Μετά που κατέλαβαν την Ελλάδα το 1942 με συνέλαβαν τον Μάρτιο του 1944 αλλά το κατάφερα να δαφύγω και ήμουν ενεργός στη δουλειά για στέγαση και ρελιφ (;) στην Ελεύθερη Ελλάδα –όπου είχα τοποθετηθεί υπεύθυνος για την ανοικοδόμηση 111 πόλεων και χωριών που είχαν καταστραφεί από τους φασίστες στην Κεντρική Ελλάδα.
Η ζωή στην Ελλάδα μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο και την ήττα των δυνάμεων του ΕΑΜ έγινε αρκετά καταπιεστική. Ήμουν ευτυχής να ανταποκριθώ σε μία πρόσκληση να γίνω επικεφαλής κριτικός design στο RPI στο Trοy New York το 1947. Tο 1948 έγινα αναπληρωτής καθηγητής και μετά καθηγητής στο Ga Tec, όπου ίδρυσα το προπτυχιακό Τμήμα Πολεοδομίας το 1950.
Σελίδα 4
O Le Corbusier με τον οπoίο εργάστηκα το 1930 στο Παρίσι (κυρίως στα σχέδια του Centrosoyouzpalas στη Μόσχα), ήταν μόλις ένας από τους αρχηγούς του CIAM –ο Siegfried Giedion, οι αρχιτέκτονες Moser και Steiger, ο Alvar Aalto και κυρίως ο van Eesteren, επικεφαλής πολεοδόμος του Άμστερνταμ, ο Jose Louis Sert και άλλοι νέοι αρχιτέκτονες, συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό. Ένας ολόκληρος τόμος των Τεχνικών Χρονικών του ΤΕΕ αφιερώθηκε στο συνέδριο του 4ου CIAM. Αυτό το τεύχος ανατυπώθηκε εν συνόλω 50 χρόνια αργότερα και έχει περιλήψεις σε άλλες γλώσσες που μπορούν να σας χρησιμεύσουν ως ιστορικό.
------------
Οι περισσότεροι από τους συμμετέχοντες στο Συνέδριο ήταν φιλελεύθεροι (liberals) …….. (;) πλανερς. Δεν αντιλήφθηκα καμμία ένσταση στην πολιτική κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου, αν και όλοι κάπως ήμασταν φοβισμένοι με αυτό που συνέβαινε στη Γερμανία όταν ο Χίτλερ πήρε την Εξουσία.
---------
Ο χαιρετισμός της ελληνικής ομάδας επρόκειτο να δοθεί από τον Δραγούμη αλλά η αρρώστια του τον έθεσε εκτός την παραμονή της τελετής. Εγώ, ο νεότερος και τελευταίος της ομάδας, επιλέχθηκα να απευθυνθώ στους 500 περίπου αντιπροσώπους, ήμουν επίσης στον γύρο των ελληνικών νησιών που έγινε μετά το Συνέδριο μαζί με τους Le Corbusier, Giedion, van Eesteren, Moser, Steiger, που έβαλαν τις τελευταίες πινελιές στα Πρακτικά και τα Συμπεράσματα που οδήγησαν στη «Χάρτα της Αθήνας». Αγαπητέ Εric Mumford, μου ξαναφέρατε ευτυχισμένες αναμνήσεις των νεανικών μου χρόνων. Σας ευχαριστώ γι’ αυτό και θα ήμουν ευτυχής και για άλλη βοήθεια. Ειλικρινά, Ι.Ε Saporta, {διεύθυνση…κλπ}
9. Οι καθηγητές του ΕΜΠ και οι καθηγητές στη Σχολή Αρχιτεκτόνων
Καθηγητές στον 19ο αιώνα, οι οποίοι έχουν προπτυχιακές ή μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία, αποτελούν την πλειοψηφία, με εξαίρεση τους καλλιτέχνες που έχουν σπουδές στη Γαλλία. Ελάχιστοι με σπουδές στο Μόναχο, Λύτρας, Γκύζης κ.α., προέρχονται κυρίως από τις τάξεις του Στρατού, πολλοί διδάσκουν ταυτόχρονα και στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, και αυτό αφορά όχι μόνο τους Βαυαρούς αλλά και μεταγενέστερους. Έτσι, έχουμε:
Πριν την αναδιοργάνωση του Άγγελου Γκίνη το 1917, συνολικά 46:
Γερμανία 20, Στρατιωτικοί 14, Γαλλία 12 (οι με γαλλικές σπουδές, κυρίως ήταν των καλλιτεχνικών μαθημάτων, ζωγράφοι και γλύπτες)¹¹⁴.
Μεσοπόλεμος:
ΕΜΠ συνολικά 47: Γερμανία 19, Γαλλία 8 (κυρίως καλλιτεχνικών μαθημάτων), Ελβετία 7, Βέλγιο 1, ΕΜΠ και ΕΚΠΑ 12 (εξ ων στρατιωτικοί 4)¹¹⁵.
Σχολή Αρχιτεκτόνων: σύνολο 11 (μαζί με Δεσποτόπουλο και Μιχελή που εκλέχτηκαν το 1940-41), αναγράφεται η χώρα του εξωτερικού είτε για πτυχιακές είτε για μεταπτυχιακές σπουδές:
Ι. Δεσποτόπουλος………κτηριολογία……Αννόβερο και Bauhaus
Π. Μιχελής……………… ρυθμολογία…….Δρέσδη
Κ. Κιτσίκης……………… κτηριολογία….. Βερολίνο
Αλέξ. Νικολούδης……… κτηριολογία…… Μπωζάρ
Ερν. Εμπράρ……………κτηριολογία……..(Γαλλία)
Εμμ. Κριεζής………….. οικοδομικη………Μόναχο
Αν. Δημητρακόπουλος…πολεοδομία…..…(Γερμανία)
Δημ. Πικιώνης………… διακοσμητική…..Παρίσι, Μόναχο
Νικ. Ασπρογέρακας…… ζωγραφική…..….Παρίσι
Αντ. Σώχος………………γλυπτική………..Παρίσι, Μόναχο
Αγγ. Προκοπίου………… ιστορία τέχνης…Παρίσι
Από τους οποίους Γερμανία 7, Γαλλία 4(+2). Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι, στα βασικά μαθήματα της Σχολής, κυριαρχούσαν μεν οι εκ Γερμανίας, όμως στις κτηριολογίες η γερμανική επιρροή (Κ. Κιτσίκης, Δεσποτόπουλος) μοιραζόταν με την μπωζαρίτικη (Νικολούδης, Εμπράρ), ο Κ. Κιτσίκης εκπροσωπούσε τον βαρύ γερμανικό ρυθμό, με καμμία σχέση με το Bauhaus. Ο Πικιώνης είχε μεν θητεύσει στο Μόναχο αλλά και στη Γαλλία, άλλωστε ήταν περίπτωση sui generis. Τη δεύτερη Κτηριολογία δίδασκε ο Νικολούδης, με σπουδές στην Ecole des Beaux-Arts. Στους με γαλλικές σπουδές, εντάσσονταν οι ζωγράφοι, γλύπτες και ιστορικοί Τέχνης (Ασπρογέρακας, Σώχος, Προκοπίου) όπως αναφέρθηκε. Ειδική περίπτωση ο Γάλλος Εμπράρ, προσωπικός φίλος του Βενιζέλου, επιλεγείς το 1917 για την ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης σε αντίβαρο του Άγγλου Μώσσον (εσωτερικές ισορροπίες της Αντάντ…¹¹⁶). Από όλους τους καθηγητές της Σχολής, μόνο ο Δεσποτόπουλος υπήρξε και ο θεωρητικός του Bauhaus εν Ελλάδι, οι συνθέσεις του οποίου εντάσσονταν απόλυτα στο Μοντέρνο Κίνημα, και ο Εμμ. Κριεζής ο οποίος είχε ενστερνιστεί τις μορφολογικές του αρχές, όμως θεωρητικά έκλινε προς τις ομάδες της «ελληνικότητας»¹¹⁷, χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει πάντα την αρχιτεκτονική του, η μορφολογία των έργων του προφανώς επηρεαζόταν και από τους κατά περίπτωση συνεργάτες του. Άλλωστε, πολλά από τα έργα του, όπως τα μεταπολεμικά κτήρια του Πολυτεχνείου, πολύ απέχουν από τη «Μοντέρνα Αρχιτεκτονική».
30. Φοιτητική εργασία στον Β. Κουρεμένο (εργοστάσιο επιπλοποιίας Γ.Νομικός 1928), 31. Όμοια, Κυπρ.Μπίρης¹¹⁸
32. Φοιτητική εργασία στον Κουρεμένο, (Γ.Νομικός, Θέατρο (1928), 33. Όμοια, Κυπρ. Μπίρης¹¹⁹. Και στα δύο θέματα (εργοστάσιο και θέατρο) είναι εκπληκτική η ομοιότητά τους, οι διαφορές είναι ελάχιστες, είναι προφανές ότι οι «προδιαγραφές» που έδινε ο Καθηγητής ήταν τόσο δεσμευτικές που δεν άφηναν περιθώρια στους φοιτητές. Όπως χαρακτηριστικά, και σωστά, επεσήμανε ο Μάνος Μπίρης για το θέμα αυτό, οι καθηγητές τότε εκπαίδευαν «μαθητές τους» (ο Κώστας Μπίρης για τον Τσίλλερ τους ονόμαζε «τσιλεράκια») και όπως φαίνεται και εδώ έχουμε «κουρεμενάκια» κατά τον Μάνο κλπ.
Δείτε τις εκφωνήσεις των θεμάτων (1965-1966(¹²⁰) του επίσης μπωζαρίτη Β. Κασσάνδρα που αφορούν κτήρια για τη μεγάλη αστική Τάξη και
που, με πομπώδες τελετουργικό και μπωζαρίτικο ύφος, αναγράφεται).
«Ο ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΣΥΝΘΕΣΕΩΣ
ΠΡΟΤΕΙΝΕΙ ΩΣ ΘΕΜΑ ΜΕΛΕΤΗΣ
Κατοικία μουσικού με αίθουσα συναυλιών»¹²¹
Ένας διακεκριμένος καλλιτέχνης, ιδιοκτήτης ενός γηπέδου κοντά σε ένα πάρκο και σε σημείον με εξαιρετικήν θέαν του ορίζοντος, επιθυμεί να εγκαταστήσει την κατοικίαν μαζί με μια μικρή αίθουσα συναυλιών για περιωρισμένο κοινό με μεγάλη μουσική μόρφωσι. ….η αίθουσα προβλέπεται για 125-150 ακροατές και χώρο για 25 μουσικούς της ορχήστρας…» προβλέπονται ακόμη αίθουσα υποδοχής και ή γαλαρία ή και στοαί υποδοχής με αντικείμενα Τέχνης …
………………………..
Το Μέγαρον της ελληνικής Πρεσβείας σε μια μεγάλη Πρωτεύουσα
(η εκφώνηση δίνει οικόπεδο 50Χ200 μέτρα, 10.000 τετρ. μέτρα !) και περιλαμβάνει, πλήν των γραφείων κλπ, και κατοικίες του πρέσβυ και τριών ακολούθων, με αίθουσες υποδοχής, δεξιώσεων κ.α.). Το οικόπεδον περιβάλλεται από δύο οδούς και μίαν λεωφόρον, η δε τετάρτη είναι σε επαφή με δημόσιο κήπο….)
……………………………….
Γραφείον αρχιτεκτονικών μελετών
«Αρχιτέκτων προκειμένου να εργαστεί σε καλύτερον φυσικό περιβάλλον …σε προάστειον των Αθηνών (Φιλοθέη, Ψυχικό, Φάληρο)…» το πρόγραμμα περιλαμβάνει προθαλάμους υποδοχής, γραφεία (και γραφείο πολιτικού μηχανικού 10 τ.μ.!), αίθουσα συσκέψεων, σχεδιαστήρια κλπ και studio για την ανάπαυσιν του αρχιτέκτονος με λουτρό και ιματιοθήκη…)
……………………………….
34. Φοιτητική εργασία στον Ορλάνδο: «Βυζαντινό χωριό» (Γ.Νομικός) 35. Όμοια, Κυπρ.Μπίρης¹²²
36. Αγγ. Σιάγας φοιτητική εργασία στον Νικολούδη, (Δημόσια βιβλιοθήκη), 37. Και στον Εμμ.Κριεζή (σιδηροδρομικός σταθμός)¹²³, τυπικά νεοκλασικά ή εκλεκτικιστικά σχέδια
38. Ε. Εμπράρ, η Πλατεία Αριστοτέλους και η παραλία, 1923¹²⁴
39. Μνημειακή πλατεία και δημαρχείο Θεσσαλονίκης, του Ε. Εμπράρ, 1920-1923¹²⁵
40. Κ. Κιτσίκης, αντιπρόταση στο σχέδιο Εμπράρ για την Πλατεία Δικαστηρίων Θεσσαλονίκης 1917-1919¹²⁶
Και οι τρεις συνθέσεις είναι μέσα στο «εκλεκτικιστικό» κλίμα της εποχής, το Bauhaus μόλις έχει ιδρυθεί (1919) αλλά στην Ελλάδα ακόμη δεν έχει φθάσει ούτε η …είδηση. Τόσο ο μπωζαρίτης Εμπράρ όσο και ο βερολινέζος Κιτσίκης συμπλέουν αρμονικότατα -φυσικά και με τον Δ. Τσιπούρα των επόμενων εικόνων.
41. Κ.Κιτσίκης υποδειγματικό σχέδιο Οικοδομικού Τετραγώνου Θεσσαλονίκης 1917-19.¹²⁷
42. Προοπτική άποψις οδού πόλεως, υποδειγματικό σχέδιον Δ.Τσιπούρα¹²⁸
43. Προοπτική άποψις πλατείας πόλεως, υποδειγματικόν σχέδιον Δ.Τσιπούρα¹²⁹. Με 136 εικόνες που καλύπτουν την Ιστορία Αρχιτεκτονικής από την αρχαιότητα ως το 1920, και με σελίδες επί σελίδων περί «Νέου Ελληνικού Ρυθμού», τελικά ο συγγραφέας καταλήγει σε απλή αναγεννησιακή πρόταση για τους δρόμους και σε εκλεκτικιστικό συνονθύλευμα για την «πλατεία», συμπλέοντας και με τον Εμπράρ και με τον Κιτσίκη, επόμενο βέβαια, μια και αυτό ήταν το Ακαδημαϊκό Πνεύμα της εποχής.
44. Εμμ. Κριεζής Ιατρική Σχολή στο Γουδί και το αμφιθέατρο του Ανατομικού Ινστιτούτου¹³⁰, από τα πολύ δυνατά έργα Μοντέρνου Κινήματος στη Μεσοπολεμική Αθήνα. Ο Π.Εξαρχόπουλος¹³¹ αναφέρει ως «συνεργάτες: Τάκης Μάρθας και Κυπριανός Μπίρης», αλλά βέβαια σύμφωνα με τη συνήθεια της εποχής, σε όλες τις δημοσιεύσεις αναφέρεται ως «αρχιτέκτων: Εμμ. Κριεζής» και μόνον… Στη δημοσίευση στο Die Bauwelt επίσης δεν αναφέρονται «συνεργάτες».
45. Αξονομετρικό Ιατρικής Σχολής στο Γουδί
46., και 47. Τα δύο αμφιθέατρα της Ιατρικής Σχολης στο Γουδί του Εμμ.Κριεζή: αριστερά του «Ανατομικού Ινστιτούτου» και δεξιά της «Παθολογικης Ανατομίας». Οι κλίσεις των αμφιθεάτρων είναι έντονες για να είναι πλησιέστερα οι φοιτητές στην τράπεζα ανατομίας.
48. Κ. Κιτσίκης ΕΜΠ κτήριο Γκίνη¹³². Στην παρουσίαση των σχεδίων ο Κιτσίκης εκθειάζει το γεγονός ότι εμπνεύστηκε από τα γερμανικά Πολυτεχνεία, «…αφ’ ενός επειδή ο οργανισμός του ΕΜΠ στηρίζεται επί του οργανισμού των γερμανικών Πολυτεχνείων και αφ’ ετέρου ότι εις άλλας χώρας δεν υπάρχουν νεώτερα κτήρια Πολυτεχνείων…»¹³³. Στις εορτές της εκατονταετίας του ΕΜΠ μετείχαν οι πρέσβεις Γερμανίας, Πολωνίας και Τουρκίας «και διπλωματικοί αντιπρόσωποι των λοιπών κρατών», ο δε Γερμανός πρέσβυς ήταν ένας από τους 6-7 ομιλητές (Βασιλεύς, Υπουργός Συγκοινωνίας, 2-3 πρυτάνεις και ο πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών)¹³⁴. Μην ξεχνάμε ότι είμαστε στον Οκτώβρη του 1938…
49. Δεσποτόπουλος, επάνω δημοτικό Σχολείο Νέας Καλλίπολης, 1930. 50. και 51. κέντρο και κάτω, Κεντρική Αγορά Πειραιά 1931(¹³⁵ από τα πλέον αγνά και δυνατά έργα στον ελληνικό Μεσοπόλεμο τα ενταγμένα στο Μοντέρνο Κίνημα «εκ των έσω» και όχι απλά ως μορφολογική μίμηση ή έστω χρήση του «λεξιλογίου» του Bauhaus.
Βλέποντας συνολικά τώρα τις κατανομές καθηγητών και αρχιτεκτόνων, βλέπουμε μια έμφαση στις γερμανικές καταβολές, αλλά και αυτές, όμως, αφορούν κυρίως εκλεκτικιστικής ρυθμολογίας με καμμία σχέση με το Bauhaus, πλην του Δεσποτόπουλου που αναφέθηκε. Η δεύτερη θέση της Γαλλίας οφείλεται αφ’ ενός στην αίγλη των παραδοσιακών σχολών στρατιωτικού τύπου (Ecole Nationale des Ponts et Chaussees, ίδρ. 1747) για Πολιτικούς Μηχανικούς, και στην αίγλη του Παρισιού στην Τέχνη που προσήλκυε καλλιτέχνες, αλλά και αρχιτέκτονες της υψηλής Κοινωνίας στην Ecole des Beaux-Arts: αν και 9 σε σχέση με τους 25 της Ecole Speciale, αποτελούν την ελίτ των αρχιτεκτόνων στην Αθήνα. (Ελίτ όχι με τις μορφολογικές τους αρχές, αλλά ως προς τη σχέση τους με την Υψηλή Κοινωνία και την πληθώρα δημοσίων ή μεγάλων ιδιωτικών επαγγελματικών κτηρίων, επαύλεων και πολυτελών πολυκατοικιών.)
Για την «ελίτ» πρέπει να διευκρινίσουμε μερικά: το αν ένας αρχιτέκτονας ανήκε ή όχι στην «ελιτ», εξαρτιόταν από τις οικογενειακές του καταβολές. Από εκεί και πέρα η επιλογή των αρχιτεκτόνων από τους εκάστοτε ιδιοκτήτες γινόταν με παράλληλα αρχικά κριτήρια (οικογενειακές σχέσεις, καταγωγή –Κωνσταντινουπολίτες, Ισραηλίτες, μεγαλέμποροι, εφοπλιστές- ή και τόπος σπουδών κλπ), μέχρι να γίνει γνωστός και σε ευρύτερους κύκλους ο Αρχιτέκτων και να αγρεύσει και από εκεί πελατεία. Έτσι, έχουμε αρχιτέκτονες που, λόγω οικογενειακής καταγωγής από την υψηλή αστική τάξη, σπούδασαν στην Ecole des Beaux-Arts, άλλοι (για τους ίδιους οικογενειακούς λόγους) σπούδασαν στη Γερμανία, και με την επιστροφή τους είχαν εξασφαλισμένη πελατεία είτε στο Δημόσιο είτε στον ιδιωτικό τομέα. Αναφερόμενη για παράδειγμα η Ελ. Φεσσά-Εμμανουήλ στον Κ. Κιτσίκη, αλλά η παρατήρησή της αφορά και όλους τους άλλους, σημειώνει ότι: « …οι λειτουργικές και κοσμοπολίτικες λύσεις του Κιτσίκη θα του εξασφαλίσουν την εμπιστοσύνη τής τότε άρχουσας αστικής τάξης –εμπόρων, επιχειρηματιών, παλινοστούντων Ελλήνων κεφαλαιούχων κ.α.-, οι οποίοι δείχνουν σαφώς προτίμηση στους μηχανικούς και αρχιτέκτονες με σπουδές στο εξωτερικό…»¹³⁶. Συμπληρώνοντας την παρατήρηση αυτή με το γεγονός ότι είχαν ήδη «συνδέσεις» με την υψηλή αστική τάξη λόγω οικογενειακής καταγωγής, καταλαβαίνουμε τι σημαίνει εδώ «ελίτ». Άλλωστε είδαμε ήδη ότι τα λίγα αλλά σημαντικά κτήρια στην Ελλάδα κτίζονταν από αρχιτέκτονες, ενώ η μεγάλη μάζα κατοικιών από ΠΜ, τοπογράφους, εμπειροτέχνες, εργοδηγούς κ.α., το πολύ με τη «βοήθεια των φατσαδόρων», όπως τους αναφέρει ο Κ. Μπίρης¹³⁷.
Έτσι, αποδελτιώνοντας τις βιογραφίες τους¹³⁸, οι γνωστοί και με πλούσιο έργο αρχιτέκτονες έχουν οικογενειακές καταβολές από οικογένειες μεγαλεμπόρων, βιομηχάνων, πολιτικών, ανωτάτων δικαστικών και στρατιωτικών, που για τον Μεσοπόλεμο ήταν η ελίτ της αστικής τάξης.
10. Η μερική αποδέσμευση της Σχολής Αρχιτεκτόνων από την μπωζαρίτικη κυριαρχία
Το 1940 ο Π. Μιχελής εκδίδει το βιβλίο του «η Αρχιτεκτονική ως Τέχνη», και εκλέγεται καθηγητής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων το 1941. Κάποια κεφάλαια του βιβλίου του είχαν ήδη δημοσιευθεί στα Τεχνικά Χρονικά¹³⁹. Στο βιβλίο αυτό, όλη η κοινωνική βάση της Τέχνης και της Αρχιτεκτονικής αναλύονται μέσα από Καντιανές ή Εγελιανές ιδεαλιστικές θεωρήσεις τού 19ου-μέσων του 20ού αι. και τη στήριξή τους με συγγραφείς παλαιοτέρων εποχών, όπως ο Λογγίνος, ο Βιτρούβιος, ο Violet-le-Duc, ο Hegel, 3-4 παλαιά του Λε Κορμπυζιέ κ.α., πλαίσιο πολύ προσφιλές στη γερμανική διανόηση των αρχών του 20ού αιώνα. Βέβαια δεν υπάρχει καμμία αναφορά στα κινήματα του Μεσοπολέμου και φυσικά και στο Bauhaus. Αναφέρεται σε όλο το Mεσοπολεμικό κλίμα ως «Νέα Αρχιτεκτονική», προσφιλής έκφραση στους συγγραφείς εκείνης της εποχής που απέφευγαν μέσα στη φιλογερμανική Μεταξική Δικτατορία τις αναφορές στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης και την πνευματική της άνθιση, και στη λέξη ακόμη «Bauhaus». Σημειώνεται, ότι και η βιβλιογραφία του Μιχελή πρακτικά σταματά στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο –τα νεότερα αναφερόμενα έργα είναι ή μεταγενέστερες εκδόσεις ή με αντικείμενο κλασικές αστικές αισθητικές.
52., 53., 54. Μερικές από τις βασικές πηγές του βιβλίου του Π. Μιχελή, όπως αναφέρονται στη βιβλιογραφία του στο «Η Αρχιτεκτονική ως Τέχνη», (1940): Borissavliewitch (1925), Lipps (1897), Lipps (1920)
55. Π. Μιχελής, η Αρχιτεκτονική ως Τέχνη, Αθήναι 1940, εκδόθηκε στη σειρά των εκδόσεων του ΤΕΕ.
Όλο το πολιτικό πλαίσιο του «Μοντέρνου Κινήματος» ο Μιχελής το παραμερίζει και απλά ασκεί κριτική στο θέμα των ελαχίστων διαστάσεων και του ορθολογισμού (προφανώς του Λε Κορμπυζιέ χωρίς να τον αναφέρει πάντα ονομαστικά). Είναι χαρακτηριστικό ένα απόσπασμα: «…(η επαναστατημένη ψυχή του Αρχιτέκτονος) …επήρε τα άκρα, πότε του συναισθηματικού παραληρήματος του «δυναμισμού» και πότε του στενού ορθολογισμού της «νέας σκοπιμότητος» (Neue Sächlichkeit) διά να εξαγγείλει κηρύγματα και να πραγματοποιήσει έργα, τεχνικώς μεν δυνατά, και συγχρονισμένα αλλά με αρχάς συνθετικάς αναγκαστικά μονοπλεύρους…»¹⁴⁰. Όλο το Μοντέρνο Κίνημα, το Bauhaus, η Βαϊμάρη, όλο το κίνημα της Neue Sächlichkeit¹⁴¹ είναι για τον Μιχελή μόνο η σκοπιμότητα του ορθολογισμού. Και συνεχίζει στο ίδιο πλαίσιο την κριτική του για τη «σύγχρονη αρχιτεκτονική»¹⁴², με αμφιλεγόμενες παρατηρήσεις σωστές και όχι, πάντα όμως από πλευράς αρχιτεκτονικής μορφολογίας, σε ελάχιστες περιπτώσεις κάνει συνδέσεις με το Κοινωνικό Πλαίσιο…
Μια νομίζω απαραίτητη παρένθεση για τη Neue Sächlichkeit: ο όρος δημιουργήθηκε γύρω στο 1920 από τον τότε διευθυντή της Πινακοθήκης του Μανχάϊμ G.F.Hartlaub, και μετά από πολλές «εξελίξεις» τελικά περιελάμβανε εννοιολογικά τη «μοντέρνα» και καταγγελτική κοινωνικά¹⁴³ Τέχνη της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, πέρα από τα κλασικά σύγχρονα (τότε) ρεύματα. Πολλές φορές μεταφράζεται και ως «Νέα Πραγματικότητα». Σε λεξικά του Μεσοπολέμου¹⁴⁴, ως Πραγματικότητα αντιστοιχεί η λέξη Wirklichkeit και στην «Αντικειμενικότητα» η λέξη Objectivität, ενώ η Sächlichkeit μεταφράζεται ως «αμεροληψία» αν και παράγεται από το sächlich, πραγματικός, αμερόληπτος (αντικειμενικός), και θα όφειλε να αντιστοιχεί και στην «πραγματικότητα» ή και στην «αντικειμενικότητα».
Η Neue Sächlichkeit περιείχε αριστερή και δεξιά πτέρυγα, είναι χαρακτηριστικό ότι η «αριστερή πτέρυγα» είχε κέντρο τη Δρέσδη (παράλληλα και με το Πολυτεχνείο της), το Βερολίνο και την Καρλσρούη, ενώ η «δεξιά πτέρυγα» το Μόναχο «με το βλέμμα προς τη φασιστική Ιταλία» (κατά τον Βίλαντ Σμίτ)¹⁴⁵. Το Μόναχο, και η Βαυαρία γενικότερα, ήταν θύλακες εθνικισμού στη Γερμανία, παράλληλα με τη στρατοκρατία των Πρώσσων.
Έτσι, ο πολιτικός θεωρητικός τομέας του Μεσοπολέμου στην Αρχιτεκτονική και την Πολεοδομία, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων (Δεσποτόπουλος, Δημητρακόπουλος), αγνοείται επιδεικτικά, σε αντίθεση με τη λογοτεχνία, την ποίηση και τις εικαστικές τέχνες που ασκείται έντονος πολιτικός προβληματισμός.
Τελικά, οι θεωρητικές αναζητήσεις στον Μεσοπόλεμο, πέρα από τις μορφολογικές αναλύσεις π.χ. στα άρθρα περί «Ελληνικότητας» και «Διεθνισμού» (βλ. στα Τεχνικά Χρονικά, η συζήτηση που αναφέρθηκε), περιορίζονταν στις χαράξεις και τις αναζητήσεις μορφολογικών αρχών μέσω των αντικειμενικών μαθηματικών (3ο Μάτι) ή μέσω των ψυχολογικών αισθητικών θεωριών του Lipps και των θεωριών οπτικής του Borissavliewitsch ή κριτικής του «ορθολογισμού» (Π.Μιχελής). Φυσικά, τον «Διεθνισμό» όπως τον ερμήνευε ο καθένας, όπως π.χ. για τον Κ.Κιτσίκη ήταν ο βαρύς μετα-εκλεκτικιστικός γερμανικός ρυθμός, προάγγελος του ναζιστικού «ρυθμού»¹⁴⁶.
11. Οι πηγές πληροφόρησης
Ο τόπος σπουδής τους έπαιζε καθοριστικό ρόλο, τόσο για τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους στη διάρκεια των σπουδών τους όσο και για τη γνώση της συγκεκριμένης γλώσσας άρα και της πρόσβασης σε συγκεκριμένη βιβλιογραφία.
Περιοδικά που κυκλοφορούσαν στον Μεσοπόλεμο ήταν κυρίως γαλλικά και γερμανικά. Από τα γαλλικά, το γνωστό l’ Architecture d’ Aujourd’ Hui¹⁴⁷κυκλοφόρησε το πρώτο του τεύχος το 1933, με προθέσεις προβολής της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Βέβαια στη Γαλλία κυκλοφορούσαν πολλά περιοδικά σχετικά με την Τέχνη, τα οποία στο περιθώριό τους μπορεί να είχαν και άρθρα για την αρχιτεκτονική, αν και αυτή διακρινόταν μάλλον από ρομαντισμό ή οριενταλισμό ή τουλάχιστον αρχαιολατρεία.
Επίσης, ευρείας κυκλοφορίας στους αρχιτεκτονικούς κύκλους ήταν το La Construction Moderne, εβδομαδιαίο, που ήδη το 1923-1924 διήνυε το 39ο έτος του, η γενική του μορφολογία (προμετωπίδες, διακοσμητικά αρκτικά τμημάτων κλπ ) κυμαινόταν από de stijl και art nouveau μέχρι βαρυφορτωμένο art deco, και αυτό μπορεί να οφείλεται στη «συνέχεια» του περιοδικού, όμως και το περιεχόμενο και τα προβαλλόμενα έργα ήταν αντίστοιχα. Άλλωστε έχει και ειδική στήλη για την Ecole des Beaux-Arts (διάφορα νέα κ.α. πληροφόρηση). Η Καραλή σημειώνει ότι «…τα μείζονα επαγγελματικά έντυπα La Construction Moderne, l' Architecte κλπ. δεν επέδειξαν σχεδόν κανένα ενδιαφέρον για την προβολή της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, παρά μόνο λίγο πριν το 1930…»¹⁴⁸.
56. Το εβδομαδιαίο γαλλικό περιοδικό La Construction Moderne (τόμος του 1923-1924, 39ο έτος). Μορφή και βινιέττες περίτεχνες του 19ου αιώνα, αλλά και τα «μοντέρνα» έργα Αρχιτεκτονικής που παρουσιάζονται, είναι μάλλον στυλ της Ecole des Beaux-Arts.
57. La Construction Moderne: Το πρώτο βραβείο στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για τα δικαστήρια του Καΐρου, η απόλυτη πομπώδης συμμετρία του 19ου αιώνα…
58. La Construction Moderne: Το πρώτο βραβείο στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό γιατα δικαστήρια του Καΐρου, η απόλυτη πομπώδης συμμετρία αλλά και ροπές προς τη φασιστικη αρχιτεκτονική της εποχής εκείνης.
59. La Construction Moderne: Επαγγελματική Σχολή στο Saint-Quentin, δεν χρειάζεται σχολιασμός…
60. La Construction Moderne: Επάνω, συγκρότημα κατοικιών στη Λυών, 61. Κάτω, έπαυλη με γκαράζ στη Ρουέν.
Χωρίς αποκλειστική αναφορά στην Αρχιτεκτονική, περισσότερο στο περιθώριο μια και ήταν περιοδικά Τέχνης, η κ. Καραλή αναφέρει τα γνωστά Cahier d’ Art κ.α στα οποία ασκεί σε βάθος κριτική, όπως είδαμε στο κεφ. 3 της παρούσης¹⁴⁹. Οι σωστές παρατηρήσεις της κ. Καραλή συμβαδίζουν και με τα «αποκλειστικά» αρχιτεκτονικά περιοδικά, όπως το la Construction Moderne που αναλύθηκε ήδη, και σωστά κατά τη συγγραφέα ο μοντερνισμός ξεκινούσε στη Γαλλία μόνο μέσα από τα περιοδικά Τέχνης και ειδικότερα τα Cahier d’ Art του Christian Zervos.
Από τα γερμανικά, πέρα από τα επίσημα «τεύχη» του Bauhaus τα οποία υπήρχαν και στη βιβλιοθήκη του Πολυτεχνείου (ποιος τα παρήγγειλε άραγε;;), όπως ανέλυσε ο κ. Βαλτάς στην εκπονούμενη διατριβή του¹⁵⁰, το κύριο ήταν το Moderne Bauformen που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1901. Στον τόμο του 1933, ως εκδότης του και συγγραφέας αρκετών άρθρων του εμφανίζεται ο Herbert Hoffmann, ο οποίος στο άρθρο του για τη V. Triennale του Μιλάνου του 1933 προτάσσει ως προμετωπίδα πομπωδώς μια φράση του Μουσολίνι: «να μην εκμεταλλευόμαστε την κληρονομιά του παρελθόντος, αλλά να δημιουργούμε μια νέα Τέχνη, αυτό είναι το πρόβλημα». Στο άρθρο, κυριαρχούν συνθέσεις «μοντέρνου Κινήματος» και κάποιες «φασιστικής Αρχιτεκτονικής». Γενικά όμως, το περιοδικό προβάλλει μάλλον συμβατικές μορφολογίες, αν και όχι πομπώδεις μπωζαρίτικες αλλά περισσότερο απλές παραδοσιακές ή και με αποκλίσεις προς το Μοντέρνο Κίνημα, κυρίως στα εσωτερικά τους.
62. Το γερμανικό μηνιαίο Moderne Bauformen του 1933 (32ο έτος)
63. Σελίδα από τα δημοσιευόμενα έργα στο Moderne Bauformen του 1933, ακαθόριστου ρυθμού, φυσικά μόνο «μοντέρνα» δεν μπορούν να χαρακτηριστούν
64. Moderne Bauformen του 1933: Κάπως διαφοροποιημένα κτήρια, 65. Στον εσωτερικό σχεδιασμό όμως έντονο το στυλ του Μοντέρνου Κινήματος
66. Moderne Bauformen του 1933: Άλλο ένα εσωτερικό, με έντονο το «Μοντέρνο Κίνημα» αλλά βέβαια εντελώς άσχετο με την εξωτερική μορφολογία του κτηρίου
Ακόμη, το Die Bauwelt. Illustrierte Zeitschrift für das gesamte Bauwesen Ullstein Verlag από το 1910. Στο τεύχος 31/1934 δημοσιεύει ο Εμμ.Κριεζής τα σχέδιά του για τα πανεπιστημιακά κτήρια της Ιατρικής Σχολής, μια πολύ δυνατή σύνθεση Μοντέρνου Κινήματος αλλά χωρίς καμμία απολύτως αναφορά σε θεωρητικές αρχές. Επίσης, το Wasmuth’ s Monatshefte für Baukunst 1926-1933 (το 1933 διέκοψε και ενσωματώθηκε στο Bauwelt) και το βραχύβιο Städtebau (1930-1931).
Στην Ελλάδα κυκλοφορούσαν δύο περιοδικά, ο Αρχιμήδης, όργανο του συντηρητικού Πολυτεχνικού Συλλόγου (1910-1945), και τα Έργα, τα οποία κυρίως ασχολούνταν με έργα πολιτικού μηχανικού, και παρεμπιπτόντως και αρχιτεκτονικών θεμάτων, γενικά από συντηρητική σκοπιά. Συντηρητικά εν γένει περιοδικά, με κάποιες διαφοροποιήσεις σε μερικά άρθρα που άφησαν εποχή, όπως του Εμμ.Κριεζή¹⁵¹ σχετικά με το θέμα «παράδοση-εκσυγχρονισμός» αλλά και την εισβολή ξένων αρχιτεκτονικών προτύπων. Λεπτομερέστερη ανάλυση του περιεχομένου τους και των «κατευθύνσεών» τους κάνει η κ. Καραλή στο κεφάλαιο 6 της διατριβής της για τα περιοδικά Αρχιμήδης, Έργα, Τεχνικά Χρονικά και 3ο Μάτι, καθώς και για άλλα βραχύβια¹⁵².
Από το 1932 κυκλοφορούν τα Τεχνικά Χρονικά, επίσημο όργανο του ΤΕΕ που ιδρύθηκε από τον Νίκο Κιτσίκη. Στο περιοδικό, ιδίως τις παραμονές ή αμέσως μετά από το 4ο CIAM, δημοσιεύονται και άρθρα αρχιτεκτόνων σχετικών με την αρχιτεκτονική, την πολεοδομία και την κατασκευή, όχι όμως ως προς τα ιδεολογικά θέματα του Bauhaus. Χαρακτηριστικός είναι ο διάλογος Βάσου Κασσάνδρα – Κυπριανού Μπίρη – Πάτροκλου Καραντινού, που αναλίσκονται σε θέματα της «Νέας Αρχιτεκτονικής», χωρίς καμμία αναφορά σε ιδεολογικά θέματα του Bauhaus. Ο διάλογος είναι ενδιαφέρων, και αναλύεται στη συνέχεια¹⁵³. (κεφ. 13 της παρούσης). Η έννοια του «Μοντέρνου Κινήματος» δεν ήταν ακόμη σε χρήση, αντ’ αυτής χρησιμοποιούσαν τον όρο «Νέα Αρχιτεκτονική», αλλά πάντα ως μορφολογία και ρυθμολογία χωρίς αναφορές στις θεωρητικές και πολιτικές αρχές του Bauhaus.
Το 1935 κυκλοφόρησε το περιοδικό «το 3ο Μάτι», με αφιερώματα στη λογοτεχνία, την ποίηση, και στο τελευταίο μνημειώδες τεύχος του (1938) και τις γεωμετρικές χαράξεις και γενικά «τον νόμο του αριθμού στη φύση και την Τέχνη». Βασικά στελέχη του ήταν ο Δημήτρης Πικιώνης και ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, στους «φίλους» (συνδρομητές του;) αναφέρονται και ο Δεσποτόπουλος με άλλα τρία μέλη της ελληνικής ομάδας του 4ου CIAM (Δούρας, Α. Δραγούμης, Π. Καραντινός), αρκετοί αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες του Μεσοπολέμου (Κοντολέων, Ζουμπουλίδης, Καψαμπέλης, Κυριακίδης, Μητσάκης, Τσαρούχης, Τόμπρος, Βάρβογλης, Παναγιωτάκος κ.α.), χωρίς όμως να αρθρογραφούν στο περιοδικό, και επίσης πολλοί καθηγητές του Πολυτεχνείου (Ορλάνδος, Παππάς, Ρουσσόπουλος, κ.α., οι οποίοι πλην του Ορλάνδου ήταν μάλλον άσχετοι με την Τέχνη και τους προβληματισμούς του περιοδικού, ίσως εγγράφηκαν λόγω Πικιώνη). Είναι χαρακτηριστικό ότι απουσιάζουν γενικά οι μπωζαρίτες, και οι «συντηρητικοί» εκ Γερμανίας αρχιτέκτονες ή καθηγητές του Πολυτεχνείου (Νικολούδης, Κουρεμένος, Κασσάνδρας, Τσαγρής, Λάσκαρης, Κιτσίκης, Μιχελής, Μαγιάσης κ.α.)
67., 68. Το 3ο Μάτι, εξώφυλλο του πρώτου τεύχους και οπισθόφυλλο με τα ονόματα «φίλων» και χορηγών
Το 3ο Μάτι κυμαινόταν αφ’ ενός στην «πατερναλιστική» προβολή «εκ των άνω» του «λαϊκού πολιτισμού», και αφ’ ετέρου στην αναζήτηση «αντικειμενικών» μορφολογικών αρχών (χαράξεων, αναλογιών, αρμονίας) ή και σε μορφολογικές αναζητήσεις και αναλύσεις Ελλήνων και Γάλλων συγγραφέων πολύ κοντά στο δόγμα «ars gratia artis» και χωρίς καμμία αναφορά στα καλλιτεχνικά κινήματα του Μεσοπολέμου που είχαν πολιτικό περιεχόμενο. Στο περιοδικό, δεν υπάρχει καμία αναφορά ούτε στους καλλιτέχνες και στα κινήματα της Βαϊμάρης (Neue Sächlichkeit, Käthe Kolwitch, Georg Grosz, Otto Dix, Fritz Lang …), ούτε στο Bauhaus ούτε στους σοβιετικούς καλλιτέχνες ή αρχιτέκτονες του ’20. Οι μόνες αναφορές είναι δυο γνωστά αποσπάσματα κειμένων του Κλέε¹⁵⁴ και του Καντίνσκι¹⁵⁵, που εντάσσονταν όμως στο πλαίσιο του τελευταίου τεύχους του¹⁵⁶ και που φυσικά δεν έχουν πολιτικές αναφορές.
12. Αρχιτέκτονες με συνολικό σημαντικό έργο στην Αθήνα¹⁵⁷
Η αποδελτίωση έγινε κατά Σχολή αποφοίτησης: αναγράφονται όνομα, έτος αποφοίτησης. Ποσοτικά στοιχεία όπως ο αριθμός σχεδίασης πολυκατοικιών¹⁵⁸ και μονοκατοικιών¹⁵⁹ δεν ήταν δυνατό να καταγραφεί με αξιόπιστα στοιχεία.
Από τους 245 αρχιτέκτονες που είναι εγγεγραμμένοι στην επετηρίδα του ΤΕΕ το 1934(¹⁶⁰), παρατηρούμε τα ακόλουθα στατιστικά στοιχεία:
Σπουδές στο ΕΜΠ …..110 (ίδρυση Σχολής Αρχιτεκτόνων 1917, κάποιοι διπλ. ΠΜ δηλώνουν «αρχιτέκτονες» ή «και» αρχιτέκτονες)
προ του 1917: 37
μετά το 1917: 73
Σπουδές στη Γαλλία …………..34
Στην Ecole des Beaux-Arts ……. 9
Ecole Speciale d’ Architecture …25
Σπουδές στη Γερμανία ……….42 (Δρέσδη 13, λοιπά Πολυτεχνεία 29)
Σπουδές στην Κωνσταντινούπολη…..30 (Βασικά πριν το 1922)¹⁶¹
Οι υπόλοιποι 20 από Βέλγιο, Ελβετία, Ιταλία κ.α. Δεν αρχειοθετήθηκαν 30 λόγω ασαφών στοιχείων, αλλά ελλείπουν και γνωστά ονόματα, όπως ο Ι. Σαπόρτα (σπουδές στη Δρέσδη, κ.α).
Έτσι, οι περισσότεροι αρχιτέκτονες είχαν σπουδάσει στη Γερμανία (42), στη Γαλλία (34), λίγοι στην Ιταλία, πριν το ’22 και από την Κωνσταντινούπολη (30), και οι υπόλοιποι (110) στο ΕΜΠ μετά το 1917 που ιδρύθηκε η Σχολή Αρχιτεκτόνων. Όμως αυτό προφανώς δεν σήμαινε ότι ήταν όλοι με την πλευρά του Bauhaus: υπήρχαν και στη Γερμανία όπως και στη Γαλλία και εκσυγχρονιστικές αλλά και συντηρητικές Σχολές Αρχιτεκτονικής.
Παρατηρήσεις:
α. Οι «μπωζαρίτες» είναι λίγοι, γόνοι μεγάλων οικογενειών, αλλά δραστήριοι αρχιτέκτονες της υψηλής αστικής τάξης, ιδιαίτερα συντηρητικοί τόσο στις συνθέσεις τους όσο και στον δημόσιο βίο τους.
β. Οι της Ecole Speciale d’ Architecture είναι μάλλον μεσαίας τάξης, και κατά κανόνα λιγότερο συντηρητικοί στις συνθέσεις τους.
γ. Η Δρέσδη συγκέντρωνε περισσότερο προοδευτικά στοιχεία, τα άλλα Πολυτεχνεία της Γερμανίας ήταν εξ ίσου συντηρητικά με την Ecole des Beaux-Art, αλλά με κάποιες εξαιρέσεις.
δ. Οι της Κωνσταντινούπολης ήταν αρχιτέκτονες της μεγάλης αστικής τάξης, σχεδίαζαν εκλεκτικιστικές συνθέσεις στο Πέραν και τον Βόσπορο, για στελέχη της ελληνικής, αρμενικής, και οθωμανικής ανώτερης αστικής τάξης, ήλθαν στην Ελλάδα μετά το 1922, και συνέχισαν τη μορφολογία που ασκούσαν στην Πόλη.
ΕΜΠ
Γαβριήλ Βαγιανός 1923
Βαλεντής Θουκ. 1930
Βουτσινάς Κωνστ. (1933) ΠΜ
Λάσκαρης Κίμων 1928
Μάλτος Ορέστης 1930
Μάρθας Παναγιώτης 1929
Μητσάκης Νικ. 1921
Παναγιωτάκος Κυρ. 1923
Πικιώνης Δημ. 1908 (ΠΜ), και Μόναχο, Παρίσι
Καραντινός Πάτροκλος 1924
Καψαμπέλης Κων/νος 1930;;;
Ζίζηλας Σωτ. 1920 (ΠΜ)
Σιάγας Αγγελος 1925
Τσαγρής Βασίλειος 1908 (ΠΜ)
69. Αγγελος Σιάγας, οικία Καρανίκα, 1928 και 70. Δημ. Σχολείο Αμπελοκήπων¹⁶². Στο πρώτο διακρίνεται η επιρροή ενός βιενέζικου Art Nouveaux¹⁶³, και στο δεύτερο μια καθαρή γραμμή οριστικής μετάβασης στη μορφολογία του Bauhaus
71. Τσαγρής: Πολυκατοικία στην οδό Γκυιλφόρδου και 72. Τύπος κατοικίας, 1933¹⁶⁴, Στο πρώτο, είναι σαφής ο εκλεκτικισμός/αρ-νουβώ, και κτίστηκαν δεκάδες κτήρια στην Αθήνα στις δεκαετίες 1910-1930 κυρίως, στο δεύτερο εμφανίζεται μια υπολανθάνουσα μορφολογία Bauhaus, με μνήμες όμως ελληνικής λαϊκής αρχιτεκτονικής, κυρίως νησιώτικης.
73. Μητσάκης Γυμνάσιο Νάξου 1927¹⁶⁵), 74. Οικία Βουτσινά, Βόλος 1932¹⁶⁶). Απλές καθαρές μορφές, στο δεύτερο περισσότερο κοντά στο Νέο Κίνημα, όμως η συμμετρία κυριαρχεί και στα δύο, ενώ στο πρώτο εμφανίζεται και «καταπιεστική», θυμίζοντας –θα αποτολμούσε κανείς να σημειώσει- και μουσολινικά πρότυπα. Σε άλλους αρχιτέκτονες το φαινόμενο αυτό ήταν ιδιαίτερα έντονο στη δεκαετία του ’30.
75. Μητσάκης, Ηρώο 1821 (1930)¹⁶⁷, 76. Μητσάκης, Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης, 1933(¹⁶⁸). Δύο εντελώς αντιθετικά παραδείγματα: το ένα τυπική φασιστική αρχιτεκτονική, το άλλο από τις πιο συνεπείς συνθέσεις μορφολογίας Μοντέρνου Κινήματος
77. Σ. Ζίζηλας, Πολυκατοικία Ιουλιανού¹⁶⁹, 78. Παναγιωτάκος, Δημ.Σχολ. Γούβας¹⁷⁰. Στο πρώτο, η παληά Σχολή ακολουθεί τον εκλεκτικισμό (διπλ. ΠΜ του 1920 του ΕΜΠ). Στο δεύτερο, επίσης απόφοιτος ΕΜΠ, αρχιτέκτων όμως, δεν ακολούθησε τους μπωζαρίτες καθηγητές του και εντάχθηκε άμεσα και με επιτυχία στο Μοντέρνο Κίνημα.
79. Π. Καραντινός, Μέλος της ελληνικής ομάδας του 4ου CIAM Δημ. Σχολ. οδ. Καλησπέρη, 1931¹⁷¹
80. Π. Καραντινός, Μέλος της ελληνικής ομάδας του 4ου CIAM Δημ. Σχολ. Μυτιληνης, 1932¹⁷². 81. Παναγιωτάκος Δημ. Σχολείο Λιοσίων¹⁷³. Και τα τρία παραδείγματα (μαζί με το προηγούμενο της Γούβας) είναι από τις κλασικές συνθέσεις των «Σχολείων του ‘30», εντεταγμένες ολοκληρωτικά στις μορφολογικές αρχές του Μοντέρνου Κινήματος.
82. Παναγιωτάκος, οικία οδού Λαζαίων 17¹⁷⁴. 83. Κ. Βουτσινάς, Οδ. Στουρνάρα 17, 1935¹⁷⁵. Στο πρώτο, πρωτότυπη σύνθεση με βάση τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος. Στο δεύτερο παράδειγμα, μια συνεπής χρήση του «λεξιλογίου» του από έναν Πολιτικό Μηχανικό απόφοιτο του ΕΜΠ του 1933, που εμφανιζόταν (παράτυπα) ως «αρχιτέκτων»¹⁷⁶.
84. Κίμων Λάσκαρης, Ναυτικός Όμιλος Πειραιά, 1935¹⁷⁷. Αρχιτέκτων ΕΜΠ του 1928, παρ΄όλες τις καθηγητικές επιρροές στις σπουδές του, ο Κίμων Λάσκαρης σχεδίαζε και με μορφολογία Μοντέρνου Κινήματος, όπως τον Ναυτικό Ομιλο, τις προσφυγικές πολυκατοικίες της Λ. Αλεξάνδρας κ.α., αλλά ταυτόχρονα και σκληρές συνθέσεις ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής του ’30.
85. Τάκης Μάρθας, Πολυκατοικία Μετσόβου και Μπουμπουλίνας (1930;), καθαρή μορφολογία Μοντέρνου Κινήματος, από τα συνεπή έργα του ΜΚ στην Αθήνα.¹⁷⁸
Δρέσδη
Βουρέκας Εμμ. 1929
Κουτσούρης Ρέννος 1926
Μιχελής Παναγ. 1926
Μεταξάς Αναστάσιος 1895
Σαπόρτα Ισαάκ 1932
Γεωργακόπουλος Π. 1926
86. Αναστ. Μεταξάς οικία Χαροκόπου, μετέπειτα Μουσείο Μπενάκη¹⁷⁹, ανακτορικός αρχιτέκτων, διπλ. Δρέσδης 1895, πιστός στη νεοκλασική μορφολογία (Νοσοκομεία Συγγρού, Αρεταίειο, Αιγινήτειο, Ιονική και Λαϊκή Τράπεζα, ΑΣΟΕΕ κ.α.). 87. Ισαάκ Σαπόρτα, Μέλος της ελληνικής ομάδας του 4ου CIAM, Οικία Λάκη Γεννηματά 1936, Ψυχικό.
88. Ι. Σαπόρτα, πολυκ. Οδ. Σόλωνος. 89. Του ίδιου, οικία και καπναποθήκη Τόμπρα, Ναύπλιο, 1935¹⁸⁰. Και ο Σαπόρτα διπλωματούχος της Δρέσδης αλλά του 1932 -37 χρόνια μετά τον Aναστ. Μεταξά- και φυσικά είχαν αλλάξει πολλά μέσα σε 40 χρόνια!
Μόναχο, Βερολίνο κ.α.
Κιτσίκης Κωνσταντίνος, Βερολίνο 1913
Δραγούμης Αλέξανδρος, Μπράουνσβάιγκ 1925 (πρώην στρατιωτικός)
Κριεζής Εμμ. ΕΜΠ ΠΜ1902, Μόναχο Αρχ. 1908
Κριεζής Αντ. ΕΜΠ (1932) και δδ Βερολίνο
Κριεζής Ανδρ., Μόναχο 1912
Σακελλάριος Περικλής, 1930 Γκράτς
Δεσποτόπουλος Ιωάννης, Bauhaus, Ανόβερο 1927
Ζάχος Αριστοτέλης, Μόναχο, Στουτγκάρδη, Καρλσρούη
Νικολαϊδης Νικ. Μόναχο 1916
Γκίνης Κ. Μπραουνσβάιγκ 1925
90. Αριστοτέλης Ζάχος, Ι. Ναός του Αποστόλου Παύλου, Κόρινθος 1933¹⁸¹. 91. Αρ. Ζάχος, οικία Πετυχάκη, 1934¹⁸². Ο βαρύς «ρωμαϊκός» ρυθμός με τα ρυθμικά κατακόρυφα ανοίγματα, στο δεύτερο σχέδιο έχει μεταβληθεί σε απλό κτήριο που θα μπορούσε να ακολουθεί τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος ή τις μνήμες της λαϊκής αρχιτεκτονικής –η μεγάλη συζήτηση του Μεσοπολέμου στην Ελλάδα…
92. Κ. Κιτσίκης, πολυκατοικία Παπαλεονάρδου 1925 οδ. Πατησίων¹⁸³, μορφολογία ανάμεικτη εκλεκτικιστικών στοιχείων και νεοκλασικών, σε άλλα έργα του κυριαρχεί ο βαρύς γερμανικός νεοκλασικισμός (κτήριο Γκίνη στο ΕΜΠ κ.α.)
93. Νικ. Νικολαϊδης Ακαδημίας 72, δεκαετία του ’20. 94. Μασσαλίας 9, 1935¹⁸⁴. Κατά τον Μ. Μαρμαρά, «…(εφαρμόζει) με επιτηδειότητα ένα μεταβατικό λεξιλόγιο από μορφολογικά στοιχεία της art Nouveaux και της art Deco…»¹⁸⁵. Στο δεύτερο, μερικά χρόνια μετά, έχει περάσει ολοκληρωτικά στο Μοντέρνο Κίνημα.
95. Ι. Δεσποτόπουλος Δημ.Σχολείο Ακ. Πλάτωνος¹⁸⁶. Μέλος της ελληνικής ομάδας του 4ου CIAM. Τυπική μορφή και διάταξη των «σχολείων του ‘30». Κτηριολογικά και μορφολογικά άψογα, όμως με πρότυπα βόρειων κλιματικών συνθηκών που είχαν δώσει συγκεκριμένους κανόνες π.χ. ηλιασμού, που είχαν περάσει και στην Ελλάδα ακόμη και στο τέλος του 20ού αιώνα, μόνο που εδώ λειτούργησαν προβληματικά: τα πολύ μεγάλα παράθυρα στον Νότο αναγκάζονταν δάσκαλοι και μαθητές στη λειτουργία του σχολείου να τα κλείνουν με μπλέ λαδόκολες, ή να τα βάφουν με στουπέτσι.
Ecole Speciale d’ Architecture
Κοντολέων Γεώργιος 1920
Δούρας Βασίλειος (και Μόναχο 1925) 1930
Καλύβας Γεώργιος 1930
Παπαδάκης Σταμ. 1929
Τζελέπης Π. 1920
Τσιπούρας Δημ. 1909
Φωτιάδης Δημ. 1917
96. Γεώργ. Κοντολέων (Έκθεση Φόρντ)¹⁸⁷. Από τα πιο λιτά, αυστηρά και καθαρά συνθετικά δημιουργήματα του Μοντέρνου Κινήματος.
97. Βασ. Δούρας, Μέλος της ελληνικής ομάδας του 4ου CIAM πολυκ. Πλατ. Αμερικής¹⁸⁸. 98. Επίσης Δούρας, Πολυκατοικία Τσιμπούκη 1936¹⁸⁹. Το «λεξιλόγιο» του Μοντέρνου Κινήματος έχει αφομοιωθεί και έχει χρησιμοποιηθεί σωστά και με συνέπεια.
99. Στάμος Παπαδάκης, Μέλος της ελληνικής ομάδας του 4ου CIAM περίπτερο Εντεν, 1934¹⁹⁰. Απλό και άριστο δείγμα του Μοντέρνου Κινήματος, θυμίζει πίνακα Μόντριαν ή Μόχολυ-Νάγκυ κ.α. του Μεσοπολέμου. 100. Πίνακας του Βέλγου ζωγράφου Victor Servranckx, 1922¹⁹¹
101. Δημ.Φωτιάδης κατοικία Καίτης και Αλ. Αργυροπούλου, Δεξαμενή¹⁹². 102. Φωτιάδης πολυκ. Ηροδότου 19¹⁹³. Το μεν με κυκλαδίτικες αναφορές αλλά τοξωτά αναγεννησιακά παραθυρόφυλλα, το δε τυπικό εκλεκτικιστικό.
103. Πάνος Τζελέπης, τύπος κατοικιών 1931¹⁹⁴ και 104. Οικία Ιμβριώτη 1933¹⁹⁵. Το πρώτο ακαθόριστη ανάμειξη μορφών, απλό όμως και με αποκλίσεις προς το Μοντέρνο Κίνημα ή και τη λαϊκή αρχιτεκτονική (η «ελληνικότητα»…), το δεύτερο καθαρή μορφολογία Μοντέρνου Κινήματος.
Ecole des Beaux-Arts
Κουρεμένος Βασίλειος 1904
Κασσάνδρας Βασίλειος 1927
Λαζαρίδης Εμμ. 1923
Μαγιάσης Σωτ 1922
Μανουηλίδης Παν. 1927
Μπόνης Λεων 1928
Νικολούδης Αλέξανδρος 1905
105. Β. Κασσάνδρας-Λ. Μπόνης, διαγωνισμός Μετοχικού Ταμείου Στρατού 1926¹⁹⁶. 106. Νικολούδης Δικαστικό Μέγαρο 1930¹⁹⁷. Καθαρά μπωζαρίτικα κτήρια που δεν έχουν ανάγκη σχολιασμού!
107. Βασ. Κασσάνδρας-Λεων. Μπόνης, Ρεξ, 1935¹⁹⁸, 108. Εμμ. Λαζαρίδης πολυκ. Ζηρίνη 1935¹⁹⁹ 109. Σωτ. Μαγιάσης Ξενοδοχείο Ακροπόλ 1925²⁰⁰. Και εδώ βλέπουμε ακραιφνείς μπωζαρίτες να σχεδιάζουν με έστω «δειλές» αναφορές στο Μοντέρνο Κίνημα ή και την υπερατλαντική αρχιτεκτονική.
110. Το κέντρο «Αγελάδες» στο Ζάππειο, των Κασσάνδρα-Μπόνη²⁰¹, απρόσμενα για τους «σκληρούς μπωζαρίτες» Κασσάνδρα-Μπόνη, ένα πολύ καλό δείγμα του Μοντέρνου Κινήματος, και 111. Λεων.Μπόνης, πολυκατοικία Βούλγαρη, Πιπίνου. (1938)²⁰². Εδώ έχουμε ιδιαίτερη περίπτωση που δεν μπορούμε εύκολα να την …κατατάξουμε! Μπωζαρίτικος νεοεκλεκτικισμός;;;!!! Με την Ελένη Φεσσά- Εμμανουήλ, που γράφει το σχετικό κεφάλαιο στο 12 ΕλλΑΜ και που το χαρακτηρίζει ως ανήκον «…στο πνεύμα του κλασικίζοντος μοντερνισμού που θα κυριαρχήσει μετά το 1936…»²⁰³, δεν μπορούμε παρά να συμφωνήσουμε, ο «Τρίτος Ελληνοχριστιανικός Πολιτισμός» του Μεταξά θα το ήθελε πάρα πολύ, και είναι γεγονός ότι η εποχή εκείνη χαρακτηρίζεται από ένα συνονθύλευμα εθνικιστικών απόψεων που όμως δεν μπορούσαν να αγνοήσουν την ως τότε εξέλιξη, με αποτέλεσμα το Χάος!
112. Αλέξ.Νικολούδης, Οικία Κιουσοπούλου 1905²⁰⁴. 113. Νικολούδης Προαστειακή έπαυλις²⁰⁵. Σε παλαιότερα σχέδια των Μπωζαριτών, είναι έκδηλη και η εντονότερη «μπαρόκ» μορφολογία, σε ενδιάμεσα όπως στο Ακροπόλ είναι μεν πομπώδης και μεγαλοπρεπής αλλά λιγότερο φορτωμένα. Κάποιοι όμως ξεφεύγουν και σχεδιάζουν και με σύγχρονη μορφολογία, όπως ο Λαζαρίδης.
Κωνσταντινούπολη
Ζουμπουλίδης Νικ. 1908
Τζώνης Αλέξανδρος 1901
Κυριακίδης Κων. 1900
114. Κωνσταντίνος Κυριακίδης, Κωνσταντινούπολη, Πολυκατοικία Frey στο Σίσχανέ²⁰⁶. 115. Το ίδιο κτήριο, λεπτομέρεια²⁰⁷. Η αστική τάξη στην (οθωμανική ακόμη) Τουρκία πριν τον Κεμάλ, είχε βρει τον αρμόζοντα ρυθμό της μέσα και από την εξέλιξη του ύστερου οθωμανικού μπαρόκ. Η περιοχή του Πέραν και των ακτών του Βοσπόρου είναι πεδίο άμιλλας, πολυτέλειας και επίδειξης κτηρίων της οθωμανικής, ελληνικής, εβραϊκής και αρμενικής πλούσιας αστικής τάξης.
116. Κ. Κυριακίδης Αθήνα, πολυκατοικία Λυκιαρδοπούλου, Λ.Αμαλίας, 1929²⁰⁸. 117. Του ίδιου, Ασκληπιού 19, 1934²⁰⁹. Στην Αθήνα όμως τα πράγματα ήταν απλούστερα: η ελληνική αστική τάξη είχε εκφραστεί μέσα από τον νεοκλασικισμό του 19ου αι. και οι μορφές που επιζητούσαν ήταν εκλεκτικιστικές πλέον, σε μια πορεία προς τον «εκσυγχρονισμό», είτε αυτός ήταν απλούστευση είτε Μοντέρνο Κίνημα.
118. Βασίλειος Κουρεμένος, Κωνσταντινούπολη: Μινέρβα Χάν (Τράπεζα Αθηνών), Καράκιοϊ (1911-1913)²¹⁰, 119. Β. Κουρεμένος, Αθήνα: κτήριο στην οδό Λυκούργου 12 (1927-1929) και 120. κτήριο στην οδό Αριστείδου 4 (1923-1925)²¹¹. Κωνσταντινουπολίτικες μνήμες, αλλά λιγότερο φορτωμένη μορφολογία, απλούστερος εκλεκτικισμός με μείξη μορφολογικών στοιχείων ολίγον art deco, και ολίγον art nouveau (;;)
121. Νικ.Ζουμπουλίδης, Αρχεία ΕΤE, 1926²¹². Κατά τον Ν. Χολέβα, «…ίσως θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μακρυνός συγγενής ορισμένων επινοήσεων της Σχολής Σικάγου αλλά συγχρόνως και ένα δείγμα εφαρμογής του γούστου Art Deco στη χρήση διακοσμητικών λεπτομερειών…»²¹³.
Αταξινόμητοι
Μεϊμαρίδης Κ
Εγκλάου Γουστάβος
Ι. Αντωνιάδης, Γάνδη 1919
Σύνοψη της προέλευσης των αρχιτεκτόνων. Από τους ανωτέρω, σε μιά πρώτη ταξινόμηση έχουμε, με σχέσεις (προπτυχιακές ή μεταπτυχιακές)
με Γερμανία………………………….………16
με Γαλλία-Ecole des Beaux-Arts …………..7
με Γαλλία-Ecole Speciale d’ Architecture …5
με Κωνσταντινούπολη ………………………3
από ΕΜΠ…………………………………….11
από αυτούς, έργα με μορφολογία Bauhaus: ΕΜΠ 7/11, Γερμανία 5/16, Ecole Speciale 5/5, Ecole des Beaux-Arts 0/7, Κωνσταντινούπολη 0/3. Οι κατανομές δεν είναι απόλυτες, π.χ. ακόμη και ο Κασσάνδρας, ακραιφνής μπωζαρίτης, σχεδιάζει το κέντρο «Αγελάδες» στο Ζάππειο με σχεδόν σύγχρονη μορφολογία²¹⁴.
13. Η συζήτηση επί της «Νέας Αρχιτεκτονικής»
Είναι ενδιαφέρον να δούμε αναλυτικότερα τον διάλογο Κασσάνδρα-Μπίρη-Καραντινού στα Τεχνικά Χρονικά του 1934-1935 που αναφέρθηκε²¹⁵.
Τη συζήτηση ανοίγει ο Β.Κασσάνδρας²¹⁶, ο οποίος αναρωτιέται για τα αίτια της αλλαγής στην Αρχιτεκτονική, και επισημαίνει τον «κολλεκτιβισμόν» στη Ρωσσία αλλά και τα νέα υλικά (οπλισμένο σκυρόδεμα κλπ) που εξαφανίζουν τα περίτεχνα σχέδια που αφορούσαν τους ολίγους και σχεδιάζονται κτήρια απλούστερα και γεωμετρικά για τους πολλούς και όχι την «ελιτ», και «…φθάνομεν κατ’ αυτόν τον τρόπον εις την μοντέρναν αρχιτεκτονικήν …» (υπογρ. του Β.Κασσ.). Στη συνέχεια διατυπώνει τη θέση ότι «…ο νεωτερισμός υπάρχει αυτομάτως σήμερον διά της χρησιμοποιήσεως των νέων υλικών…», σημειώνει ακόμη ότι «…ο νεωτερισμός εν τη αρχιτεκτονική δέον όπως υποτάσσεται εις τας παραδόσεις χωρίς βεβαίως να είναι δούλος αυτών…». Στη συνέχεια γράφει ότι η χρήση των νέων υλικών κλπ δεν σημαίνει ότι παντού θα είναι η ίδια αρχιτεκτονική: «…δεν παραδέχομαι ότι η χρησιμοποίησις ενός σχήματος ή μορφής δύναται να αποτελέσει εθνικήν αρχιτεκτονικήν. Υπεράνω της μορφής υπάρχει το πνεύμα. Το πνεύμα εκδηλούται διά της προσωπικότητος…υπάρχει εθνική μορφή όταν υπάρχει εθνικόν πνεύμα και συνείδησις…. », και κλείνει με τη διαπίστωση ότι «….αντί να μιμηθώμεν τον τρόπον του σκέπτεσθαι μιμούμεθα πολλάκις τα έργα……τεράστια υαλοστάσια επειδή αυτό γίνεται εν Γερμανία,…αφαιρούμε τας κορνίζας επειδή αυτό θεωρείται μοντέρνο…αυτό δεν είναι η καλώς εννοούμενη μοντέρνα αρχιτεκτονική. Δια να την ανεύρωμεν πρέπει να αναζητήσωμεν τον μοντέρνον κλασικισμόν…».
Στο ίδιο τεύχος εκτίθενται και οι απόψεις του Κυπρ. Μπίρη²¹⁷: αρχικά σημειώνει την πληθωρική και θορυβώδη φρασεολογία και τα μαχητικά δημοσιεύματα περί της Νέας Αρχιτεκτονικής, που κορυφώθηκαν στο 4ο CIAM, καταλήγει ότι τελικά παρέμεινε απλά ένας νέος φορμαλισμός, και διαπιστώνει την ψυχρότητα, αδιαφορία και αποδοκιμασία του κοινού στη Νέα αυτή Αρχιτεκτονική, ιδίως στη Γερμανία «ασχέτως της κρατούσης πολιτικής καταστάσεως», και συνεχίζει στο ίδιο πνεύμα ότι η Νέα Αρχιτεκτονική, παρ’ όλες τις φραστικές διακηρύξεις, απλά είναι κοινός φορμαλισμός.
Και κλείνει με την παρατήρηση «… πόσον θλιβερόν θα είναι όταν παρέλθει αυτή η εποχή ολόκληρος, αφήνοντας πίσω της έργα με τον ταπεινότατον τίτλον των «μοντέρνων στην εποχή τους» και τους επιζώντας αρχιτέκτονας ως «τεχνίτας περασμένης μόδας». Το άρθρο του Κυπρ. Μπίρη δεν εικονογραφείται, σημειώνεται όμως ότι εκείνη την εποχή είχε σχεδιάσει και οικοδομήσει την Πολυκατοικία Λογοθετόπουλου στην οδό Μπουμπουλίνας, η οποία βεβαίως δεν έχει τίποτα το «μοντέρνο», αλλά παράλληλα -ως συνεργάτης του Εμμ.Κριεζή- το γνωστό Αμφιθέατρο της Ιατρικής Σχολής (από τους τρεις φερόμενους ως εκπονήσαντες το έργο, μόνο τελικά ο Τάκης Μάρθας έχει δώσει συνεπή δείγματα του «μοντέρνου»…). Σημειώνεται ότι η Πολυκατοικία Λογοθετόπουλου προβάλλεται από τον Κ. Μπίρη σε προγενέστερο άρθρο του στα ΤΧ²¹⁸.
Στα παραπάνω άρθρα, απαντά ο Πάτροκλος Καραντινός²¹⁹ εκφράζοντας κατ’ αρχήν τη λύπη του πως «…αντί στα γραφόμενα δύο νέων αρχιτεκτόνων να διακρίνεται ένας υγιής ενθουσιασμός …χωρίς αυτό να τους στερεί την κρίση …για υπερβολές και αδυναμίες της σύγχρονης Αρχιτεκτονικής μας, να παίρνουν και οι δυο το δογματικό αυτό ύφος …». Τότε (1935) ο Κασσάνδρας ήταν 31 και ο Μπίρης 28 ετών, ενώ ο Καραντινός 32.
Στη συνέχεια, για τον Κασσάνδρα απορεί πώς ξεχωρίζει την κάτοψη από την όψη (μην ξεχνάμε ότι ο Κασσάνδρας ήταν μπωζαρίτης…), και για την αφαίρεση της κορωνίδας και των στεγών που κακίζει ο Κασσάνδρας ότι δεν υπάρχουν στη Νέα Αρχιτεκτονική, του απαντά για νέες κατασκευές με νέα υλικά που μπορούν να γίνουν κτήρια και χωρίς στέγη ή κορωνίδες!
Για τον Μπίρη που αποκάλεσε τους μετέχοντες στο CIAM «φλύαρους και θορυβοποιούς», αναφέρει λιτά τη δράση των CIAM και τη συλλογικότητα πολλών ονομαστών αρχιτεκτόνων που το διέκρινε. Φυσικά απαντά ότι η γερμανική αντίδραση δεν είναι άσχετη με την εκεί πολιτική κατάσταση (1935!!), η οποία «…επέβαλε στην Τέχνη στενή εθνικιστική μορφή…». Επίσης, για την κατά τον Μπίρη «αποτυχία της Α. Αρχιτεκτονικής Εκθεσης», εικονογραφεί το άρθρο του με φωτογραφίες από την Έκθεση με έργα τού εν Ελλάδι Μοντέρνου Κινήματος (Σιάγα, Δραγούμη, Καραντινού, Κοντολέοντα, Παναγιωτάκου, Μιχαηλίδη, Βαλεντή, Μητσάκη, και το σχολείο Πευκακίων του Πικιώνη).
Στη διαμάχη Μπίρη-Κασσάνδρα-Καραντινού αναφέρεται λεπτομερώς και ο Δ.Φιλιππίδης²²⁰ με μεγάλα αποσπάσματα των άρθρων, απαντώντας στους Μπίρη-Κασάνδρα με τα επιχειρήματα του Καραντινού ένα προς ένα. Όμως, δεν μπορώ να συμφωνήσω με τον Δ.Φιλιππίδη σε κανένα από τα τρία συμπεράσματά του: ούτε ότι «…η υποδοχή της μοντέρνας αρχιτεκτονικής ήταν μάλλον επιφυλλακτική αν όχι εχθρική από το ευρύ κοινό…», ούτε στο ότι «…οι ιεροφάντες του μοντερνισμού ήταν στην ουσία μια κλειστή κάστα…», ούτε στο ότι «…η νέα αρχιτεκτονική ήταν περισσότερο μόδα παρά μεταρρύθμιση ή επανάσταση…»²²¹.
Επίσης η Τ.Καραλή αναφέρεται δι’ ολίγων στον διάλογο Κασσάνδρα-Μπίρη-Καραντινού (σελ.295), αλλά αναλύει λεπτομερώς το επίσημο «κλίμα» της εποχής του 4ου CIAM μέσα από τους πανυγυρικούς λόγους των επισήμων: Ν. Κιτσίκης (πρόεδρος ΤΕΕ), Κ. Τσαλδάρης (Υφυπ. Συγκοινωνιών), Αλ. Δραγούμης (εκπρόσωπος της ελληνικής ομάδας του CIAM και πρόεδρος του τμήματος αρχιτεκτόνων του ΤΕΕ), Δημ. Λαμπαδάριος (Πρύτανις του ΕΜΠ), Αν.Ορλάνδος (Κοσμήτορας της Σχολής Αρχιτεκτόνων) σελ.296-300 και εφ.
Κείμενα για τον «προσανατολισμό» της Αρχιτεκτονικής είχαν γραφεί αρκετά στον Μεσοπόλεμο. Όμως η συζήτηση είχε αρχίσει πολύ νωρίτερα, τόσο από το κλασικό βιβλίο του Περικλή Γιαννόπουλου «η Ελληνική Γραμμή»²²⁸, όσο και με πολλά άρθρα αρχιτεκτόνων (χαρακτηριστικά υπενθυμίζουμε το κλασικό πλέον άρθρο του Εμμ.Α.Κριεζή που αναφέρθηκε, στον Αρχιμήδη του 1912). Σημειώνεται ότι κατά τον Α. Καραντώνη, «...Ο Ίων Δραγούμης και ο Άγγελος Σικελιανός μορφοποιήσαν τη συνείδηση του ελλαδισμού τους μέσα στην ατμόσφαιρα και το προφητικό θάμπος που σκορπούσε ο Γιαννόπουλος ζώντας και δημιουργώντας…».²²⁹
Κατά την άποψη της Ε.Φεσσά-Εμμανουήλ, διακρίνονται τρεις περίοδοι στα ρεύματα της ελληνικής σκέψης και πρακτικής: 1. Το Οθωνικό της Μεγάλης Ιδέας που στηριζόταν στην αρχαιολατρεία και τον Νεοκλασικισμό, 2. Την επιστροφή στις ρίζες της «ελληνικότητας» και την εσωτερική αυτογνωσία που ξεκίνησε από τον Περικλή Γιαννόπουλο στις αρχές του 20ού αιώνα και πέρασε σε μεγάλο μέρος της «Γενηάς του ‘30» και 3. Του Μοντέρνου Κινήματος που εμφανίστηκε μετά το 1920 και συνυπήρχε με την «ελληνικότητα» μέχρι το 1940. Οι θέσεις αυτές της Φεσσά είναι γενικά σωστές και έχουν αναλυθεί στο ίδιο πνεύμα και από άλλους ερευνητές, πρέπει να επισημανθεί όμως ότι κείμενα σχετικά με το Μοντέρνο Κίνημα ή την «Ελληνικότητα» ή τον «Διεθνισμό» αφορούν μόνον τις μορφολογικές τους αρχές. Το κύριο -και μοναδικό- μέλημα ήταν ποια είναι η αρμόζουσα μορφή στο κτήριο. Οι μεν προσπαθούσαν να πείσουν ότι όφειλαν να αναβαπτισθούν στην ελληνική Παράδοση ή και στη λαϊκή τέχνη, οι δε ότι έπρεπε να είναι διεθνιστές ακολουθώντας τά (κατ’ αυτούς) κυρίαρχα ρεύματα που εξέφραζε η Ecole des Beaux-Arts ή τα συντηρητικά γερμανικά Πολυτεχνεία²³⁰, και οι οπαδοί του Μοντέρνου Κινήματος να πείσουν ότι όφειλαν να ακολουθούν τον κονστρουκτιβισμό, τον φονξιοναλισμό και τις συνθέσεις με απλά καθαρά γεωμετρικά σχήματα²³¹.
14. Ιδεολογία;
Κανένα κείμενο όμως από αυτά που αναφέρθηκαν δεν εκφράζει «Ιδεολογία»: Η «Σχολή» που θα ακολουθήσει κανείς σύμφωνα με τους προβληματισμούς αυτούς είναι εξωτερική επιρροή και αποτέλεσμα «εκ των έξω» ενός εποικοδομήματος και μόνον. Κανένα κείμενο –πλην του Δεσποτόπουλου- δεν ασχολήθηκε με ουσιαστικά ιδεολογικά προβλήματα:
Νομίζω ότι μετά από αυτή την ανάλυση, θα πρέπει να θέσουμε το αμείλικτο ερώτημα, «γιατί δεν υπήρξε στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου θεωρητική αναζήτηση στην Αρχιτεκτονική και στην Πολεοδομία, όπως υπήρξε για τις Εικαστικές Τέχνες και τη Λογοτεχνία και την Ποίηση;»
Η απάντηση κατά τη γνώμη μου, είναι απλή: δεν υπήρχε λόγος να υπάρξει:
15. Ένα ερώτημα ή και συμπέρασμα
Θα μπορούσαμε να διατυπώσουμε ένα ερώτημα –ή και ως «συμπέρασμα» όλων των στοιχείων που είναι στη διαλεκτική σχέση μεταξύ τους και φυσικά και με το Bauhaus.
Γενικά, η άλλοτε κυρίαρχη (στους Ναζί) και άλλοτε υποβόσκουσα (ακόμη και στην κομμουνιστική Αριστερά) αποδοχή της Νιτσεϊκής Φιλοσοφίας, κυρίως στα περί του «υπερανθρώπου», η σύνδεσή της με τις δημιουργούμενες ουτοπικές αντιλήψεις, στον καλλιτεχνικό –και όχι μόνο- τομέα π.χ. του Σικελιανού και του Καζαντζάκη, αλλά και η αρκετά κυρίαρχη και στα παραπάνω «ουτοπικά» πλαίσια αποδοχή και προπαγάνδιση ανατολικών ιδεολογιών και θρησκειών (βασικά Ινδιών, Κίνας και Ιαπωνιας), είναι ένα θέμα που δεν πρέπει να μας διαφεύγει. Στα πλαίσια αυτά όμως πού θα τοποθετηθεί το Bauhaus;
Αν (μεθοδολογικά, αλλά και ουσιαστικά) περιοριστούμε κατ’ αρχήν μόνο στον γερμανικό χώρο, θεωρώντας τον ως γενεσιουργό χώρο του Bauhaus (Χώρος-Ιστορία-Κοινωνία-Οικονομία σε διαλεκτική σχέση >>> Neue Sächligkeit, Bauhaus), τότε μπορούμε να δούμε μερικά θέματα:
Κατά τους συντελεστές του (Μάγερ, Σλέμμερ, Γκρόπιους, Δεσποτόπουλος κ.α.), το Bauhaus ήταν παράγωγο της ειρηνικής Αναγέννησης της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, και αντιστοιχούσε σε μια κοινωνία σοσιαλιστική, με διαρκή ειρήνη και πνευματική άνθιση. Άλλοι όμως, όπως η Κόλβιτς, ο Γκρος, o Φριτς Λανγκ και άλλα στελέχη της Neue Sächligkeit, δεν ήταν καθόλου αισόδοξοι, και με τα έργα τους έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου για την αναγεννόμενη στρατοκρατική «τάξη» της Γερμανίας.
Μήπως ο όρος «Μεσοπόλεμος» πρέπει να ερμηνευτεί όχι απλά «χρονικά» ως εποχή ανάμεσα σε δύο Παγκόσμιους Πόλεμους, αλλά ως εποχή διαπάλης ειρηνικών ιδεολογιών (Βαϊμάρη) και ετοιμασίας ενός ακόμη φοβερότερου Πόλεμου (οικονομικό και στρατιωτικό κατεστημένο της Γερμανίας);
Τελικά η Βαϊμάρη και το Bauhaus άνθισαν ΜΕΤΑ τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ως ένα σημείο, με ό,τι προέκυψε από τις συνέπειές του. Παράλληλα όμως (αμέσως μετά τη Συνθήκη των Βερσαλιών του 1919, οι όροι της οποίας ακυρώνονταν μονομερώς και de facto από τη Γερμανία ή και σιωπηρώς και από τους Συμμάχους) εισήλθαμε σε μια νέα ΠΡΟ-πολεμική εποχή με τις ετοιμασίες γιά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ήδη από το 1919.
16. Αντί για επίλογο
Πενήντα χρόνια μετά το 4ο CIAM, το 1984, ο Δεσποτόπουλος κάνει μια σκληρή αυτοκριτική και αποτίμηση της σημασίας του Bauhaus βλέποντας πλέον το θέμα όχι ως ένας εκ των συντελεστών του, όπως το έβλεπε το 1933, αλλά «εκ των έξω», ως ιστορικός, έχοντας υπ’ όψιν και την πικρή πείρα των όσων ακολούθησαν τις εποχές ευφορίας του Μοντέρνου Κινήματος και του Bauhaus. Ας ξαναθυμηθούμε την προηγούμενη αναφορά:
«…έρχομαι σήμερα να διατυπώσω το ερώτημα και την κατάπληξη, πώς μέσα σ’ αυτό το φοβερό χάος, το κρύο και την τυρρανική πείνα, δημιουργήθηκε στο Bauhaus ένα τέτοιο έργο αισιοδοξίας και καλού. Μια τέτοια ηθική και μορφολογική καθαρότητα. Απάντηση σ’ αυτό είναι, η δυναμική πίστη εκείνων των ανθρώπων του Bauhaus στο «καλό» που είχε αρχίσει και «θα γινόταν» ζωή στον σοσιαλιστικό κόσμο. Μια βεβαιότητα για το μέλλον. Όλα όμως συνέβηκαν εντελώς διαφορετικά…»²³⁷.
Και κλείνοντας, ας θυμηθούμε πάλι τον Δεσποτόπουλο, που σε ένα από τα τελευταία άρθρα του²³⁸ επισημαίνει ότι,
Παραπομπές
¹ Πλήρης εισήγηση, με εμπλουτισμένο κείμενο και εικονογράφηση, της ανακοίνωσης στο Συνέδριο Το Bauhaus και η Ελλάδα, Αθήνα, 30 Μαΐου-1 Ιουνίου 2019, οργάνωση: Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, Αθήνα, και Staatliche Akademie der Bildenden Künste, Stuttgart
² Δεσποτόπουλος, «σύντομη Εισήγηση για ορισμένα σημαντικά «επακόλουθα» από το έργο στο Bauhaus», Δελτίο ΣΑΔΑΣ τ.5 Οκτ-Δεκ 1992, σελ 32
³ Διαδίκτυο, λ. Freyssinet
⁴ Διαδίκτυο, λ. Maillart
⁵ Π.Μιχελή, η αισθητική της Αρχιτεκτονικής του μπετόν αρμέ, Αθήνα 1955, σελ. 151 κ.εφ. (η εικόνα από το διαδίκτυο λ. Maillart)
⁶ Δείτε μια οποιαδήποτε Ιστορία για εκείνη την εποχή. Π.χ. την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών. Ειδικότερα, Γρηγορίου Δαφνή, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων τ.Α. και Β. Αθήναι 1955, Γ.Μαυρογορδάτος-Χ.Χατζηιωσήφ (επ.έκδ.) Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός. Ειδικά για την Πολεοδομία της εποχής, στα Πρακτικά του Συνεδρίου ο Βενιζέλος και η ελληνική πόλη, Χανιά 2002, εκδ. ΤΕΕ, Αθήνα 2005 (στο ίδιο, Γ.Σαρηγιάννης «πολεοδομικός εκσυγχρονισμός σε ελληνικά πλαίσια»). Για το πλαίσιο της αντικομμουνιστικής πολιτικής του Βενιζέλου βλ. Δοκίμιο της Ιστορίας του ΚΚΕ τ. Α2, Αθήνα 2018 σελ 399 κ.εφ.
⁷ Από την εισήγηση Γ.Σαρηγιάννη στην Ημερίδα για το έργο του Δεσποτόπουλου, 20.12.2014
⁸ «M», Mörder, φονιάς, δολοφόνος
⁹ Bräuereiputsch, από την μπυραρία Bürgerbräukeller του Μονάχου από όπου ξεκίνησαν οι πραξικοπηματίες για να καταλάβουν την εξουσία –ο ίδιος ο Χίτλερ το’σκασε και κρύφτηκε αφήνοντας τους συνενόχους του στο έλεος της αστυνομίας!
¹⁰ Επρόκειτο για την ετήσια συνεστίαση της Λέσχης των Βιομηχάνων, που όμως εξελίχθηκε με την παρουσία του Χίτλερ σε έναρξη διαπραγματεύσεων Βιομηχάνων και Ναζί. Θ. Παπαρήγας, η ταξική φύση του ναζιστικού Κόμματος, Επιστημονική Σκέψη, τ.23, σελ. 17 κ.εφ.
¹¹ Θανάσης Παπαρήγας, η ταξική φύση του ναζιστικού Κόμματος, Επιστημονική Σκέψη, τ.23, σελ. 17 κ.εφ. Επίσης σειρά ιδιαίτερα αναλυτικών άρθρων στο διαδίκτυο της Ελένης Αστερίου, κ.α. (προφανώς η βιβλιογραφία είναι άφθονη, τόσο σε ιστορικά κείμενα όσο και σε πολιτικές αναλύσεις).
¹² Για όλα τα παραπάνω εκτός από του Θ.Παπαρρήγα που αναφέρθηκε, βλ. περιληπτικά στο ένθετο του Ριζοσπάστη 16-17 Ιούνη 2012 «η Δημοκρατία της Βαϊμάρης…» σελ. 8-11 και φυσικά λεπτομέρειες σε οποιαδήποτε Ιστορία της εποχής εκείνης, ή σε κλασικά έργα για την άνοδο του Ναζισμού κλπ.
¹³ Otto Nagel, Käthe Kollwitz, Dresden 1963, σελ. αντίστοιχα 105, 115, 117 και 138
¹⁴ Γερμανική Χαρακτική 1919-1933, κοινωνική κριτική στην εποχή της Βαϊμάρης, κατάλογος έκθεσης στην Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα 1991, σελ. 85 και 59
¹⁵ Ι.Δεσποτόπουλος «σύντομη εισήγηση για ορισμένα σημαντικά «επακόλουθα» από το έργο στο Bauhaus», Δελτίο ΣΑΔΑΣ τ.5 Οκτ-Δεκ 1992
¹⁶ Georg Grosz, Das Gesicht der Herrschenden Klasse, Berlin 1921. ελλ.μτφρ. «το πρόσωπο της Άρχουσας Τάξης, Σκόπελος 1996, εικ. 28 και 45
¹⁷ Ι.Δεσποτόπουλου «σύντομη εισήγηση για ορισμένα σημαντικά «επακόλουθα» από το έργο του Bauhaus» Δελτίο Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, τ. 5 Οκτ-Δεκ 1992, σελ. 27-36.
¹⁸ Βλ. αναλυτικά Ulrich Konrands, Programme und Manifeste zur Architektur dew 20.JH, Braunschweig 1975, ελλ.μτφρ. Μανιφέστα και Προγράμματα της Αρχιτεκτονικής του 20ού αι., Αθήνα 1977
¹⁹ Β.Γκρόπιους, Πρόγραμμα του κρατικου Μπάουχάους στη Βαϊμάρη» στο Ούλριχ Κόνραντς, οπ.παρ. (1919) σελ. 43
²⁰ Ούλριχ Κόνραντς, οπ.παρ. (1923), σελ.61
²¹ οπ.παρ. σελ. 76
²² Αναφέρεται στις δολοφονίες του Λήμπκνεχτ, της Λούξεμπουργκ και εκατοντάδων άλλων κομμουνιστικών στελεχών μετά την άγρια καταστολή τής σοβιετικής επανάστασης στη Γερμανία το 1918-1919, αλλά και στην πολιτική του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος πριν το 1933
²³ Αναφέρεται στην εποχή της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης
²⁴ Ι.Δεσποτόπουλος, «σύντομη εισήγηση για ορισμένα επακόλουθα από το έργο στο Bauhaus» στο Δελτίο Συλλόγου Αρχιτεκτόνων τ.5, Οκτ.-Δεκ. 1992. Πρόκειται για το τελευταίο άρθρο του Ι.Δ., εκφωνήθηκε στις εορτές της 50ετίας του 4ου CIAM στο ΕΜΠ το 1984 και δημοσιεύθηκε μετά τον θάνατό του. Το άρθρο είχε δοθεί στον γράφοντα για έναν αναμνηστικό τόμο στη μνήμη του καθηγητή Αντώνη Κριεζή, που ετοιμάζαμε με τον συνάδελφο Λ.Βασενχόβεν, ο οποίος όμως δεν εκδόθηκε ποτέ, επειδή δεν έγινε δυνατή η συγκέντρωση υλικού από τους συνεργάτες και μαθητές του Α.Κριεζή…
²⁵ Jan Tabor Kunst und Dictatur, Wien 1994, (κατάλογος ομώνυμης Εκθεσης, τομ. 1, σελ. 91).
²⁶ Για το θέμα βλ. την ιδιαίτερα σημαντική Εισαγωγή του Α.Γιακουμακάτου στην ελληνική έκδοση του βιβλίου του Bardi Viaggio di Architetti in Grecia … (1933, ελλ.μτφρ. Α.Γιακουμακάτου) Ταξίδι στην Ελλάδα, Αθήνα 2016
²⁷ Μεγ. Σοβ. Εγκυκλ. ελλ. μτφρ. τ.28 σελ. 623, Ι.Λένιν, Απαντα τ.40 σελ. 389, τ.41 σελ. 336 κ.αλλ.
²⁸ Anatol Kopp, Ville et Revolution, Paris 1967, ελλ. μτφρ. Πόλη και Επανάσταση, Αθήνα 1976
²⁹ Giulio Carlo Argan, Gropius und das Bauhaus, Hamburg 1962, και ακόμη Walter Gropius, Scope of Total Architecture, London 1956, κεφ. is there a science of Designe? Σελ. 35 κ.εφ. και Architect-Servant or Leader? σελ. 94 κ.έφ.
³⁰ Δεσποτόπουλος, οπ. παρ.
³¹ οπ.παρ.
³² Jan Tabor (επ.έκδ.) Kunst und Diktatur, Ausstellungskatalog Band 2. Baden 1994,
³³ Οπ.παρ. τόμος 1., σελ. 597
³⁴ Deutsche Architektur…offizieller Ausstellungskatalog 1938 σελ. 40
³⁵ Walter Gropius, Αrchitektur, Hamburg 1956, αγγλ. μτφρ. Scope of Total Architecture, London, 1956, πρόκειται για τα μαθήματά του στο Harvard University όπου δίδαξε από το 1937 ως το 1952, βλ. ακόμη Τηλ.Ανδριανόπουλος, «Luleå-Hudiksvall-Αθήνα, Κύκλος-τετράγωνο-κύκλος: τρία θέατρα του Δεσποτόπουλου, εισήγηση στο 1ο Συνέδριο Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, ΑΣΚΤ, Αθήνα 22-24 5.2014 Γ.Σαρηγιάννης Τάξη και αταξία στην πόλη στο www.GreekArchitects, ανάρτηση 15 Μαρτίου 2016.
³⁶ Jan Tabor (επ. έκδ.) Kunst der Diktatur, Band 1, Baden 1994 σελ.375
³⁷ Ι.Δεσποτόπουλος, Θεωρήσεις για τη σύγχρονη αρχιτεκτονική και την ιδιότυπη εξέλιξη στην Ελλάδα» στο Η Αθήνα στον 20ό αιώνα 1900-1940 Αθήνα Ελληνική Πρωτεύουσα, Αθήνα 1985, σελ 58 κ.εφ.
³⁸ Τίνα Καραλή, Μοντερνισμός, Διεθνισμός Ελληνικότητα, εκδοτικές πολιτικές για την Αρχιτεκτονική τον Μεσοπόλεμο», διδ. διατριβή στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, (επιβλ. Π.Τουρνικιώτης) Αθήνα 2017
³⁹ οπ.παρ. στα κεφάλαια 1-4, σελ. 29-256
⁴⁰ Α. Δημητρακόπουλος, εναρκτήριος λόγος στο Πολυτεχνείο, «εν βλέμμα εις την εξέλιξιν των πόλεων και την πολεοδομίαν εν τω κόσμω» Τεχνικά Χρονικά 15.6.1940
⁴¹ Δ.Ξιφαράς «η ελληνική εθνικιστική ιδεολογία στον Μεσοπόλεμο...» περιοδικό Θέσεις 53/1995 και 54/1996, επίσης και η Α.Κωτσάκη στο υπό έκδοση έργο της «Νεοελληνική Αρχιτεκτονική και Παράδοση: χρήσεις και κατεξουσιάσεις» βλ. και Γ.Σαρηγιάννης, η αριστερή Ιδεολογία στην πολεοδομία στην Ελλάδα, Μέρος Α. www.GreekArchitects.gr, ανάρτ. 10.10.2012
⁴² Δημ.Γληνός, «δημιουργικός Ιστορισμός» (1920), Εκλεκτές Σελίδες, τ. Α. Αθήνα 1971.
⁴³ Γ.Σαρηγιάννης, η αριστερή Ιδεολογία στην πολεοδομία στην Ελλάδα, Μέρος Α' www.GreekArchitects.gr, ανάρτ. 10.10.2012
⁴⁴ Wikipedia λ.Δώρα Στράτου (28.6.2019)
⁴⁵ Αγγ. Χατζημιχάλη, η Ελληνική λαϊκή τέχνη-Σκύρος του 1925, τα Υποδείγματα ελληνικής διακοσμητικής του 1929, και πολλά άλλα έργα, όπως επίσης εργασίες και δραστηριότητες σχετικές με την ελληνική λαογραφία, συμμετοχή στις Δελφικές Εορτές κλπ. Αθηνά Ταρσούλη, συγγραφέας, ποιήτρια, λαογράφος, γνωστή από πολλά βιβλία της όπως Κάστρα και πολιτείες του Μοριά (εικονογραφημένο από την ίδια με 200 σχέδια και εικόνες, Εκδ. Δημητράκος, Αθήνα 1934), Ελληνικές φορεσιές (λεύκωμα με 65 έγχρωμες εικόνες ελληνικών ενδυμασιών, έργα της ίδιας, 1941) κ.α.
⁴⁶ Βλ. περισσότερα και αναλυτική βιβλιογραφία, Γ.Σαρηγιάννης, η Αριστερή Ιδεολογία…οπ.παρ.
⁴⁷ Πρόκειται για την τριάδα Κωνσταντίνου Τσάτσου, Ιωάννη Θεοδωρακόπουλου και Παναγιώτη Κανελλόπουλου, από τις σπουδές που είχαν κάνει στη Χαϊδελβέργη, και γενικά στον Μεσοπόλεμο εμφανίζονταν με κοινή φιλοσοφική κατεύθυνση.
⁴⁸ Για περισσότερα και αναλυτική βιβλιογραφία, βλ. Γ.Σαρηγιάννης, η αριστερή Ιδεολογία… , μέρος Α' οπ.παρ., ειδικότερα βλ. την πολύ καλή και περιεκτική εργασία της Γεωργίας Λαδογιάννη, «το περιοδικό ΙΔΕΑ 1933-1934. Παρέμβαση στην κοινωνική κρίση και την αισθητική αναζήτηση», διδ. διατρ. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 1989, βλ. ακόμη Βασίλης Μόσχος, οι λογοτέχνες στην ταξική αναμέτρηση της δεκαετίας 1940-1950, Αθήνα 2019.
⁴⁹ Για περισσότερα και αναλυτική βιβλιογραφία, βλ. Γ.Σαρηγιάννης, η αριστερή Ιδεολογία, μέρος Α' οπ.παρ.
⁵⁰ Ανάλυση και βιβλιογραφία, βλ. Γ.Σαρηγιάννης, «Σοσιαλιστικός ρεαλισμός ή απλά ρεαλισμός;» (Εισήγηση στο Ε. Συνέδριο της Εταιρείας Ελλήνων Ιστορικών της Τέχνης, Αθήνα 15-17 Ιανουαρίου 2016) στο www.greekarchitects.gr ανάρτηση 16.2.2016.
⁵¹ Ι.Δεσποτόπουλος, «Πολεοδομική, σχέδια πόλεων», Τεχνικά Χρονικά 1 Αυγούστου 1933.
⁵² Fred Forbat –με εισαγωγή του Δεσποτόπουλου- «Η Οργανική Πόλις» Τεχνικά Χρονικά 15 Ιουλίου 1933
⁵³ Αν.Δημητρακόπουλος, οπ.παρ.
⁵⁴ Γ.Σαρηγιάννης, η έννοια της πόλης στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, στον τόμο αφιέρωμα στη μνήμη της Ντούλας Μουρίκη, Αθήνα 2003 τ.Β. σελ. 695-710
⁵⁵ Wikipedia, Friedrich Nitsche, επίσκ. 12.6.2022
⁵⁶ Friedrich Nietzsche, «Τάδε έφη Ζαρατούστρας» (Also sprach Zarathustra). Εκδόθηκε σε τέσσερα μέρη, από το 1883 ως στο 1885.
⁵⁷ Αναφορές στου Δ.Γληνού, «νοσταλγός ή προφήτης» που αναφέρθηκε
⁵⁸ Κυρίως στην «Πολιτεία» βλ. ανάλυση και για τις σχέσεις των Ναζί με τις πλατωνικές θεωρίες στο Γ.Σαρηγιάννης, Η έννοια της πόλης στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη οπ.παρ.
⁵⁹ Xavier de Jarcy, Le Corbusier un Fascisme Français, Paris 2015 passim αλλά και ιδιαίτερα κεφάλαια για τον «υπεράνθρωπο», τον Χίτλερ και τον Μουσολίνι …Ακομη, Riccardo Mariani, l’ Architecte est nu στο FACES, No 5-6 Printemps 1987, σελ. 34-57, για τις σχέσεις του ΛΚ με τον Μουσολίνι. Επίσης, βλ. τη «δωρεά» του ΛΚ στον Μουσολίνι ενός σχεδίου «για μια φασιστική Αντίς Αμπέμπα» μόλις οι Ιταλοί κατέλαβαν την Αιθιοπία κ.α.
⁶⁰ Pietro Maria Bardi, Ταξίδι στην Ελλάδα (Αθήνα 2016) με μια αναλυτική και πολύ σημαντική Εισαγωγή του Ανδρέα Γιακουμακάτου, ο οποίος μετέφρασε και επιμελήθηκε την έκδοση, βλ. και Mariani, οπ.παρ. για το ίδιο θέμα των «ελιτ». Ακόμη, Γ.Σαρηγιάννης, η έννοια της πόλης στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, που αναφέρθηκε
⁶¹ Κ.Τσιαμπάος, Αμφίθυμη Νεωτερικότητα, Θεσσαλονίκη 2017, κεφάλαιο «Η Δελφική Ουτοπία», σελ.45 και 97.
⁶² οπ.παρ.
⁶³ Wikipedia, λ. Lost Horizon, επίσκ. 11.6.2022
⁶⁴ Κ.Τσιαμπάος, οπ.παρ., υποσημ. σελ. 47 και Wikipedia, λ. Stephen Goosson, επίσκ. 12.6.2022
⁶⁵ Wikipedia, οπ.παρ.
⁶⁶ Wikipedia, λ.streamline moderne, επίσκ. 12.6.2022
⁶⁷ Α.Θεοδωρόποιυλος, Ηράκλειο Αττικής Αθήνα 1997 σελ. 501
⁶⁸ Γ.Κορδάτου, «Αρχαίες Θρησκείες και Χριστιανισμός» (1927), του ίδιου Ιησούς Χριστός και Χριστιανισμός, τ. Α. και Β. (1975), και ακόμη Γ.Σαρηγιάννης «το Πάσχα και η ταξική του διάσταση» Ριζοσπάστης 26-27 Απρ. 1997
⁶⁹ «Συγκρητισμός», από το συγκεράνυμι, επιλέγω και αναμιγνύω
⁷⁰ Κορδάτος κλπ οπ.παρ.
⁷¹ Για περισσότερα βλ. Γ.Σαρηγιάννης, «Το Πάσχα και η ταξική του διάσταση», Ριζοσπάστης 26-27 Απρ. 1997
⁷² Νίκου Καζαντζάκη, τι είδα στη Ρουσία (1925-1927), του ίδιου Ταξιδεύοντας Ιαπωνία- Κίνα (1935)
⁷³ Ν. Καζαντζάκη, Ταξιδεύοντας, Ιαπωνία-Κίνα σελ. 181
⁷⁴ οπ.παρ. 208
⁷⁵ Edward W.Said, Orientalism, 1978 ελλ.μτφρ. Οριενταλισμός, Αθήνα 1996.
⁷⁶ Βλ. Κώστα Τσιαμπάου, Αμφίθυμη Νεωτερικότητα, Θεσσαλονίκη 2017.
⁷⁷ οπ.παρ. σελ. 45-104
⁷⁸ οπ.παρ. σελ.90 κ.εφ.
⁷⁹ oπ.παρ. σελ. 80 κ.εφ.
⁸⁰ οπ.παρ.
⁸¹ οπ.παρ. σελ.85
⁸² Αναφορά στον Τσιαμπάο, οπ.παρ. σελ 85
⁸³ οπ.παρ.
⁸⁴ Δ. Γληνός, «πνευματικές μορφές της αντίδρασης» στο «Νέοι Πρωτοπόροι» τ. 10-11-12, Σεπτ-Δεκ- 1932 και 1-2 Γενάρης-Φλεβάρης 1933. αναδημοσίευση στο Δ.Γληνού, εκλεκτές σελίδες, τ. Δ.Αθήνα 1975
⁸⁵ οπ.παρ. 90-91
⁸⁶ οπ.παρ. 84
⁸⁷ Βλ. αναλυτικά και πολύ τεκμηριωμένα για τις «Δελφικές Εορτές» και το πολιτιστικό κλίμα της εποχής του Μεσοπολέμου, στο Κώστας Τσιαμπάος, Αμφίθυμη Νεωτερικότητα που αναφέρθηκε.
⁸⁸ Βασικές πληροφορίες από τη Βικιπαίδεια, αλλά υπάρχουν και εξειδικευμένα συγγράμματα και άρθρα για τα παραπάνω θέματα, που εκφεύγουν από τα όρια της παρούσης, όπως π.χ. το Λεύκωμα «Nelly’s” από τον Διονύση Φωτόπουλο, Αθήνα 1990 κ.α.
⁸⁹ Τ.Καραλή, οπ.παρ. σελ 307
⁹⁰ Βλ. περισσότερα στο Γ.Σαρηγιάννης «σοσιαλιστικός ρεαλισμός ή απλά ρεαλισμός;» στο GreekArchitects.gr ανάρτηση 10.2.2016
⁹¹ Για περισσότερα και αναλυτική βιβλιογραφία στα Γ.Σαρηγιάννης, Αριστερή Ιδεολογία στην Πολεοδομία στην Ελλάδα Μέρος Α. (ανάρτηση 10.10.2012) του ίδιου Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός…, οπ.παρ.
⁹² Από το Λεύκωμα NELLY’S από τον Διονύση Φωτόπουλο, Αθήνα 1990, έκδ. Μορφωτικού Ινστιτούτου Αγροτικής Τραπέζης της Ελλάδος
⁹³ NELLY’S ….οπ.παρ.
⁹⁴ NELLY’S…οπ.παρ.
⁹⁵ NELLY’S …οπ.παρ.
⁹⁶ Δ.Γληνός, «Νοσταλγός ή προφήτης, ένα σύντομο σκίτσο για τον Νίτσε και τη φιλοσοφία του». Πρόλογος του Γληνού στη μετάφραση από τον ίδιο και στην έκδοση του βιβλίου του Νίτσε «η γενεαλογία της Ηθικής» Αθήνα 1942 (αναδημοσίευση στο Δ.Γληνού, εκλεκτές σελίδες, τ.1ος σελ. 83-100, Αθήνα 1971
⁹⁷ «Η γέννησις της τραγωδίας» (1912), «Τάδε έφη Ζαρατούστρας» (1913).
⁹⁸ Έλλη Αλεξίου, «υπό εχεμύθειαν» Αθήνα 1977 σελ. 104
⁹⁹ Γ. Σαρηγιάννης, «το δίκτυο των αστικών κέντρων στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα». Πρακτικά του Συνεδρίου Νεοκλασική πόλη και Αρχιτεκτονική, Θεσσαλονίκη 1988, και του ίδιου, Εισαγωγή στην Ιστορία και Θεωρία της Πόλης, Αθήνα 1985
¹⁰⁰ Κ. Μπίρης Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αι. Αθήναι 1960 σελ. 294
¹⁰¹ Ζαχ. Δεμαθά, «Η εξέλιξη βασικών μεγεθών της ελληνικής οικονομίας, 1935-1939» στα Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου «η Ελλάδα 1936-1944», Αθήνα 1990, σελ. 152
¹⁰² Johannes Irmscher, «οι επιστημονικές σχέσεις του Πανεπιστημίου του Βερολίνου με τη φασιστική Ελλάδα» στα Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου Η Ελλάδα του 1936-1944 Αθήνα 1989.
¹⁰³ Υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία στο θέμα, βλ. αναλυτικά στης Γεωργίας Λαδογιάννη, «το περιοδικό ΙΔΕΑ 1933-1934. Παρέμβαση στην κοινωνική κρίση και την αισθητική αναζήτηση», διδ. διατρ. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 1989, ακόμη Χ.Μπαλτάς, «το περιοδικό ΑΦΘΕ 1929-1940», Αθήνα 2001, διπλ. εργ. Μεταπτ. Πολιτικής Επιστήμης και Κοινωνιολογίας του ΕΚΠΑ, Χ. Τζιτζιλώνης, ΟΚΝΕ 1923-1943, Αθήνα 1989, επίσης, Κ.Γιαννόπουλος «μια διαμάχη του Κ.Τσάτσου με τρεις κεντρώους διανοούμενους» στο www.constitutionalism.gr «επιστημονικός όμιλος Αριστόβουλος Μάνεσης», βλ. ακόμη ανάλυση στο Γ.Σαρηγιάννης Η Αριστερή Ιδεολογία στην Πολεοδομία στην Ελλάδα, Μέρος Α., στο www.GreekArchitects.gr ανάρτηση 10.10.2012.
¹⁰⁴ Αναλυτικότερα για την σχέση Πλάτωνα και Ναζισμού, βλ. Γ.Σαρηγιάννης «η έννοια της πόλης στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη…» στο Λαμπηδών, αφιέρωμα στην μνήμη της Ντούλα; Μουρίκη, Αθήνα 2003 τ.2.
¹⁰⁵ Απάντηση του Σαπόρτα (26.6.1995) σε ερωτηματολόγιο του Eric Mumford όταν ο τελευταίος έγραφε το βιβλίο του the CIAM discourse on urbanism, 1928-1960. MITpress, 2002, Η επιστολή Σαπόρτα είναι στο αρχείο μου)
¹⁰⁶ Ι.Ε.Σαπόρτα, επάγγελμα Αρχιτέκτων, μια αφήγηση ζωής, Αθήνα 1996
¹⁰⁷ Απομαγνητοφωνημένη αυτοβιογραφική αφήγηση (1997) του Ι.Σ. θεωρημένη από τον ίδιο, στο αρχείο μου, το πρωτότυπο έχει δωρηθεί στο Μουσείο Μπενάκη στα ΑΝΑ. Το κείμενο είναι στα αγγλικά, υπάρχει όμως χειρόγραφη μετάφραση στα ελληνικά από την κ.Λία Καρδαμίτση-Στριγγάρη.
¹⁰⁸ Ι.Σαπόρτα, επάγγελμα Αρχιτέκτων…, οπ.παρ. σελ. 22
¹⁰⁹ Λίνα Δήμα, «οργανική πόλη και καθολικό πνεύμα – διδασκαλία και έργο του Ιωάννη Δεσποτόπουλου» Αθήνα 2015 (επιβλέπων Π.Τουρνικιώτης)
¹¹⁰ Λ.Δήμα, οπ.παρ. σλ. 239
¹¹¹ Ι.Σαπόρτα επάγγελμα Αρχιτέκτων… Αθήνα 1996, σελ. 124
¹¹² οπ.παρ. σελ. 22-23
¹¹³ Η μεταγραφή και η μετάφραση από το αγγλικό χειρόγραφο έγινε από την Αννα Σαρηγιάννη.
¹¹⁴ Κ.Η.Μπίρης, Ιστορία του Ε.Μ.Πολυτεχνείου, Αθήνα 1957.
¹¹⁵ Οδηγός Σπουδών ΕΜΠ 1940, και Τεχνική Επετηρίς της Ελλάδος του ΤΕΕ, οπ.παρ.
¹¹⁶ Α.Καραδήμου-Γερόλυμπου η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917, Θεσσαλονίκη 1985-86, σελ. 90
¹¹⁷ Εμμ.Α.Κριεζής, «Δημώδης Αρχιτεκτονική», Αρχιμήδης έτος Γ. Αθήναι, Μάϊος 1912, σελ. 1-8
¹¹⁸ Οι αρχιτεκτονικές σπουδές στο ΕΜΠ 1917-1974, (Λεύκωμα) Αθήνα 2002, σελ. 53
¹¹⁹ Οι αρχιτεκτονικές σπουδές στο ΕΜΠ , οπ.παρ. σελ. 54
¹²⁰ «Αι καλύτεραι συνθέσεις του ακαδημαϊκού έτους 1965-1966 είς την Εδραν Γενικής Κτηριολογίας και αρχιτεκτονικής συνθέσεως του ΕΜΠ» Αθήναι, Δεκέμβριος 1966
¹²¹ Δες σχόλια στην κατάσταση αυτή και αναφορές σε βιβλιογραφία (τεύχη θεμάτων της Εδρας κλπ) στο Γ.Σαρηγιάννης «η Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα και οι σπουδές της στο ΕΜΠ», Τεχνικά Χρονικά τ. 3/1977 σελ. 81
¹²² Οι αρχιτεκτονικές σπουδές στο ΕΜΠ οπ.παρ. σελ. 57
¹²³ Ν.Χολέβας, ο αρχιτέκτων Αγγελος Σιάγας Αθήνα 1992 σελ. 22
¹²⁴ Χολέβας ΑΜΒ, Γερόλυμπου, η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917, Θεσσαλονίκη 1985 σελ. 156 κ.αλ.
¹²⁵ Γερόλυμπου, οπ.παρ. σελ.154 και Χολέβας ΑΜΒ εικ. 283
¹²⁶ 12 ελλΑΜ σελ. 86
¹²⁷ Χολέβας ΑΜΒ εικ. 266
¹²⁸ Δ.Τσιπούρας, αρχιτεκτονικαί βάσεις προς δημιουργίαν νέου ελληνικού ρυθμού, κατά διάλεξιν μετά 136 εικόνων, εν Αθήναις 1921, εικ. 132
¹²⁹ οπ.παρ. εικ. 131
¹³⁰ Prof. Emm. Kriësis, die Neubauten der Universität Athen , Die Bauwelt 1934, Heft 31, και l’Architecture d’Aujourd’Hui τ.6/1936
¹³¹ Π.Εξαρχόπουλος, Μοντέρνες απώλειες… οπ.παρ.
¹³² Κ.Κιτσίκης, «τα νέα κτήρια του Πολυτεχνείου» στο επετειακό τεύχος των Τεχνικών Χρονικών : Η εκατονταετηρίς του Εθν.Μ.Πολυτεχνείου, Αθήναι 1.7.1939, σελ. 71 κ.εφ.
¹³³ Κ.Κιτσίκη, «τα νέα κτίρια του Πολυτεχνείου»…οπ.παρ. σελ 71
¹³⁴ επετειακό τεύχος των Τεχνικών Χρονικών : Η εκατονταετηρίς του Εθν.Μ.Πολυτεχνείου, Αθήναι 1.7.1939, σελ.23 κ.εφ.
¹³⁵ Και τα τρία σχέδια από της Λ.Δήμα Οργανική Πόλη και Καθολικό Πνεύμα, διδ.διατρ. ΕΜΠ 2015, σελ.284 και 288.
¹³⁶ Ελ.Φεσσά-Εμμανουήλ, «Κ.Κιτσίκης», στο 12 ΕλλΑΜ σελ. 82
¹³⁷ Κ.Η.Μπίρης, Αι Αθήναι…οπ.παρ. σελ. 294 που αναφέρθηκε (βλ. υποσημ. 31 της παρούσης)
¹³⁸ 12 ΕλλΑΜ σελ. 3,47,61,79,111,141,177,201,297, Ι.Η.Σαπόρτα, επάγγελμα Αρχιτέκτων οπ.παρ.,
¹³⁹ Τ.Α.Μιχελή, «αισθητικές παρατηρήσεις στη νέα αρχιτεκτονική» Τεχνικά Χρονικά 1η Οκτ 1938 κ.α.
¹⁴⁰ Π.Μιχελής, η Αρχιτεκτονική ως Τέχνη, Αθήναι 1940, σελ. 303
¹⁴¹ Neue Sächlichkeit, κατά λέξη μετάφραση «Νέα Αντικειμενικότητα»
¹⁴² Μιχελής, η Αρχιτεκτονική… οπ.παρ. σελ. 303 -341
¹⁴³ Βλ. ειδικότερα Γ.Σαρηγιάνης, Σοσιαλιστικός ρεαλισμός ή απλά ρεαλισμός; στο www.GreekArchitects.gr ανάρτηση 10.2.2016
¹⁴⁴ Karl Dietrich Taschenwörterbuch, deutsch-neugriechisch, Berlin 1933 (1η έκδ. 1909)
¹⁴⁵ Βίλαντ Σμίτ «Νέα Αντικειμενικότητα, ο γερμανικός Ρεαλισμός της δεκαετίας του ‘20» στον Κατάλογο της έκθεσης στην Εθνική Πινακοθήκη «Γερμανική Χαρακτική 1919-1033, κοινωνική κριτική στην εποχή της Βαϊμάρης», Αθήνα 1991
¹⁴⁶ Κ.Κιτσίκη, αι τάσεις της Συγχρόνου Αρχιτεκτονικής, (εναρκτήριος λόγος στο ΕΜΠ) ΤΧ 15.5-1.6.1940, για το έργο του Κιτσίκη βλ. Π.Τσολάκη (επιμ. έκδ.) 50 ετών δράσις του Κώστα Κιτσίκη, Αθήνα 1965 βλ. ακόμη, Γ.Σαρηγιάννης «Η Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα και οι σπουδές της στο ΕΜΠ», ΤΧ 3/1977, του ίδιου, «η Ανοιξη του ’60, η αρχιτεκτονική στην Ελλάδα και η ιδεολογία της , στο www.GreekArchitects.gr ανάρτηση 29.9.2014, πρόκειται για επεξεργασμένη, συμπληρωμένη και με πλήρη εικονογράφηση και αναφορές δημοσίευση της εισήγησης στο Συνέδριο Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής «Η ιστοριογραφία της αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα στον 20ο και 21ο αιώνα» της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών – Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης, Αθήνα 22-24 Μαϊου 2014, στα Πρακτικά, Ελληνική Αρχιτεκτονική στον 20ο και στον 21ο αιώνα, Αθήνα 2016, επιμ. έκδ. Α.Γιακουμακάτος.
¹⁴⁷ Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. μια συνολική θεώρηση, στην διδ.διατρ. στην Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ της Τίνας Καραλή Μοντερνισμός, διεθνισμός, ελληνικότητα: εκδοτικές πολιτικές για την αρχιτεκτονική στον Μεσοπόλεμο που αναφέρθηκε.
¹⁴⁸ Τ.Καραλή, οπ.παρ. σελ. 486, υποσημ. 23.
¹⁴⁹ Τίνα Καραλή, Μοντερνισμός, Διεθνισμός, Ελληνικότητα , οπ.παρ. κεφ. 4 σελ. 147 κ.εφ.
¹⁵⁰ Ξ.Βαλτάς, Μάθημα από το Bauhaus, οι προοπτικές διδασκαλίας σήμερα, εκπονούμενη δ.δ. στην Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ
¹⁵¹ Εμμ. Α. Κριεζής, Δημώδης Αρχιτεκτονική στο Αρχιμήδης έτος ΙΓ. Αθήναι Μάϊος 1912 σελ. 1-8
¹⁵² Τ.Καραλή, οπ.παρ. κεφ.7 σελ. 257-360
¹⁵³ Β.Κασσάνδρας, «σκέψεις επί των σύγχρονων αρχιτεκτονικών τάσεων» ΤΧ 15.11-1.12.1934 στο ίδιο τεύχος, Κυπρ. Μπίρης «η Νέα Αρχιτεκτονική και μερικαί εφαρμογαί της», Π.Καραντινός, «γύρω από την Νέα Αρχιτεκτονική» , ΤΧ 15.3.1935, Κυπρ. Μπίρης, «γύρω από τας παρεξηγήσεις της Νέας Αρχιτεκτονικής» ΤΧ 15.5-15.6.1935
¹⁵⁴ Paul Klee παιδαγωγικό βιβλίο με σκίτσα (αποσπάσματα)
¹⁵⁵ Kandinsky, σημείο και γραμμή πάνω στην επιφάνεια (αποσπάσματα).
¹⁵⁶ Το 3ο Μάτι, τ.7-12, ο Νόμος του Αριθμού στη Φύση και την Τέχνη, 1937
¹⁵⁷ Η βιβλιογραφία είναι πλέον ιδιαίτερα πλούσια, όμως οφείλει κανείς να μνημονεύσει τα πρώτα έργα στον τομέα αυτό που είναι τα άρθρα και οι μονογραφίες του Νίκου Χολέβα: «ο αρχιτέκτων Γεώργιος Κοντολέων», Ζυγός, 7/1974, ο αρχιτέκτων Πάνος Ν.Τζελέπης, διδ. διατρ. Θεσσαλονίκη 1983, Αρχιτεκτονική Μορφολογία και Ρυθμολογία 2, σημειώσεις τ.1 και 2 Αθήνα 1984, Εισαγωγή στο έργο του αρχιτέκτονα Σωτηρίου Μαγιάση, Αθήνα 1987, ο αρχιτέκτων Βασίλειος Τσαγρής, Αθήνα 1987, ο αρχιτέκτων Αγγελος Σιάγας, Αθήνα 1992, Αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου στα Βαλκάνια, Αθήνα 1994 κ.α.
¹⁵⁸ Σύμφωνα με τα στοιχεία των Μ.Μαρμαρά, η αστική πολυκατοικία της Μεσοπολεμικής Αθήνας, διδ. διατριβή, Αθήνα 1991, και του ίδιου για την Αρχιτεκτονική και την Πολεοδομία της Αθήνας, 14 κείμενα και ένα Αρχείο, Αθήνα 2012, και της Εφης Παπαδάμ-Ριζά Συμβολή της αστικής πολυκατοικίας στην γένεση της σύγχρονης ελληνικής οικοδομικής , διδ. διατρ. στο ΕΜΠ, Αθήνα 2002. Και στις δύο περιπτώσεις δεν έχουμε πλήρη στοιχεία δεδομένου ότι τις άδειες υπογράφουν πολλές φορές οι Πολιτικοί Μηχανικοί ή και απρόσωπα οι Τεχνικές Εταιρείες.
¹⁵⁹ Σύμφωνα με τα στοιχεία της Β.Ρούσση, τα σπίτια του Μεσοπολέμου στην Αττική, αστική, προαστιακή, εξοχική κατοικία, διδ. διατρ. στο ΕΜΠ, Αθήνα 2010. Η καταγραφή από την Β.Ρ. δεν είναι πλήρης αλλά ποσοτικά δίνουν μιά σωστή γενικά εικόνα.
¹⁶⁰ ΤΕΕ, Τεχνική Επετηρίς της Ελλάδος, τ. Β. Αθήναι 1934.
¹⁶¹ Περισσότερα βλ. στην ιδιαίτερα αξιόλογη διδ.διατρ. του Σάββα Τσιλένη η διαμόρφωση του χώρου στην Κωνσταντινούπολη, ο ρόλος των ομογενών αρχιτεκτόνων στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, ΕΜΠ 2009
¹⁶² Ν.Χολέβας, ο Αρχιτέκτων Αγγελος Σιάγας, Αθήνα 1992, σελ. 39 και 45 αντίστοιχα
¹⁶³ Ν.Χολέβας, οπ.παρ.
¹⁶⁴ Ν.Χολέβας ο αρχιτέκτων Βασίλης Τσαγρής (1882-1941), Αθήνα 1987, πίνακες Κ9 και Κ30
¹⁶⁵ Ελ. Φεσσά-Εμμανουήλ, Εμμ.Β.Μαρμαράς, 12 Ελληνες Αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου, Ηράκλειο 2005, στο εξής : 12 ΕλλΑΜ, σελ. 237
¹⁶⁶ 12 ΕλλΑΜ, σελ. 245
¹⁶⁷ 12 ΕλλΑΜ, σελ.235
¹⁶⁸ Ν.Χολέβας, Αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου στα Βαλκάνια Αθήνα 1994, στο εξής: Χολέβας, ΑΜΒ, εικ. 337.
¹⁶⁹ Χολέβας ΑΜΒ εικ. 217
¹⁷⁰ Χολέβας ΑΜΒ εικ. 343
¹⁷¹ 12 ΕλλΑΜ, σελ 276
¹⁷² 12 ΕλλΑΜ, σελ. 277 (και Χολέβας ΑΒΜ εικ. 353)
¹⁷³ Χολέβας ΑΜΒ εικ.342
¹⁷⁴ Επιμ. έκδ. Δ.Φιλιππίδης, σπίτια του ’30, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική στην προπολεμική Αθήνα, Αθήνα 1998, στο εξής σπίτια του 30 σελ. 169
¹⁷⁵ Σπίτια του 30, σελ. 143
¹⁷⁶ Βιογραφικό Λεξικό του περιοδικού «Αρχιτεκτονική», Αθήνα 1960
¹⁷⁷ Αρχιτεκτονική τ.17, 1959, σελ. 15
¹⁷⁸ Πηγή, ομιλία Π.Τουρνικιώτη στην Τράπεζα της Ελλάδος κύκλος BLOD (Bodossaki lectures of Demand), 28 Φεβρουαρίου 2018 «το μοντέρνο πνεύμα στην αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα . (ανάρτ. στο διαδίκτυο, επ. 9.7.2019)
¹⁷⁹ Χολέβας ΑΜΒ, εικ.218, Κ.Μπίρης Αι Αθήναι από του 19ου ει; Τον 20ον αιώνα, Αθήνα 1960. σελ. 264
¹⁸⁰ Και τα τρία έργα του Σαπόρτα από το αυτοβιογραφικό του «Επάγγελμα Αρχιτέκτων, μια αφήγηση ζωής» Αθήνα 1996.
¹⁸¹ 12 ΕλλΑΜ, σελ. 34
¹⁸² Χρ.Παπαδημητρίου-Ζιρώ ο Αρχιτέκτων Αριστοτέλης Ζάχος (1872-1939) Αθήνα 1988, σελ. 96
¹⁸³ 12 ΕλλΑΜ, σελ. 90.
¹⁸⁴ 12 ΕλλΑΜ, σελ. 65 και 72.
¹⁸⁵ 12 ΕλλΑΜ, σελ,64
¹⁸⁶ Χολέβας ΑΜΒ εικ. 348
¹⁸⁷ Χολέβας ΑΜΒ εικ. 322 (και 12 ΕλλΑΜ….., επίσης για περισσότερα στοιχεία και σχέδια, Πάνος Εξαρχόπουλος Μοντέρνες απώλειες 01. Κατεδαφισμένα κτήρια του Mεσοπολέμου στην Αθήνα, περιοδικό Archetype, 20.5.2019)
¹⁸⁸ Σπίτια του ‘30 σελ. 148
¹⁸⁹ Χολέβας ΑΜΒ εικ. 358
¹⁹⁰ Χολέβας ΑΜΒ εικ. 333
¹⁹¹ Michel Seuphor, La peinture abstraite , Paris 1964
¹⁹² 12 ΕλλΑΜ σελ.165
¹⁹³ 12 ΕλλΑΜ σελ. 153
¹⁹⁴ Ν.Χολέβας ο αρχιτέκτων Πάνος Ν.Τζελέπης (1894-1976), διδ. διατρ. Θεσσαλονίκη 1983, σελ.159
¹⁹⁵ Ν.Χολέβας ΑΜΒ, εικ. 327
¹⁹⁶ 12 ΕλλΑΜ, σελ. 203 και Βασίλης Κολώνας, Το Μέγαρο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, Αθήνα 2006, σ. 210, φωτ. εποχής
¹⁹⁷ Αμαλία Κωτσάκη, Αλέξανδρος Νικολούδης 1874-1944. Αθήνα 2007, σελ. 61
¹⁹⁸ Χολέβας ΑΜΒ, εικ. 363 και 12 ΕλλΑΜ σελ. 216
¹⁹⁹ 12 ΕλλΑΜ, σελ. 127
²⁰⁰ Ν.Χολέβας εισαγωγή στο έργο του ο αρχιτέκτονα Σωτηρίου Μαγιάση, Αθήνα 1987, πίν. 20
²⁰¹ Β.Κασσάνδρας , σκέψεις επί των συγχρόνων αρχιτεκτονικών τάσεων, Τεχνικά Χρονικά 15.11-1.12.1934 λεπτομέρειες στο Πάνος Εξαρχόπουλος , Μοντέρνες απώλειες 01 Κατεδαφισμένα κτήρια του Μεσοπολέμου στην Αθήνα, στο Archetype, 20/05/2019, βλ. ακόμη γενικότερα Α.Γιακουμακάτος, η Αρχιτεκτονικη και η Κριτική, Αθήνα 2009, Ελένη Φεσσά Εμμανουήλ (επιμ. έκδ.) Ελληνική Αρχιτεκτονική Εταιρεία, έλληνες αρχιτέκτονες του 20ου αιώνα, μέλη της εταιρείας, Αθήνα 2009
²⁰² 12 ΕλλΑΜ, σελ. 218
²⁰³ οπ.παρ.
²⁰⁴ Αμ.Κωτσάκη, Αλέξανδρος Νικολούδης, οπ.παρ. σελ. 199
²⁰⁵ Αμ.Κωτσάκη οπ.παρ. σελ. 217
²⁰⁶ Οι ρωμηοί αρχιτέκτονες της Πόλης στην περίοδο του εκδυτικισμού, κατάλογος Εκθεσης Αθήνα 2011, sel 176, επίσης Diana Barillari-Ezio Godoli, Istanbul 1900Art Nouveau Mimarisi ve Iç Mekânlari. Istanbul 1997, σελ. 149
²⁰⁷ Diana Barillari-Ezio Godoli, Istanbul 1900 Art Nouveau Mimarisi ve Iç Mekânlari. Istanbul 1997, σελ.151
²⁰⁸ 12 ΕλλΑΜ σελ. 50
²⁰⁹ 12 ΕλλΑΜ σελ. 84
²¹⁰ Οι ρωμηοί αρχιτέκτονες της Πόλης …οπ.παρ. σελ.178
²¹¹ Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, Βασίλειος Κουρεμένος, αρχιτέκτων, Αθήνα 2019.
²¹² Χολέβας ΑΜΒ εικ. 265
²¹³ οπ.παρ. σελ 186
²¹⁴ Β.Κασσάνδρας, «σκέψεις επί των σύγχρονων αρχιτεκτονικών τάσεων» ΤΧ 15.11-1.12.1934
²¹⁵ Β.Κασσάνδρας, «σκέψεις επί των σύγχρονων αρχιτεκτονικών τάσεων» ΤΧ 15.11-1.12.1934 στο ίδιο τεύχος, Κυπρ. Μπίρης «η Νέα Αρχιτεκτονική και μερικαί εφαρμογαί της», Π.Καραντινός, «γύρω από την Νέα Αρχιτεκτονική» , ΤΧ 15.3.1935, Κυπρ. Μπίρης, «γύρω από τας παρεξηγήσεις της Νέας Αρχιτεκτονικής» ΤΧ 15.5-15.6.1935
²¹⁶ Β.Κασσάνδρας , οπ.παρ.
²¹⁷ Κυπρ. Μπίρης η Νέα αρχιτεκτονική και μερικαί εφαρμογαί της ΤΧ 15.11-1.12. 1934
²¹⁸ Κυπρ. Μπίρη, η αστικη πολυκατοικία, Τεχνικά Χρονικά 1 Ιουνίου 1932,
²¹⁹ Π.Καραντινός, γύρω από την Νέα Αρχιτεκτονική, ΤΧ 15 Μαρτίου 1935
²²⁰ Δ.Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Αθήνα 1984, σελ. 191-192
²²¹ και για τα τρία αποσπάσματα, οπ.παρ. σελ. 192
²²² οπ.παρ. 191
²²³ Α.Ρώτας, το εν Αθήναις συνέδριον της οργανικής πόλεως» Αρχιμήδης 35/1934 σελ. 7 .
²²⁴ Τεχνική Επετηρίς της Ελλάδος (ΤΕΕ) Αθήναι 1934
²²⁵ οπ.παρ.
²²⁶ Δ.Φιλιππίδης, οπ.παρ. σελ. 190, και ΤΧ 46-44 1933
²²⁷ Ι.Δεσποτόπουλος, «Θεωρήσεις για την «σύγχρονη» Αρχιτεκτονική και την ιδιότυπη εξέλιξη στην Ελλάδα στο η Αθήνα στον 20ο αιώνα - Αθήνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα, έκδ. ΥΠΠΟ. 1985
²²⁸ Συλλογή άρθρων του Π.Γιαννόπουλου από το 1902 ως το 1902, που επανεκδόθηκαν σε ενιαίο βιβλίο με τον τίτλο «η Ελληνική Γραμμή» το 1938 (Νέα Γράμματα τ. 1-3 Γεν.-Μάρτ. 1938)
²²⁹ Ελλ. Γράμματα, 1-2-1929 και 1938 (αναφορά στην Βικιπαίδεια, επίσκ. 23.6.2022).
²³⁰ Υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία, δες συγκεντρωτικά υποσ. 32, και αναλυτικότερα στης Ελ.Φεσσά-Εμμανουήλ, Δοκίμια για την Νέα Ελληνική Αρχιτεκτονική, Αθήνα 2001, στο www.academia.edu, πρώτη δημ. στο Δελτίο του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων τ. 9/1986 σσ. 36-49, κ.α. βλ. ακόμη Γ.Σαρηγιάννη «η αρχιτεκτονική στην Ελλάδα και οι σπουδές της στο ΕΜΠ» Τεχνικά Χρονικά, 3/1977 σελ. 64-93
²³¹ σχετικά άρθρα που δημοσιεύθηκαν στον Μεσοπόλεμο, βλ. συγκεντρωμένα στης Ελ.Φεσσά-Εμμανουήλ , οπ.παρ., στου Ν.Χολέβα Αρχιτεκτονική Μορφολογία και Ρυθμολογία 2, σημειώσεις, Αθήνα 1984, στου ίδιου Αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου στα Βαλκάνια, Αθήνα 1994, κ.α.
²³² Le Corbusier Vers une Architecture, 1923
2³³ Ήδη από τη σύσκεψη της La Sarraz, έχουμε ακόμη τρία Συνέδρια με θέμα τις ελάχιστες διαστάσεις και την οικονομία στην κατασκευή της κατοικίας και των πόλεων, το ΙΙ, το ΙΙΙ και το IV CIAM
²³⁴ Η Grete Schütte-Lihotzky, αυστριακή κομμουνίστρια, (φυλακίστηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης από τους Ναζί) σχεδίασε την frankfurte Küche, μια κουζίνα με τις ελάχιστες δυνατές διαστάσεις. Βλ. γενικότερα και περισσότερα στο Γ.Σαρηγιάννης, Ιδεολογία και Πολεοδομία, CΙΑΜ, Le Corbusier, Δεσποτόπουλος, Προβελέγγιος στο www.greekArchitects.gr ανάρτηση 5.4.2015.
²³⁵ Στις εκδόσεις επισήμων κειμένων του ΚΚΕ συνήθως αναφέρονται γενικά πολιτικά προβλήματα, σε ειδικότερα θέματα υπάρχουν αναφορές στον αγροτικό τομέα, σπάνια και «γενικά» για την λαϊκή στέγη βρίσκουμε σε άρθρα στον Ριζοσπάστη του Μεσοπολέμου. (Σαράντα χρόνια του ΚΚΕ, 1918-1958 –επιλογή ντοκουμέντων, έκδ. εξωτερικού) και άλλες συλλογές επισήμων κειμένων
²³⁶ Έκφραση του Δεσποτόπουλου για την l’Architecture d’Aujourd’ Hui, έπαιρνε και έκφραση αηδίας όταν την έβλεπε στα σχεδιαστήριά μας !
²³⁷ Ι.Δεσποτόπουλος, «σύντομη εισήγηση για ορισμένα επακόλουθα από το έργο στο Bauhaus» στο Δελτίο Συλλόγου Αρχιτεκτόνων τ.5, Οκτ.-Δεκ. 1992
²³⁸ Ι.Δεσποτόπουλος, «Θεωρήσεις για την «σύγχρονη» Αρχιτεκτονική και την ιδιότυπη εξέλιξη στην Ελλάδα στο η Αθήνα στον 20ο αιώνα - Αθήνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα, έκδ. ΥΠΠΟ. 1985
²³⁹ Ι.Δεσποτόπουλος, «θεωρήσεις …» οπ.παρ
Ηρώ Καραβία - 20/11/2024
Archetype team - 19/11/2024
ΟΛΑ ΤΑ ΤΕΥΧΗ
SUBSCRIBE
Μπορείς να καταχωρήσεις το έργο σου με έναν από τους τρεις παρακάτω τρόπους: