ΣΧΟΛΗ: Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ

ΣΠΟΥΔΑΣΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: Αργυροπούλου Ελισάβετ, Ζαράνη Αλεξάνδρα, Καραβάνη Ελεονώρα

ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: Σοφία Τσιράκη

ΙΟΥΝΙΟΣ 2022

Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, γράφτηκαν στις σελίδες της ιστορίας γεγονότα αιματηρά που στιγμάτησαν ολόκληρη την ανθρωπότητα και καθόρισαν την εξέλιξη του κόσμου μέσα στα επόμενα χρόνια. Ανυπολόγιστη καταστροφή και θηριωδίες που πλήγωσαν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και αφάνισαν πλήθος αθώων ψυχών.

Η μικρογραφία αυτής της τραγωδίας αποτυπώνεται και στο μαρτυρικό Δίστομο. Ένα ήσυχο χωριό στον νομό Βοιωτίας, στο οποίο έμελλε να διαπραχθεί ένα από τα σκληρότερα εγκλήματα πολέμου που γνώρισε ποτέ η Ελλάδα. Μέσα σε λίγες ώρες 223 άνθρωποι, βρέφη, παιδιά, άντρες, γυναίκες, ηλικιωμένοι, αλλά και ζωντανά, χωρίς καμία διάκριση ξεκοιλιάστηκαν από τις λυσσασμένες ξιφολόγχες των γερμανικών στρατευμάτων.

Η υπενθύμιση των μελανών αυτών σημείων της ιστορίας είναι απαραίτητη, διότι μόνο έτσι θα μπορέσει να αποφευχθεί η επανάληψή τους στο μέλλον σε οποιαδήποτε μορφή πολέμου. Στόχος αυτής της διπλωματικής είναι η δημιουργία ενός μουσείου μνήμης που θα αφυπνίσει, μέσα από μια βιωματική περιήγηση, τις αισθήσεις και τις σκέψεις του επισκέπτη.

Το Δίστομο εκτείνεται σε μια κοιλότητα που περιβάλλεται από ψηλούς λόφους και βουνά, ανάμεσα στην Αράχωβα και τη Λιβαδειά. 

Η επιλογή της θέσης του Μουσείου προέκυψε τόσο από τη μορφολογία του εδάφους όσο και από τον συμβολικό της χαρακτήρα. Πρόκειται για ένα λατομείο λίγο πιο έξω από το χωριό πάνω στον λόφο του Κούκου, το οποίο βρίσκεται σε μία νοητή ευθεία Διστόμου- Κορινθιακού κόλπου. 

Η οπτική επαφή που επιτυγχάνεται με το νερό ταυτίζεται σημαντικά με την εξέλιξη του χρονικού της σφαγής, καθώς όσοι κάτοικοι κατάφεραν να επιζήσουν ήταν αυτοί που διέφυγαν από το Διάσκελο προς τα Άσπρα Σπίτια, δηλαδή τη θάλασσα. (ΕΞΟΔΟΣ) 

Η βασική συνθετική χειρονομία της σύνθεσης προέκυψε μέσα από την ανάγκη απόδοσης του ξαφνικού γεγονότος (σφαγή) που διακόπτει τη φυσική ροή των πραγμάτων, την ομαλή εξέλιξη της ζωής. Η συνθήκη αυτή αποτυπώνεται αρχικά με δύο άξονες που διασταυρώνονται και ο ένας διακόπτει τον άλλο. Η γραμμή της ζωής ακολουθεί την κλίση και την κίνηση του λατομείου, ενώ ο άξονας του γεγονότος σκίζει το βουνό στα δύο, δημιουργώντας μία τομή στο έδαφος και την ιστορία. Δημιουργείται μια χαρακιά, η οποία συνδυάζεται με τον άξονα εισόδου διαμορφώνοντας μια τελική συνεχόμενη και ανοδική κίνηση, κατά τη διάρκεια της οποίας η συναισθηματική και χωρική ένταση αυξομειώνεται με βάση την εξέλιξη του γεγονότος της σφαγής. 

Μεταφράζοντας την αίσθηση σε χώρο, διαμορφώθηκε ογκοπλαστικά μια αναδιπλούμενη πορεία, η οποία ξεκινά με μια ελαφριά υποβάθμιση στην υποδοχή, ακολουθεί ένας απομονωμένος εκθεσιακός χώρος, τρυπάει τον βράχο, κλείνεται και ανοίγεται εναλλάξ σε χώρους διαφορετικής κλίμακας, καταλήγει σε μία ιερή στιγμή και εκτονώνεται στη λύτρωση.

Δεν ήταν µια συνηθισµένη µέρα για το Δίστοµο. Παρά το θέρισµα, οι περισσότεροι προτίµησαν να µην πάνε στα χωράφια τους για να βοηθήσουν στις ετοιµασίες του µνηµόσυνου τεσσάρων νέων παιδιών, που σκοτώθηκαν από γερµανικά στρατεύµατα σαράντα ηµέρες πριν. 

Στις 7.30 το πρωί ξεκινούν από τη Λειβαδιά δύο γερμανικά αυτοκίνητα με Έλληνες οδηγούς, παίρνοντας τον δρόμο Διστόμου-Αράχωβας. Στο χωριό επικρατεί ακόμα πλήρης άγνοια για το τι πρόκειται να συμβεί. Στο μεταξύ συγκεντρώνονται 62 οχήματα και παίρνουν τον δρόμο για το Δίστομο. Αρχίζει υποδόρια να γράφεται ο πρόλογος της τραγωδίας που θα ακολουθήσει. Απροσδόκητα η φάλαγγα αρχίζει να σκορπά τον θάνατο σε ανθρώπους και ζώα. Σταματούν τους πρώτους διαβάτες και συλλαμβάνουν 12 ομήρους. Μπροστά στο θέαμα των συλληφθέντων, μεγεθύνεται η υποψία για μία αιματηρή έκβαση. 

Μια πλατιά ράμπα ελαφριάς κλίσης οδηγεί σταδιακά στην είσοδο του μουσείου, η οποία σημαίνεται από το δυναμικό σχήμα της πλάκας οροφής που αποσπάται από το έδαφος, λειτουργεί σαν «ρουφήχτρα» και διαμορφώνει έναν υποβαθμισμένο χώρο υποδοχής. Η ενότητα Α του εκθεσιακού χώρου εκφράζεται µε µια ράμπα, στα τοιχώµατα της οποίας τοποθετούνται εκθέµατα, το περιεχόµενο των οποίων διατάσσεται σε τρεις ενότητες: α) ο Β’ παγκόσµιος πόλεµος στην Ελλάδα, β) ελληνικά κατοχικά χωριά, γ) εγκλήµατα πολέµου (ολοκαυτώµατα και σφαγές).

Η βαριά σκούρα µεταλλική πόρτα ανοίγει και ο επισκέπτης βρίσκεται αντιµέτωπος µε έναν χώρο σκαµµένο µέσα στον βράχο, σκοτεινό και µυστηριακό, που απογυµνώνεται µπροστά στην αλήθεια του εγκλήµατος. Είναι το Σηµείο Μηδέν (ενότητα Β) από το οποίο εκκινεί η εκτύλιξη του γεγονότος της σφαγής. Ένα αυλάκι νερού τρέχει πάνω στην αδρή κοιλότητα του βράχου και συνεχίζει στο δάπεδο, οδηγώντας τον επισκέπτη σε έναν χώρο επιβλητικό, τροµακτικά ψηλό και σκοτεινό (ενότητα Γ). Μια αχτίδα φωτός είναι η µόνη λάµψη στο σκοτάδι. Δεν υπάρχει τίποτα µέσα. Ένα σώµα µικρό στέκει ακίνητο και αφουγκράζεται: στην απόλυτη σιωπή αντηχεί ένα µοιρολόι. Το κωνικό σχήµα του χώρου δηµιουργεί αντίλαλο. Το µοιρολόι ακούγεται παντού να θρηνεί για τους αδικοχαµένους νεκρούς.

Η ώρα πήγε 16:00. Έχει πλέον δωθεί η διαταγή για κατ’ οίκον περιορισµό. Ο φόβος και η αγωνία εντείνονται. Η κάθε οικογένεια κλεισµένη µέσα στο καταφύγιό της. Όµως κανείς δεν βλέπει έξω από αυτό. Μόνο να ακούσουν µπορούν τα βόλια που πέφτουν εναντίον των 12 οµήρων. Αναπάντεχο γεγονός. Πλέον η ελπίδα για την αποφυγή του θανάτου έχει αρχίσει να αποµακρύνεται. Το αίµα αρχίζει να κυλάει στο Δίστοµο σαν ρυάκι που σύντοµα θα µετατραπεί σε λίµνη. 

Στη λίμνη αυτή αντανακλώνται τα ονόµατα των νεκρών που προβάλλονται µε κόκκινο χρώµα πάνω στη βραχώδη επιφάνεια. Το νερό από την αρχαιότητα είναι ένα στοιχείο µε πολλαπλούς συµβολισµούς. Συνδέεται µε την ιερότητα, τον θάνατο, την κάθαρση. Πέραν όλων αυτών, ο αντικατοπτρισµός του θερµού χρώµατος του βράχου στο νερό τού προσδίδει µια κοκκινωπή απόχρωση, ενισχύοντας την αίσθηση της αιματοκυλισμένης λίμνης. Επικρατεί σκοτάδι, το οποίο ανά στιγμές «σκίζεται» από το φως που διαπερνάει σαν λεπίδα τα κατακόρυφα ανοίγματα της όψης.

Καθώς η πορεία εκτυλίσσεται στο εσωτερικό του βράχου, το φυσικό αυτό ανάγλυφο γίνεται βασικό και αναπόσπαστο κοµµάτι της σύνθεσης. Το δίπολο φυσικό-τεχνητό αποκαλύπτει σταδιακά όλες τις εκφάνσεις του. Η σπηλαιώδης αυτή κατάσταση φέρνει τον άνθρωπο κοντά σε µία αρχετυπική συνθήκη, όπου οι παρθένες υλικότητες της φύσης δηµιουργούν το κέλυφος µέσα στο οποίο κινείται. Από την άλλη, το τεχνητό που ρέει µέσα στον βράχο, τα µπετονένια στοιχεία και οι µεταλλικές λεπτοµέρειες, αντικρούονται αρµονικά µε αυτόν εµπλουτίζοντας τις αντιθέσεις αδρού-λείου, θερµού-ψυχρού, φωτεινού-σκοτεινού. Ο χώρος δεν είναι θερµαινόµενος. Η δροσιά της σκαµµένης γης και η υγρασία που εντείνεται από τη λίµνη νερού ενισχύουν τη δραµατικότητα του γεγονότος της σφαγής. 

Συνεχίζοντας την περιήγηση, ο χώρος «ρουφάει» τον επισκέπτη μέσα σε ένα λαγούμι (ενότητα Ε) και τον οδηγεί στην «Εγκλείστρα» (ενότητα ΣΤ), µία κόγχη σκαµµένη στον βράχο, από την οποία εκκινεί η ανάβλυση του νερού για να καταλήξει µετέπειτα στη λίµνη στο κέντρο της σύνθεσης.

Κατά τη διάρκεια της βραχώδους αυτής πορείας, συναντά κανείς τα ονόµατα των σφαγέων. Είναι τα µόνα ονόµατα που προσωποποιούνται, κατονομάζοντας τους υπαίτιους του γεγονότος. Μία µεταλλική ράµπα που αιωρείται πάνω από τον κύριο χώρο οδηγεί προς την έξοδο. Από εκεί, καθένας έχει εποπτεία της κάτω στάθµης, αντικρίζοντας από ψηλά τη µεγάλη εικόνα, συµβολικά την καταστροφή.

Είναι βουβή η φρίκη της ξιφολόγχης που σκορπά τον θάνατο. Ο χώρος στενεύει, δεν υπάρχει διαφυγή. Μονάχα κάποιοι κατάφεραν να διαφύγουν από το Διάσκελο προς τα Άσπρα Σπίτια και να γλιτώσουν. Μια µικρή ανάσα ανακούφισης µέσα στην κορύφωση του πανικού και του τρόµου. Το νερό τρέχει από την καρδιά του βράχου και λιµνάζει στο κέντρο του χώρου. Και µετά το αιµατοκύλισµα, σιωπή. Ο εφιάλτης για το Δίστοµο χάνεται µαζί µε το σούρουπο.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της κίνησης ενεργοποιούνται διαφορετικές αισθήσεις κάθε φορά. Έτσι, ο κάθε επισκέπτης διαµορφώνει µία προσωπική και κατ’ επέκταση µοναδική αισθητηριακή εµπειρία. Δέχεται τα ερεθίσµατα του χώρου, ενσωµατώνοντας µε τον δικό του τρόπο στη σκέψη και την ψυχή του την πληροφορία και την αίσθηση για την τραγωδία του Διστόµου. Από τη µία το νερό κυλάει πάνω στις πτυχώσεις του βράχου, ηχεί µέσα από τις κοιλότητες της εγκλείστρας και φτάνει ως τη λίµνη «αίµατος». Ενίοτε έχει γεύση µεταλλική, αποκρουστική. Άλλοτε πάλι λειτουργεί σαν µέσο εξαγνισµού, κάθαρσης και λύτρωσης. Εµφανίζεται συµβολικά καθ’ όλη την εξέλιξη της πορείας, καθοδηγεί και ξυπνάει από τη λήθη τις ψυχές των θυµάτων της σφαγής.

Εξερχόμενος από τον κλειστό χώρο, ο επισκέπτης εκτίθεται στο φυσικό τοπίο και τα καιρικά φαινόµενα. Ακολουθεί µία υπαίθρια ανοδική πορεία που οδηγεί στο οστεοφυλάκιο, έναν θολωτό κυκλικό χώρο που θυµίζει τύµβο. Ο χώρος αυτός βρίσκεται εξ ολοκλήρου µέσα στον βράχο. Μια κυκλική οπή στο κέντρο του θόλου λειτουργεί ως µοναδική πηγή φωτός. Κεντρικά ένα στοιχείο νερού. Είναι ο αντικατοπτρισµός του ουρανού στη γη, του άυλου πνεύµατος στον απτό κόσµο. Μία µοναδική πύλη νοητά στον άξονα της εισόδου φιλοξενεί πίσω της τα οστά των σφαγιασθέντων. Μια θαλπωρή αναδύεται από τα σωθικά του χώρου. Η ένταση πέφτει, τον θρήνο διαδέχεται η φροντίδα των νεκρών, η απόδοση ενός φόρου τιµής. Σιωπή και φως, συνειδητοποίηση και κάθαρση. Ο κύκλος της ζωής των νεκρών έκλεισε, όµως η µνήµη τους παραµένει ζωντανή ανάµεσα στους θνητούς.

Βγαίνοντας από το οστεοφυλάκιο, ο επισκέπτης συνεχίζει την πορεία του προς την έξοδο του µουσείου και την ολοκλήρωση της διαδροµής, περνώντας από το τελευταίο σηµείο - στάση που θα σηµάνει το τέλος της περιήγησής του. Στο ψηλότερο σηµείο του πύργου της σύνθεσης, δηµιουργείται µεταξύ των δύο τοιχίων ένας εξώστης από τον οποίο έχει κανείς συνολική εποπτεία του µουσείου, ενός μικρού ιερού στην πλατεία του λατοµείου αλλά και της θάλασσας. Είναι το σηµείο της λύτρωσης, της ελπίδας ότι η ιστορία δεν θα επαναληφθεί µέσα από τη διακίνηση των ιδεών για ένα καλύτερο αύριο. Μια µατιά στο µέλλον ακολουθεί, καθαρή και συνειδητοποιηµένη ύστερα από το ταξίδι στο παρελθόν. 

Μπορείτε να διαβάσετε ολόκληρη την εργασία, εδώ.