Γεώργιος Μ. Σαρηγιάννης,
Ομότιμος καθηγητής ΕΜΠ

Εισαγωγή

Στα προηγούμενα τρία μέρη (1. Μεσοπόλεμος, η γενιά του ‘30, Κατοχή-Αντίσταση-Εμφύλιος¹, 2. η Άνοιξη του ’60², 3. δικτατορία 1967-1974³) είδαμε την κατάσταση στον ιδεολογικό τομέα και ειδικότερα στην πολεοδομία στην ιστορική της εξέλιξη, από την εμφάνιση μιας συγκροτημένης αριστερής σκέψης στον Μεσοπόλεμο και την εξέλιξή της στην Κατοχή, στην κορύφωσή της στην Ανοιξη του ’60 στα πλαίσια της Αριστεράς εκείνης της εποχής, της λεγόμενης «ειρηνικής συνύπαρξης», και στη συνέχεια την πολεοδομική και ιδεολογική κατάσταση στη δικτατορία των συνταγματαρχών.

Το παρόν τελευταίο μέρος, το τέταρτο, αφορά την κατάσταση στην Ελλάδα σε μια εποχή που αρχίζει από τη λεγόμενη «αποκατάσταση της Δημοκρατίας» και φθάνει ως το τέλος της πρώτης διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, μια και η δεύτερη αποτελεί επιστροφή στα γνωστά, από τη στιγμή που με την «αριστερή εκτόνωση» του ΠΑΣΟΚ απομακρύνθηκε η πίεση για ριζικότερες κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Είναι προφανές ότι η γενική αριστερή πολιτική Ιδεολογία εκείνης της εποχής, και παράλληλα η Ιδεολογία στην Πολεοδομία, είναι στη φάση της αποσύνθεσης: όσο το Σοσιαλιστικό Σύστημα διεθνώς απομακρύνεται από τις βασικές αρχές τού Μαρξισμού και παραπαίει ανάμεσα σε διαφθορά και σοσιαλδημοκρατικές αντιλήψεις, τόσο και η Ιδεολογία (στην πολιτική και την πολεοδομία) εμφανίζει το ίδιο πρόσωπο: του αποπροσανατολισμού, της απομάκρυνσης από την πραγματικότητα, της κοινωνικής αποσύνθεσης και τελικά της φιλοσοφικής αποσύνθεσης. Το πλαίσιο και το αποτέλεσμα είναι γνωστά: αποσύνθεση των σοσιαλιστικών κρατών με την επιστροφή τους στην οικονομία της Αγοράς, διάλυση των ισχυρών κομμουνιστικών κομμάτων της Δύσης, όπως του ιταλικού και του γαλλικού, με την αφομοίωσή τους στις σοσιαλδημοκρατικές αντιλήψεις του Ευρωκομμουνισμού.

Ιστορικό πλαίσιο

Βίοι Παράλληλοι: «Απελευθέρωση» του 1944 και «Αποκατάσταση της Δημοκρατίας» του 1974. Ο Άγγελος Σικελιανός, μετά το ’45, έλεγε με πικρία «…αυτό που συνηθίσαμε να λέμε απελευθέρωση…»⁴, και δυστυχώς ταιριάζει και για τη Μεταπολίτευση. Αν αφήσουμε στην άκρη τα ρητορικά σχήματα και τις δημοκρατικές μεγαλοστομίες, και μελετήσουμε τι ακριβώς συνέβη στη Μεταπολίτευση, συγκρίνοντάς το μάλιστα και με το τι συνέβαινε πριν και κατά τη δικτατορία, θα πρέπει μάλλον να θυμηθούμε αλλά και να …συμπληρώσουμε τον Κλαούζεβιτς, ο οποίος έλεγε ότι «ο Πόλεμος είναι η συνέχιση της Πολιτικής με άλλα μέσα»⁵. Το είδαμε αυτό έντονα στη σύγκριση της δικτατορίας με την προηγούμενη εποχή της στο τρίτο μέρος αυτής της σειράς, και το ίδιο ισχύει και στη σχέση δικτατορίας και μεταπολίτευσης.

Έτσι, δεν θα είμαστε έξω από την πραγματικότητα αν λέμε, όχι μόνο ότι «η δικτατορία είναι η συνέχιση της αστικής πολιτικής με άλλα μέσα», αλλά και ότι «η αστική δημοκρατία σε σχέση με τη δικτατορία είναι η συνέχιση της αστικής πολιτικής με άλλα μέσα». Και δυστυχώς τα πολιτικά και οικονομικά γεγονότα της Μεταπολίτευσης το επιβεβαιώνουν, όπως θα δούμε και αναλυτικά στη συνέχεια.

Τα ιστορικά γεγονότα

Είναι κοινή η διαπίστωση ότι η Δικτατορία εγκαθιδρύθηκε στα πλαίσια της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ, η οποία αναπτυσσόταν μέσα σε ένα κλίμα «ειρηνικής συνύπαρξης» μεν, αλλά και έντονων συγκρούσεων, όπως του Βιετ-Ναμ μετά την πτώση του Ντιέν Μπιεν Φού, την αποχώρηση των Γάλλων (1954) και την είσοδο στον χώρο των ΗΠΑ (1961) με αύξουσα εμπλοκή επί Κέννεντυ και Τζόνσον (1962-1965), τις Κρίσεις της Κούβας του 1961, του Βερολίνου το 1962, την κατάσταση στη Μέση Ανατολή κλπ, αλλά και των οικονομικών μέτρων της εποχής Ρέηγκαν και Θάτσερ που σηματοδοτούν τη νέα περίοδο του Καπιταλισμού, τη χρηματιστηριακή εποχή του.

Στα πλαίσια αυτά, οι ΗΠΑ ήθελαν οπωσδήποτε να μετατρέψουν την Κύπρο σε «αβύθιστο αεροπλανοφόρο της Ανατολικής Μεσογείου». Αυτό όμως προϋπέθετε αλλαγή της εξωτερικής πολιτικής της Κύπρου, η οποία μάλιστα ήταν και ένα από τα κορυφαία στελέχη του «Κινήματος των Αδεσμεύτων», και αυτό ο Μακάριος και οι περί αυτόν δεν θα το έκαναν ποτέ. Έτσι, μετά από τις αποτυχημένες πολιτικές προσπάθειες (σχέδιο Άτσεσον κ.α.), αλλά και προβοκάτσιες του Γρίβα με τις σφαγές που έκαναν οι παρακρατικοί του στα τουρκοκυπριακά χωριά το 1964 (γεγονότα της Κοφινούς κ.α.), αποφασίστηκε και εγκαθιδρύθηκε η δικτατορία του ΄67 από αξιωματικούς τού ελληνικού στρατού με άμεσες σχέσεις με την CIA (κάποιοι διετέλεσαν και έμμισθοι πράκτορές της), με στόχο βασικά την «επίλυση» του Κυπριακού προβλήματος. Είναι χαρακτηριστικό ότι η πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα ήταν σε ιδιαίτερα σημαντική ύφεση, ιδίως μετά τη Συμφωνία Παπανδρέου-Κανελλόπουλου, οι οποίοι όδευαν σε κεντροδεξιά Κυβέρνηση μετά τις εκλογές του Μαΐου που είχαν προκηρυχθεί. Προφανώς δεν υπήρχε ούτε «κομμουνιστικός κίνδυνος» ούτε κίνδυνοι πολιτικού χάους ή άλλων παρόμοιων καταστάσεων. Και φάνηκε αυτό έντονα και το 1973, όταν οι Παπαδόπουλος-Μαρκεζίνης πρακτικά αρνήθηκαν να εκτελέσουν τις εντολές (ανατροπή του Μακάριου), και ανατράπηκαν από άλλον αξιωματικό, τον Ιωαννίδη, με επίσης ισχυρούς δεσμούς με τον αμερικανικό παράγοντα, ο οποίος, σε συνεργασία με Κύπριους ομοίους του, ανέτρεψαν έστω και πρόσκαιρα τον Μακάριο, άνοιξαν όμως τον δρόμο για την τουρκική εισβολή, η οποία, όπως έχει πολλές φορές καταγγελθεί, έγινε με την πολιτική αλλά και στρατιωτική καθοδήγηση των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ⁶. Τα γεγονότα του Ιουλίου και του Αυγούστου του 1974 είναι γνωστά.

Έπεσε λοιπόν η Δικτατορία, και αποκαταστάθηκε η Δημοκρατία. Είναι όμως γνωστές οι διεργασίες και ο ρόλος των πολιτικών και των Αμερικανών αρμοδίων για το πώς ο Κίσσινγκερ προανήγγειλε την αποχώρηση της Χούντας, πώς αντί του Γ. Μαύρου που είχε προταθεί από όλους ως πρωθυπουργός, με παρέμβαση του Ευάγγελου Αβέρωφ την τελευταία στιγμή (στο μεσημεριανό διάλειμμα της Σύσκεψης!) επελέγη ο Κ. Καραμανλής, ο οποίος βαρυνόταν όχι μόνο με τις προδικτατορικές του ενέργειες (Βία και Νοθεία του 1961, υπόθεση Μέρτεν, ισχυροποίηση του ΙΔΕΑ στον Στρατό, Αντικομμουνιστική πολιτική με τις γνωστές «επιτροπές αντικομμουνιστικού αγώνα» του 1958⁷, υπόθαλψη του Παρακράτους με κορυφαίο αποτέλεσμα την δολοφονία του Γρ. Λαμπράκη κ.α.), τις παραινέσεις του στον Κ. Τσάτσο για μια «ελεγχόμενη εκτροπή» (στρατιωτική δικτατορία για έναν χρόνο κ.α.) το 1965, την επαινετική επιστολή του στον Κόλλια το 1967⁸, αλλά και με την εύγλωττο σιωπή του σε όλη τη διάρκεια της Δικτατορίας –για επτά ολόκληρα χρόνια δεν είπε ούτε μία λέξη εναντίον της, ενώ τα στελέχη του όπως ο Αβέρωφ οικοδομούσαν τη γνωστή «γέφυρα» πολιτικών και Δικτατορίας.

Και βέβαια, μετά από μια τέτοια «αποκατάσταση», ήταν προδιαγεγραμμένο τι θα επακολουθούσε.

Ο πολύς κόσμος, εν ονόματι της δημοκρατίας και με τον φόβο μιας νέας δικτατορίας, είχε φθάσει στο σημείο να δέχεται ό,τι δήποτε (ας θυμηθούμε το εντελώς άστοχο και εκτός πραγματικότητας και αμφίβολης πολιτικής ωριμότητας σύνθημα «Καραμανλής ή τανκς» του Μίκη Θεοδωράκη), γρήγορα όμως η πραγματικότητα μιας δεξιάς κυβέρνησης με την δεξιά πολιτική της δυνάμωσε ξανά τις αντιστάσεις. Έτσι, σε μια σειρά αντεργατικών Νόμων και ενεργειών, αντιπαρατάχθηκε μια σειρά κινητοποιήσεων, πολλές φορές και ιδιαίτερα έντονων, όπως οι κινητοποιήσεις κατά του αντεργατικού Νόμου 330/76 όπου είχαμε και μία νεκρή (την 67χρονη μικροπωλήτρια Αναστασία Τσιβίκα) και 100 περίπου τραυματίες. Στις πορείες του Πολυτεχνείου στις 16 Νοεμβρίου 1980, δολοφονούνται άγρια από τα ΜΑΤ η εργάτρια Σταματίνα Κανελλοπούλου και ο φοιτητής Ιάκωβος Κουμής, και αντίστοιχα στις 17 Νοεμβρίου 1985 ο δεκαπεντάχρονος μαθητής Μιχάλης Καλτεζάς (επί Κυβερνήσεων και ΝΔ και ΠΑΣΟΚ: οι κυβερνήσεις αλλάζουν, αλλά το Κράτος, το Παρακράτος και η Καταστολή παραμένουν). Όπως ήταν φυσικό, κανείς από τους αστυνομικούς δεν τιμωρήθηκε, ο δε τότε Πρωθυπουργός Γ. Ράλλης δήλωσε αναίσχυντα στη Βουλή μια εβδομάδα μετά τη δολοφονία Κανελλοπούλου και Κουμή, αθωώνοντας την αστυνομική βία, ότι «και ο αρχάγγελος Μιχαήλ σπάθην κρατεί στα χέρια του για να αμυνθεί εναντίον των δαιμόνων, δεν κρατεί άνθη»⁹. Από όλους τους παριστάμενους βουλευτές, μόνο ο Ι. Ζίγδης μίλησε έντονα, χαρακτηρίζοντας τα ΜΑΤ ως SS.

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα πολιτικά πρόσωπα που στελέχωναν τις Κυβερνήσεις τής Μεταπολίτευσης (τουλάχιστον μέχρι το 1980), ήταν επιλεγμένα πολύ προσεκτικά και πολλοί ήταν στο μεταίχμιο δικτατορικών αντιλήψεων, και οπωσδήποτε εκφραστές σκληρής αντιλαϊκής πολιτικής –μην ξεχνάμε ότι σταδιακά επανέρχονται όλες οι καταστάσεις που είχαν «ανασταλεί» λόγω της εισβολής στην Κύπρο: επανένταξη στο ΝΑΤΟ το 1980, πυρηνικά όπλα στην Κρήτη κ.α. Για παράδειγμα, ο υπουργός Εργασίας Κ. Λάσκαρης έμεινε στη θέση αυτή σε όλες τις μεταπολιτευτικές δεξιές Κυβερνήσεις (Καραμανλή και Ράλλη), είχε διατελέσει Σύμβουλος του ΟΟΣΑ, ιδρυτικό μέλος του Ελληνικού Συλλόγου του ΝΑΤΟ, καθηγητής στις Σχολές της Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυλακής, και …παρείχε προστασία στη γνωστή απατεώνα «Αγία Αθανασία» του Αιγάλεω (1977-1978)¹⁰! Ακόμη, ο Υπουργός Δημόσιας Τάξης Αναστάσιος Μπάλκος, ο οποίος αναδιοργάνωσε την καταστολή ιδρύοντας τα ΜΑΤ¹¹ (1976) και τα ΜΕΑ¹² (1978) (στις διαδηλώσεις ακουγόταν έντονα ως παράφραση των συνθημάτων της Νέας Δημοκρατίας, «με ΜΑΤ και ΜΕΑ - για μια Ελλάδα Νέα». Ο ίδιος (Α. Μπάλκος), στις διαμαρτυρίες για την ανασυγκρότηση φασιστικών οργανώσεων, είχε πει το αμίμητο «δώστε μου διευθύνσεις και τηλέφωνα, εγώ δεν ξέρω κανέναν!» (σε όλα τα Εξάρχεια είχαν τότε τα γραφεία τους η «4ης Αυγούστου» του Πλεύρη και άλλες νεοφασιστικές οργανώσεις), ο δε τότε Υπουργός Εθνικής Αμύνης Ευάγγελος Αβέρωφ ισχυριζόταν ότι δεν υπάρχουν χουντικοί παρά μόνο … «σταγονίδια» (λέξη που επίσης έμεινε ιστορική). 

Γενικά, ανακεφαλαιώνοντας (στο κάτω-κάτω δεν είναι αυτό το θέμα μας), μπορούμε να πούμε ότι η οικονομική και πολιτική κατάσταση στη Μεταπολίτευση ήταν από τη μια μεριά η ανασυγκρότηση της Δεξιάς, και από την άλλη η πορεία για την ενσωμάτωση της Ελλάδας στην ΕΟΚ και γενικά στη Δύση ήταν σταθερή και συνεχής –άλλωστε το είχε ευθαρσώς και εντίμως αποσαφηνίσει ο Κ. Καραμανλής, τονίζοντας σε κάθε ευκαιρία το γνωστό σύνθημά του «ανήκομεν εις την Δύσιν». Πέρα από τις πολιτικές συνέπειες μιας τέτοιας κατεύθυνσης, υπήρχαν και οι οικονομικές συνέπειες που θα δούμε στη συνέχεια (αποβιομηχάνιση, καταστροφή γεωργικών εκμεταλλεύσεων με την επιβολή των ποσοστώσεων σχετικά με τα άλλα κράτη-μέλη της ΕΟΚ, αποσύρσεις και καταστροφή στις περίφημες «χωματερές» γεωργικών προϊόντων κ.α.).

Ένα αμφιλεγόμενο Πολιτικό και Οικονομικό διάλειμμα έγινε στην πρώτη Κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου (1981-1985), ο οποίος όμως στη δεύτερη Κυβέρνησή του (1985) απέλυσε όλους τους προοδευτικότερους υπουργούς του (Κουλουριάνος και Δρεττάκης –Οικονομικών, Τρίτσης –Οικισμού και Χωροταξίας, κ.α.), και όχι μόνο πήρε πίσω όσα είχε δώσει ως τότε επισείοντας την Κρίση -λέγοντας για …παρηγοριά κατά καιρούς «βλέπω φως στην άκρη του τούνελ», αλλά τελικά και επιτάχυνε τη διάλυση της ελληνικής οικονομίας στα εοκικά πλαίσια.

Η αντίδραση του κόσμου δυστυχώς δεν ήταν η αναμενόμενη, ο πολύς κόσμος είχε «εγκλωβιστεί» αρχικά στη ΝΔ και στη συνέχεια στο ΠΑΣΟΚ, ακόμη και αυτοί που ανήκαν σε κόμματα της αριστερής αντιπολίτευσης έδειχναν μεγάλες ανοχές, παρ’ όλες τις καταγγελίες των κομμάτων για τα οικονομικά και πολιτικά μέτρα που έπαιρνε η Κυβέρνηση, που αναφέρθηκαν. Για παράδειγμα, το 1979 τέθηκαν ξανά σε ισχύ τα μέτρα εξοικονόμησης ενέργειας, με κυκλοφορία μονών-ζυγών εναλλάξ και αύξηση της τιμής του πετρελαίου (όπως στις 11.1.1974). Πάλι ο κόσμος βολεύτηκε με δεύτερο αυτοκίνητο, ώστε να κυκλοφορεί και με τα μονά και με τα ζυγά! Και ο Λουκιανός Κηλαϊδόνης το 1979 διακωμωδεί εύστοχα (όπως και στα «Μικροαστικά» επί Χούντας) το Υψηλόν Ελληνικόν Εθνικόν Φρόνημα:

…………………………………….

Δεν μας τρομάζουν τα νέα μέτρα
 δεν μας τρομάζει εμάς το ενεργειακό,
δεν μας τρομάξανε τόσα και τόσα, θα μας τρομάξει το κυκλοφοριακό!
……………………………………….

Δεν μας τρομάζουν τα νέα μέτρα,
τα συνηθίζουμε σιγά σιγά,
εδώ δεχτήκαμε τόσα και τόσα
θα φοβηθούμε τώρα τα μονά ζυγά!¹³
…………………………………

Στον ίδιο δίσκο, διακωμωδεί την ελαφρότητα των μεσοαστικών στρωμάτων εκείνης της εποχής, που το κύριο μέλημά τους ήταν «τα νέα μέτρα», οι disco που είχαν κατακλύσει κάθε πόλη και χωριό, τα μπλου-τζήν που κυκλοφορούσαν «σκισμένα» (και πανάκριβα) από τις μπουτίκ του Κολωνακίου, και άλλες εκφάνσεις τού ανέμελου βίου των μικροαστών εκείνης της εποχής.

Το μικροαστικό φρόνημα ήταν εμφανές στη Μεταπολίτευση για μεγάλες μάζες πολιτών….

Η λεγόμενη «αποχουντοποίηση»

Βασικό αίτημα των μεταπολιτευτικών χρόνων υπήρξε, όπως ήταν αναμενόμενο, η εκκαθάριση του κρατικού μηχανισμού, του Στρατού και των Υπηρεσιών Ασφάλειας και Δημόσιας Τάξης, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, των Πανεπιστημίων και φορέων του ευρύτερου Δημόσιου Τομέα, από άτομα που είχαν συνεργαστεί με τη Χούντα. Είδαμε στην αρχή αυτού του άρθρου τη σύγκριση του μεταπολεμικού κλίματος μετά το 1945, όπου, με αφορμή την εξέγερση του Δεκέμβρη και στη συνέχεια τον Εμφύλιο, αναβαπτίσθηκαν στην κολυμβήθρα της Σιλωάμ όλοι οι δωσίλογοι και τα γερμανοτραφή Τάγματα Ασφαλείας, εξελθόντες αυτής ως εθνικόφρονες πολίτες. Το ίδιο, συνέβη και στη Μεταπολίτευση, απλά … πιο ήπια.

Συγκεκριμένα: Στο Συμβούλιο Εφετών, με το Βούλευμα 355/75 της 27/3/1975, αποφασίστηκε η φυλάκιση και η δίκη 104 ατόμων που κατέλαβαν κρατικά αξιώματα στη διάρκεια της δικτατορίας. Ο Εισαγγελέας Ευστάθιος Μπλέτσας υπεστήριζε ότι το αδίκημα ήταν «στιγμιαίο» (αφορούσε την εγκαθίδρυση της Δικτατορίας), ενώ το Συμβούλιο Εφετών ότι είναι διαρκές (που προφανώς αφορούσε όλους όσους τη στήριξαν στα 7 χρόνια που διήρκεσε). Δυστυχώς, η ορθή αυτή Απόφαση διήρκεσε ελάχιστα και ανετράπη. Στις 3 Ιουλίου 1975, το υπ΄αριθμ. 684 Βούλευμα της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου επικύρωσε ως «στιγμιαίο» το αδίκημα, και δικάστηκαν ελάχιστοι, οι λεγόμενοι «πρωταίτιοι». Στη συνέχεια έγιναν οι δίκες για τα γεγονότα του Πολυτεχνείου και των βασανιστών του ΕΑΤ-ΕΣΑ. Σε όλες τις περιπτώσεις ένα 30-40% αθωωνόταν, ενώ των άλλων, πλην ελαχίστων κορυφαίων, οι ποινές ήταν εξοργιστικά ήπιες. Είπαμε, η αστική Δημοκρατία είναι συνέχιση της πολιτικής τής αστικής Δικτατορίας με άλλα μέσα. Δικαιολογία η οποία εκ συστήματος προβαλλόταν για δεκαετίες σε όλες τις δίκες των Ναζί εγκληματιών πολέμου: «εκτελούσαν διαταγές και δεν είχαν ευθύνη για ό,τι έκαναν», από τον απλό Γερμανό φαντάρο που σκότωνε γυναικόπαιδα στα Καλάβρυτα, μέχρι τον Άιχμαν και τον Βαλντχάιμ που οργάνωναν τις σφαγές…

Σημειώνεται, για την Ιστορία του «στιγμιαίου», ότι δικάστηκε ο διευθυντής της εφημερίδας «Χριστιανική Δημοκρατία» Ν.Ψαρουδάκης για «περιύβριση Αρχής», για το άρθρο του «Διαρκές το δικό σας έγκλημα κύριοι Αρεοπαγίτες»! Εθίγη η Ανεξάρτητος Δικαιοσύνη ….(ο καθηγητής του Ποινικού Δικαίου Γεώργιος-Αλέξανδρος Μαγκάκης, στη Δίκη αυτή χαρακτήρισε τους Αρεοπαγίτες «ανθρωπάκια»…)¹⁴. Άλλωστε, μια απλή ανάγνωση των βιογραφικών στοιχείων του εν λόγω Εισαγγελέα¹⁵ –αλλά και πολλών άλλων δικαστικών- εξηγεί εύκολα την πολιτική του ιδεολογία και τη στάση του. Η Δικαιοσύνη, όπως και η Εκκλησία, είχε παράδοση από τη μεταξική εποχή, την Κατοχή, τον Εμφύλιο και τη Χούντα, παράδοση που συνέχισαν και στη λεγόμενη «Μεταπολίτευση», όπου ούτε ένας δικαστικός δεν θίχτηκε¹⁶.

Γενικά, με συγκεκριμένη Νομοθεσία, επανήλθαν στην υπηρεσία ή συνταξιοδοτήθηκαν με τον βαθμό που θα μπορούσαν να είχαν αν δεν απολύονταν από τη Χούντα, όλοι οι διωγμένοι υπάλληλοι. Από ό,τι φαίνεται, είναι ματαιοπονία να συζητάμε για αποχουντοποίηση στον Στρατό και τα Σώματα Ασφαλείας, ακόμη και στο Δημόσιο. Για το Δημόσιο δεν φαίνεται ότι έγινε τίποτα, απλά, στον «ευρύτερο Δημόσιο Τομέα», στα ΝΠΔΔ όπως ΔΕΗ, ΟΤΕ, ΟΣΕ κλπ αντικαταστάθηκαν όλα τα Διοικητικά Συμβούλια, αλλά αυτό συνέβαινε πάντα και σε κάθε απλή αλλαγή Κυβέρνησης. Άλλωστε, σε νευραλγικά σημεία όπως στον ΟΤΕ, οι «δημοκρατικοί» που αντικατέστησαν τους χουντικούς ήταν χειρότεροι, με γνωστά τα σκάνδαλα υποκλοπών και παρακολούθησης τηλεφώνων στη Μεταπολίτευση, τα οποία κάλυψαν όταν αποκαλύφθηκε ότι έκαναν το ίδιο και οι Κυβερνήσεις της ΝΔ και οι κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ, προφανώς διότι δεν ήταν «κομματικό» το θέμα αλλά «συστημικό». Στην Τοπική Αυτοδιοίκηση αντικαταστάθηκαν όλοι οι διορισμένοι Δήμαρχοι, και επανήλθαν μέχρι τις εκλογές οι πριν το ’67 εκλεγμένοι, και αυτή ήταν ίσως η μόνη (αυτονόητη) καθολική κίνηση αποχουντοποίησης.

Γενικά, για να μην μακρυγορούμε, έχουν γραφτεί πολλά άρθρα και βιβλία περί της «αποχουντοποίησης», και επισημαίνεται το -με πολλές λεπτομέρειες και πλούσιο τεκμηριωμένο υλικό- βιβλίο του Γ. Θ. Κρεμμυδά, που αναφέρθηκε¹⁷.

Η «αποχουντοποίηση» στον χώρο των Πανεπιστημίων

Στον Πανεπιστημιακό χώρο, αρχικά απολύθηκαν οι καθηγητές που είχαν καταλάβει κυβερνητικές θέσεις επί χούντας (υπουργοί κλπ), αν και -ανεξήγητα- όχι όλοι! Στη συνέχεια, η «αποχουντοποίηση» πέρασε στα χέρια φοιτητών και κατώτερου διδακτικού προσωπικού. Εδώ όμως τα πράγματα εξελίχθηκαν τραγελαφικά και δραματικά. Καθηγητές, οι οποίοι ήταν γνωστό ότι δρούσαν στους προθαλάμους των χουντικών υπουργείων, δεν θίχτηκαν καν, ούτε με καταγγελίες. Παράλληλα, γινόταν ο χαμός από καθηγητές οι οποίοι, μετά τις 24 Ιουλίου του 1974, ξαφνικά εμφανίστηκαν με «αναρχική κόμη» και το έπαιζαν «μαοϊκοί», ή άλλοι που είχαν καταλάβει θέσεις διωγμένων από τη Χούντα έγραφαν «μαρξιστικά άρθρα» και οι φοιτητές το έχαβαν, πολλοί ακόμη, έχοντας πλούσιο επαγγελματικό έργο στα ιδιωτικά τους γραφεία (εν πολλοίς και από κρατικές ή ακόμη και στρατιωτικές αναθέσεις επί Χούντας), θυμήθηκαν το παλιό ελασίτικο παρελθόν τους και, με ασπίδα αυτό και πολεμώντας μετά μανίας τους χουντικούς  ή «χουντικούς», επέπλευσαν και αυτοί. Ενός από αυτούς δεν ανανεώθηκε από τη Χούντα η θητεία του, «αποκαταστάθηκε» όμως επί Ιωαννίδη, πλην όμως μεσολάβησε η 24η Ιουλίου και το Διάταγμα δεν πρόλαβε να δημοσιευθεί, ενώ ο ίδιος επανήλθε ως απολυθείς με τις δάφνες τού «αντιστασιακού». Από αυτούς που είχαν εκλεγεί σε θέσεις απολυμένων από τη Χούντα, ελάχιστοι είχαν γίνει ουσιαστικά αποδεκτοί από την Πανεπιστημιακή Κοινότητα (όπως π.χ. στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, όπου ο εκλεγείς συνέχισε την πολιτική τού προκατόχου του και λειτούργησε την Έδρα με πλήρη δημοκρατική ευαισθησία και στηρίχθηκε από το διδακτικό προσωπικό του Τομέα αλλά και τον φοιτητικό χώρο), αλλά οι περισσότεροι (και πραγματικοί ένοχοι) «έλαβαν άφεση αμαρτιών» και παρέμειναν στις θέσεις τους.

Άλλοι τιμωρήθηκαν επειδή απλά και μόνο έλαβαν μέρος σε καλλιτεχνικές εκθέσεις της εποχής της Χούντας, χωρίς να είναι οι μόνοι (οι άλλοι δεν θίχτηκαν καν), ενώ άλλοι απολύθηκαν είτε με ψευδείς είτε με διαστρεβλωμένες κατηγορίες από προσωπικούς τους εχθρούς, ενώ άλλοι αθωώθηκαν επειδή στο ίδιο παράπτωμα είχαν υποπέσει και συνάδελφοί τους που τώρα ήταν στελέχη αριστερών παρατάξεων, και στις συνελεύσεις τέθηκε μεν το λογικό ερώτημα «ή όλοι, ή κανένας», αλλά η απάντηση ήταν … «κανένας» !!! Ανάλογα, υπήρξαν κάποιοι (και όχι μόνον ένας), οι οποίοι, παρ’ όλες τις αντιδράσεις του φοιτητικού χώρου, επέπλευσαν, και μάλιστα εξελέγησαν στη συνέχεια και στην Ακαδημία Αθηνών (η οποία, όπως και η Εκκλησία, δεν φημίζεται και πολύ για τις δημοκρατικές της ευαισθησίες, ήδη από την εποχή της «4ης Αυγούστου» ως σήμερα). Γενικά, για όσους υπήρχε συνεργασία -γνωστή μεν αλλά αφανής- και δεν υπήρχαν στοιχεία, δεν έπαθαν τίποτα. Τονίσαμε, και στο προηγούμενο άρθρο, το λάθος τής καταστροφής των φακέλλων το 1989. Και οι εκπρόσωποι της Ασφάλειας στο Πολυτεχνείο, απλά μετατέθηκαν σε άλλες υπηρεσίες, π.χ. στην «Ασφάλεια Υψηλών Προσώπων», και, γιατί όχι, επαγγελματίες οι άνθρωποι, γιατί να μην εύρισκαν και επί Δημοκρατίας αντίστοιχη της εμπειρίας τους εργασία!

Είδαμε στο προηγούμενο άρθρο την «εκκαθάριση» στα Πανεπιστήμια που έκανε η Χούντα με τις Θ' και Ι' Συντακτικές Πράξεις, και είχαμε επισημάνει ότι οι περισσότερες περιπτώσεις απολύσεων καθηγητών ήταν θέμα προσωπικών συγκρούσεων και επαγγελματικών αντιζηλιών και ότι οι περισσότερες απολύσεις είχαν γίνει στις Ιατρικές Σχολές, και είναι γνωστό το τι συμβαίνει ακόμη και σήμερα «επαγγελματικά» στον χώρο αυτόν. Το φαινόμενο επαναλήφθηκε αντίστοιχα και στη Μεταπολίτευση. Στο κάτω-κάτω, στοιχεία για στήριξη στη χουντική πολιτική στα Πανεπιστήμια υπήρχαν άφθονα, έφτανε να διαβάσει κανείς τα Πρακτικά π.χ. των Πανεπιστημιακών Οργάνων για να αξιολογήσει τη στάση τού καθ’ ενός, και πολλούς να τους στείλει σπίτι τους, αλλά κάτι τέτοιο φυσικά δεν έγινε, βλ. για παράδειγμα για το  ΕΜΠ το αφιέρωμα του ΤΕΕ στο ΕΔ του.¹⁸

Αντίθετα, υποψήφιοι σε θέση καθηγητών, οι οποίοι είχαν μαρξιστική ιδεολογία, πολεμήθηκαν ασύστολα και δεν εκλέχτηκαν, όπως π.χ. ο διεθνούς φήμης βυζαντινολόγος Τηλέμαχος Λουγγής, που η υποψηφιότητά του απορρίφθηκε από το Δημοκρίτειο με το αιτιολογικό ότι είναι «ορθόδοξος μαρξιστης»¹⁹ και ότι «…για το νεότευκτο Τμήμα Ιστορίας και Εθνογραφίας του ακριτικού αυτού Πανεπιστημίου, η ιδιαιτερότητα αυτή του κ. Λουγγή αποκτά αναγκαστικά ειδικό βάρος…»²⁰. Ακόμη, καταξιωμένος στην εργασία του αναπληρωτής στο ΑΠΘ, ο Αργύρης Πετρονώτης, παλιός ελασίτης με δράση και κατά της Χούντας, δεν εξελίχθηκε στον βαθμό του καθηγητή, με κύριο πολέμιό του, συνάδελφό του που είχε καταλάβει θέση διωγμένου από τη Χούντα καθηγητή….

Διαφορετικό, αλλά χαρακτηριστικό παράδειγμα, μπορούμε να δούμε στον εξαναγκασμό σε παραίτηση καθηγητή, έπειτα από πόλεμο συναδέλφου του, που «χρησιμοποίησε» το συνδικαλιστικό όργανο των διδασκόντων (βοηθών και επιμελητών) και συγκεκριμένη φοιτητική παράταξη της «σύγχρονης» Αριστεράς, με μεταβαλλόμενες κατηγορίες και μεθοδεύσεις. Αρχικά κατηγορήθηκε ως «χουντικός», στη συνέχεια όταν η κατηγορία κατέρρευσε, τον κατηγόρησαν ότι δεν μπορεί να ασκήσει τα καθήκοντά του (αν και οι ίδιοι οι διώκτες του τον εμπόδιζαν σ’ αυτό!!), και τελικά του έκαναν τον βίο αβίωτο και εξαναγκάστηκε σε παραίτηση. Ο καθηγητής αυτός ήταν από τους πλέον αξιόλογους στον επιστημονικό τομέα του, δεν ανανεώθηκε η θητεία του στην Χούντα και αποκαταστάθηκε στην Μεταπολίτευση, και ήταν ο πρώτος στην Ιστορία του Ιδρύματος που κυκλοφόρησε σημειώσεις του (και μάλιστα μέσα στη Χούντα) στη Δημοτική Γλώσσα²¹. Σημειώνεται ότι ήταν ο καθηγητής που, ως μέλος της Κριτικής Επιτροπής του Αρχιτεκτονικού Διαγωνισμού για το περίφημο χουντικό «Τάμα του Εθνους», βούλιαξε τον διαγωνισμό πείθοντας όλη την Επιτροπή να τον κηρύξει άγονο! Η ανηθικότητα των διωκτών του έφτασε στο σημείο να

 αποσιωπήσουν την μη ανανέωσή της θητείας του από την Χούντα και ακόμη τον κατηγορήσουν για ..συνεργασία με τη Χούντα, επειδή μετείχε στην Επιτροπή –στην Επιτροπή που εξευτέλισε τον «Διαγωνισμό» …

Είναι δυστυχώς απογοητευτικό να βλέπει κανείς συναδέλφους να ελίσσονται και να επιπλέουν κάθε κατάστασης, όπως π.χ. συνάδελφος επιμελητής, του οποίου το διδακτορικό επέβλεπε ο αδίκως κατηγορηθείς καθηγητής που αναφέρθηκε, απέφευγε επιμελώς κάθε ανάμειξη στην πλεκτάνη των συναδέλφων του, μόλις όμως του απενεμήθη το διδακτορικό, ξεσπάθωσε και αυτός εναντίον τού «χουντικού» καθηγητή…

Για να κλείσουμε το θέμα, ας δούμε μια δημοσίευση της «Ελευθεροτυπίας»²² που συνοψίζει την κατάσταση σε ένα Πανεπιστήμιο, με την απλή παρατήρηση ότι τα αναφερόμενα δεν αποτελούν εξαίρεση. Τέτοια δημοσιεύματα έβλεπαν το φως της δημοσιότητας πολλά, τόσο αμέσως μετά τη Μεταπολίτευση, όσο και στο τέλος της δεκαετίας του ’70, όταν στα Πανεπιστήμια υπήρχε η μεγάλη αναταραχή και καταλήψεις, αρχικά κατά του Ν.815 και στη συνέχεια εν όψει της διαμόρφωσης και ψήφισης του Νόμου-Πλαισίου του 1982.

Εικόνα 01. Δειγματοληπτικά, ένα από τα πολλά άρθρα και σχόλια που έχουν δει το φως της δημοσιότητας μετά το 1975

Η μεταρρύθμιση στα Πανεπιστήμια και οι επιπτώσεις της

Ήταν γεγονός ότι στα Πανεπιστήμια η κατάσταση δεν ήταν η καλύτερη: νεποτισμός όπου ολόκληρες «οικογένειες» κυριαρχούσαν επί δύο και τρεις γενεές, κλίκες και ομάδες οικογενειακών, φιλικών αλλά και ισχυρών οικονομικών συμφερόντων, πολιτικές συσπειρώσεις, εκκλησιαστικές και παραεκκλησιαστικές οργανώσεις, γνωστές πολιτικές ή φιλοσοφικές εταιρείες και κόμματα Εξουσίας.

Στα Πανεπιστήμια (ιδίως στο Πανεπιστήμιο Αθηνών), είναι γνωστή η ισχύς των δύο βασικών παραεκκλησιαστικών οργανώσεων, της Ζωής (ίδρυση 1907) και του Σωτήρος (ίδρυση1959) και αργότερα της Χρυσοπηγής (ίδρυση 1973)²³, και όλοι προωθούσαν τους δικούς τους στις καθηγητικές θέσεις, πολλές φορές με καυγάδες, πολλές φορές με συμβιβασμούς do ut des (δίδω ίνα δώσεις). Σημειώνεται ότι οι παραεκκλησιαστικές οργανώσεις ουσιαστικά λειτουργούσαν και ως «παρακρατικές οργανώσεις», από τη στιγμή που αναμειγνύονται σε θέματα κρατικής πολιτικής, όπως επιλογής υπουργών, μητροπολιτών, καθηγητών Πανεπιστημίων, και συνεργάζονται, καθοδηγούν ή και καθοδηγούνται από την Κρατική Εξουσία –γνωστές οι σχέσεις τους με Μεταξά, Φρειδερίκη, Παπαδόπουλο, κ.α.- και ασκούσαν και πολιτική με κηρύγματα αλλά και πράξεις έντονου, αντικομμουνιστικού κυρίως, περιεχομένου.

Από την άλλη πλευρά, το κατώτερο διδακτικό προσωπικό δεν είχε δικαιώματα στη διδασκαλία, απλά εφάρμοζε την πολιτική του Καθηγητή και εκτελούσε τις ασκήσεις. Οι μισοί περίπου ήταν άμισθοι, για παράδειγμα συνολικά για τη Σχολή Αρχιτεκτόνων το 1965 υπηρετούσαν 16 καθηγητές, 27 έμμισθοι επιμελητές και βοηθοί και 20 άμισθοι²⁴, το 1980 (μετά την κατάργηση των αμίσθων με τον Ν553/68) υπηρετούσαν 11 καθηγητές, και 74 επιμελητές και βοηθοί, και ακόμη 9 επιστημονικοί συνεργάτες.

Οι άμισθοι, όσο υπήρχε ο θεσμός αυτός, έρχονταν για τον τίτλο του «επιμελητού», χρήσιμου στον ιδιωτικό επαγγελματικό τους τομέα, ή απασχολούνταν στα γραφεία των καθηγητών τους, με μοναδική φωτεινή εξαίρεση την Έδρα Πολεοδομίας, όπου μετά το 1964 εργάζονταν σε έρευνες στο Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών, με υπεύθυνο αλλά μη αμειβόμενο τον καθηγητή Α. Κριεζή, και είδαμε στο προηγούμενο άρθρο²⁵ τι του στοίχισε αυτή η …καινοτομία, καρφί στο μάτι των επαγγελματιών συναδέλφων του και του ίδιου του τότε Πρύτανη.

Για να τονίσουμε τη συνέχεια «δημοκρατίας-δικτατορίας-δημοκρατίας», ας δούμε ένα παράδειγμα: το 1978, για την πλήρωση μιας νεοϊδρυθείσας Έδρας «Πολεοδομίας Β'», πλάι σε εκείνους που υπέβαλαν με …παραδοσιακό τρόπο την υποψηφιότητά τους, έξι καθηγητές του ΕΜΠ (και μάλιστα από τους θεωρούμενους ως πλέον δημοκρατικούς, ο επικεφαλής τους ήταν και «διωχθείς επί Χούντας» ενώ άλλος ήταν και μέλος του ΚΚΕ) έκαναν χρήση ενός διατάγματος του Μεταξά, του 1939. Με βάση το διάταγμα αυτό²⁶, αν έξι καθηγητές πρότειναν ως υποψήφιο κάποιον, αυτός δεν υποχρεούτο να υποβάλει στοιχεία για το έργο του (δημοσιεύσεις, μελέτες κλπ), απλά ένας από τους έξι όφειλε να «παρουσιάσει» τον υποψήφιο στο εκλεκτορικό σώμα. Προφανώς αυτό ευνοούσε εκείνους που δεν είχαν τον κατάλληλο όγκο και ποιότητα προσόντων σε σχέση με τους συνυποψηφίους τους. Βέβαια, ξεσηκώθηκαν αρκετοί στο Ίδρυμα και τελικά η εκλογή απέβη άγονη, με 3 ψήφους ο προτεινόμενος (δεν τον ψήφισαν ούτε όλοι οι έξι προτείναντες, στην πρώτη 2 από τους 6 και στην επαναληπτική ένας…), 4 ο αντίπαλος, 5 λευκά και 31 «ουδείς», με σχεδόν το ίδιο αποτέλεσμα και στην επαναληπτική, και η Έδρα επαναπροκηρύχτηκε.

Μέχρι το 1982 είχε εκδοθεί μια σειρά Νόμων, οι οποίοι έδιναν σταδιακά μερικές δυνατότητες στους βοηθούς και επιμελητές, όπως η περιορισμένη και συγκεκριμένη ανάθεση διδασκαλίας, η δημοσιοϋπαλληλική εξέλιξη με «βαθμούς» (επιμελητής επί τρίτω … επί δευτέρω βαθμό… κλπ) ή και η μονιμότητα. Ενδεικτικά αναφέρονται οι κυριότεροι, για να γίνει κατανοητή η βραδεία εξέλιξη από το παλιό σύστημα του Μεσοπολεμικού Πανεπιστημίου στον Νόμο-Πλαίσιο του 1982.

AN 553/1968 περί του Βοηθητικού Διδακτικού Προσωπικού (ΒΔΠ) των ΑΕΙ, ΦΕΚ 210Α/20.9.1968. Είναι ο πρώτος Νόμος που κωδικοποιεί τον θεσμό των Επιμελητών και Βοηθών, καθορίζει τα προσόντα, τις αρμοδιότητες και τις υποχρεώσεις τους και τις διαδικασίες πρόσληψης και εξέλιξης (άρθρα 2-8). Καταργούσε τις θέσεις των αμίσθων βοηθών και επιμελητών (άρθρο 1), και πέρα από το καθαρά «βοηθητικό έργο» (ασκήσεις κλπ), έδινε σε επιμελητές τη δυνατότητα της φροντιστηριακής διδασκαλίας «ειδικών θεμάτων» (άρθρο 7). Ακόμη, καθόριζε το «ασυμβίβαστο» της θέσης του ΒΔΠ με άλλες δημόσιες ή ιδιωτικές θέσεις ή τη σχέση με φροντιστήρια κλπ. Επρόκειτο για έναν μάλλον σκληρό και αυστηρό νόμο, «δομής γερμανικών Πανεπιστημίων», αλλά που η λογική του θα ήταν αποδεκτή. Αν θέλαμε να αναδιοργανωθούν εκ βάθρων τα Πανεπιστήμια, δεν είναι απορριπτέα η «γερμανική» ή η «γαλλική δομή» (των ατελιέ), αρκεί να είναι συνεπείς και να εφαρμόζονται. Και, βέβαια, οι αυστηρές προδιαγραφές (π.χ. του ασυμβίβαστου) θα όφειλαν να ισχύουν και για τους καθηγητές, αλλά αυτό δεν εφαρμόστηκε ποτέ, ακόμη και όταν νομοθετήθηκε αργότερα.

ΝΔ 1264/1972 ΦΕΚ 197Α/8.11.1972, τροποποιούσε διάφορες διατάξεις του 553/68, και επέτρεπε σε καθηγητές να κατέχουν και δεύτερη θέση στο Δημόσιο.

Ν 587/1977 περί συμμετοχής του ΒΔΠ στις συνεδριάσεις Σχολών και Συγκλήτων, με πολύ φειδώ ο Νόμος επέτρεπε τη συμμετοχή ενός εκπροσώπου ΒΔΠ και δύο φοιτητών από τους οικείους Σύλλογους, χωρίς όμως ψήφο και όχι σε συνεδριάσεις εκλογών. Είχε ήδη αρχίσει να διογκώνεται η κινητοποίηση για αναμόρφωση γενικά της δομής των Πανεπιστημίων με απεργίες, καταλήψεις κ.α., και ο Νόμος ήταν μια πολύ μικρή υποχώρηση.

ΥΑ «περί αναδιαρθρώσεως των σπουδών εν τω Ε.Μ.Πολυτεχνείω» ΦΕΚ 1249 Β/8.10.1976 Καθιέρωση των «εξαμήνων» ως χρονική μονάδα, και το «μάθημα» ως διδακτική μονάδα, το οποίο όμως ανεξαρτητοποιείται από το «εξάμηνο», μπορούσε δηλαδή ο φοιτητής να μεταφέρει μαθήματα στα επόμενα εξάμηνα. Ως μέλος ΔΕΠ, τότε, μετέχοντας σε επιτροπή της Πρυτανείας, με τη συνάδελφο Άννη Βρυχέα είχαμε συμφωνήσει με τη μεταβολή αυτή, όμως έχω την αίσθηση ότι, μπορεί μεν να έδωσε «ανάσα» σε εργαζόμενους κυρίως φοιτητές, και να απάλλαξε τον φοιτητικό χώρο από τις αυθαιρεσίες ορισμένων καθηγητών που, απορρίπτοντας έναν φοιτητή, τον υποχρέωναν να παρακολουθήσει ολόκληρο το έτος, όμως διέσπασε τη φοιτητική συνοχή που υπήρχε μέσα στα έτη. Βέβαια οι φοιτητικές συσπειρώσεις ανασυγκροτήθηκαν σε άλλες βάσεις, ανεξάρτητες από το «έτος», σε μικρότερες «παρέες» ή σε ολόκληρα έτη όπου ακόμη δεν άρχιζε η διάσπαση, όπως στο 1ο και 2ο εξάμηνο.   

Ο γνωστός Ν 815/1978, ΦΕΚ 147Α / 15.9.1978, εναντίον του οποίου είχαν ξεσηκωθεί όλοι οι σύλλογοι φοιτητών και ΕΔΠ. Ο Νόμος μετονόμαζε το Βοηθητικό Διδακτικό Προσωπικό σε «Ειδικό Διδακτικό Προσωπικό» (ΕΔΠ), και καθόριζε τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματά του, και κυρίως τακτοποιούσε την εξέλιξη των βοηθών και των μη διδακτόρων επιμελητών. Παράλληλα, καθόρίζε τον Τομέα ως διδακτική μονάδα αντί της Εδρας, και επέτρεπε με πολλή φειδώ τη συμμετοχή ενός φοιτητή και ενός ΕΔΠ (αυτή τη φορά με δικαίωμα ψήφου -όχι πάντα όμως). Ακόμη -μόνον για το ΕΔΠ πάντα, όχι προς Θεού για τους Καθηγητές!-, διατηρεί το ασυμβίβαστο με ελεύθερο επάγγελμα ή άλλη δημόσια θέση (άρθρο 10 παρ. 5). Στη συνέχεια, καθορίζει πλαίσια σπουδών, όρια, προθεσμίες κλπ και θεσπίζει διαγραφές φοιτητών κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, και ακόμη επεκτείνει το «εξάμηνο» στο σύνολο των ΑΕΙ, ως τώρα ίσχυε στο ΕΜΠ όπως είδαμε. Πέρα από τη σύσταση των Τομέων, το «εξάμηνο-μάθημα» και τα διοικητικά των εξελίξεων και συνταξιοδοτήσεων του ΕΔΠ, ο Νόμος πρακτικά δεν εφαρμόστηκε, κυρίως από αντίδραση του μεν φοιτητικού χώρου λόγω των εξουθενωτικών διατάξεων που τελικά οδηγούσαν στην απώλεια της φοιτητικής ιδιότητας, του δε χώρου του ΕΔΠ διότι ουσιαστικά εξακολουθούσαν να ισχύουν οι παλιές διατάξεις του 553, o οποίος, αν και σωστός στις προδιαγραφές για τους βοηθούς-επιμελητές, δεν τους έδινε καμμία δυνατότητα εξέλιξης ή διδακτικά δικαιώματα, ενώ διατηρούσε στο σύνολό τους τα δικαιώματα και προνόμια των καθηγητών.

Στα πλαίσια ενός «λαϊκού μαξιμαλισμού» (όταν και όπου δεν υπήρχαν αντιδράσεις…), το Σώμα του ΕΔΠ ζητά πλέον πλήρη αναμόρφωση της δομής των Πανεπιστημίων, όχι όμως ως προς τα ουσιαστικά προσόντα των διδασκόντων ή τη δομή των σπουδών, αλλά κυρίως ως προς την ενοποίηση καθηγητών-ΕΔΠ. Η πίεση ήταν μεγάλη, με συνεχείς απεργιακές κινητοποιήσεις, καταλήψεις Σχολών, κ.α., με κορύφωση την απεργία των 100 ημερών του 1978.

Τελικά, στην πρώτη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ (1981-1985), διατυπώθηκε από τετραμελή ομάδα του Υπουργείου Παιδείας, βασικά από τον τότε Γενικό Γραμματέα του Υπουργείου Παιδείας Δημήτρη Ρόκο, επιμελητή στο Πολυτεχνείο, και τον Υφυπουργό Παιδείας Γ. Λιάνη, τον Διονύση Κλάδη και τον Γιάννη Πανούση, βοηθούς τότε στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Θράκης²⁷, και εκδόθηκε ο περίφημος Νόμος-Πλαίσιο, ο Ν.1268/1982 (ΦΕΚ 87Α/16.7.1982), ο οποίος κυρίως κατήργησε το «κλειστό τού επαγγέλματος» των καθηγητών, με τον σχεδόν σταθερό και οπωσδήποτε πεπερασμένο αριθμό των Εδρών/καθηγητικών θέσεων –πολλές Έδρες πήγαιναν στους εκλεκτούς τους, άλλες δίνονταν ως «προίκα» στους γαμβρούς τους και άλλες περιέρχονταν Κληρονομικώ Δικαίω. Ήταν πολύ σύνηθες να μένει για χρόνια κενή μια Έδρα, μέχρι να αποκτήσει τα τυπικά προσόντα ο προεπιλεγμένος «διάδοχος», ή να θάβονται αναίσχυντα καταξιωμένοι επιστήμονες εκτός Πανεπιστημίου ή από το εξωτερικό, αλλά και αντίθετα, ερχόταν «φυτευτός» κάποιος σε όφελος ενός διαδόχου οιασδήποτε προέλευσης (υιού ή άλλου συγγενούς, κληρονόμου, προικολήπτου, ή απλά επιμελητού με εγγυήσεις «αφοσίωσης»), και αυτό σε όλα τα Πανεπιστημιακά Ιδρύματα. Φυσικά, το πρόβλημα δεν ήταν η προέλευση του υποψηφίου, αλλά η διαφορά των προσόντων αυτού που εκλεγόταν από τους συνυποψηφίους του. Κάποιες φορές, οι αδικημένοι εξέδιδαν και κάποιο βιβλίο στο οποίο εξέθεταν την όλη διαδικασία, περνώντας και γενεές δεκατέσσερις τον εκλεγέντα αντίπαλο και τους εκλέκτορες, αλλά αυτό περνούσε στην αφάνεια και διαβαζόταν μόνο από όσους ήξεραν ήδη την υπόθεση…²⁸.

Μικρό αλλά τυπικό δείγμα, η ιστορία μιας συγκεκριμένης Έδρας στο ΕΜΠ εκείνης της εποχής²⁹, της οποίας η πλήρωση απέβαινε επί σειρά ετών άγονη, διότι σε κάθε επαναπροκήρυξή της δεν εκλεγόταν κανείς, μέχρι που επιτέλους έλαβε το διδακτορικό του παλαιός επιμελητής (λήψη διδακτορικού Ιούνιος 1980, προκήρυξη Έδρας από τη Σύγκλητο 11 Ιουλίου 1980, δημοσίευση στο ΦΕΚ 6 Σεπτ.1980³⁰ και εκλέχτηκε με την πρώτη συνεδρίαση στις 29.5 – 5.6.1981, όχι μόνο με σημαντική πλειοψηφία 28 έναντι 11 -ο αντίπαλός του ήταν παλαιότερός του και επίσης καταξιωμένος επιμελητής στην ίδια Έδρα- αλλά και –πολύ σπάνιο για την ηλικία και τα προσόντα του- με 32 ψήφους ως «έκτακτος μόνιμος». Ήταν απλά ο άνθρωπος που περίμεναν; Ή απλά βρέθηκε ο άνθρωπος που πληρούσε τα κριτήρια που ήθελαν; (Αργότερα, νομοθετήθηκε ότι οι υποψήφιοι όφειλαν να έχουν σημαντικό μέρος του έργου τους μετά τη διδακτορική τους διατριβή).

Τελικά ο Νόμος ήταν στη σύλληψή του γενικά σε σωστή κατεύθυνση, και μάλιστα έθετε ουσιαστικές προϋποθέσεις και αυστηρά κριτήρια για την εκλογή επιμελητού ή βοηθού σε καθηγητική θέση. Όμως, επειδή «εδώ είναι Βαλκάνια, δεν είναι παίξε-γέλασε»³¹, και είμαστε περισσότερο έξυπνοι από τους άλλους λαούς –κατά το χουντικό απόφθεγμα για τους Ευρωπαίους πολέμιους της Χούντας: «όταν εμείς κτίζαμε Παρθενώνες εσείς ζούσατε επάνω στα δέντρα»³² (που ο κόσμος τότε το συμπλήρωνε με σαρκασμό: «και αντιστρόφως…»!)-, ο Νόμος έφερε τα αντίθετα αποτελέσματα από εκείνα που προσδοκούσαν οι συντάκτες του και οι Νομοθέτες του: το αποτέλεσμα ήταν από τη μια να δημιουργηθούν από τους παλιούς καθηγητές σκληρές «ομάδες περιφρούρησης», οι οποίες μάλιστα είχαν συντάξει και «καταλόγους προγραφών»³³, ποιοι εκ των βοηθών-επιμελητών θα ήταν ευπρόσδεκτοι στο Νέο Καθηγητικό Κατεστημένο, ενώ στην άλλη άκρη εκφυλίστηκε η αναβάθμιση των βοηθών-επιμελητών σε καθηγητές, όχι με βάση τα προσόντα που επέτασσε ο Νόμος, αλλά με απλή δημοσιοϋπαλληλική εξέλιξη με βάση την …τριετία!

Στις Συνελεύσεις π.χ. του ΕΔΠ της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, τονιζόταν με έμφαση από τους συνδικαλιστές του κλάδου, ότι «θα εξελιχθούν όλοι ανεξαιρέτως οι συνάδελφοι», πράγμα το οποίο και έγινε. Μάλιστα απαγορεύτηκε (άτυπα βέβαια!) από τον Σύλλογο ΕΔΠ να δοθούν «βιογραφικά» μεγάλης έκτασης, για να μην υποβαθμιστούν συνάδελφοι που είχαν μικρή δραστηριότητα. Οι μεθοδεύσεις ήταν ποικίλες, ανάλογα με την περίπτωση: εμφανίζονταν στις «εκλογές» 10-15 συνάδελφοι με το ίδιο κατάλογο έργων, επειδή απλά εργάζονταν στο ίδιο (μεγάλο) αρχιτεκτονικό Γραφείο. Σε ερωτήσεις «πώς είναι δυνατόν να είναι όλοι σε όλα», η απάντηση ήταν τυπική: «συλλογική εργασία που συνθετικά δεν είναι δυνατόν να διαχωριστεί»!!! Σε ερωτήσεις σε άλλες περιπτώσεις, «πώς είναι δυνατόν ένα πρόσωπο να έχει στο βιογραφικό του πάνω από …πενήντα έργα τον χρόνο», απάντηση δεν δινόταν (και τι να πουν; ότι ο κρινόμενος ήταν απλά αφεντικό και μάνατζερ και οι εργασίες εκπονούντο από τους υπαλλήλους του, πολλοί από τους οποίους είχαν ήδη κριθεί για τα ίδια έργα;;!!). Άλλωστε είχαμε και διδακτορικά που η σχεδιαστική τους πλευρά –αποτυπώσεις και σχεδιάσεις- γινόταν υπαλληλικά στα αρχιτεκτονικά γραφεία, με αποτέλεσμα να εμφανίζονται παραδοσιακά σπίτια ορθογωνισμένα επιμελώς, χωρίς καμμία σχέση με το πραγματικό κτήριο³⁴.

Τελικά, δημιουργήθηκε αυτό το Νέο Καθηγητικό Κατεστημένο, χωρίς να είναι δυνατή η αξιολόγηση αυτού του συμβάντος, αν δηλαδή είναι καλύτερο ή χειρότερο από το παραδοσιακό, δεδομένου ότι πάντα υπάρχουν και καλές και κακές περιπτώσεις. Ας αξιολογηθεί η κατάσταση στην οποία οδήγησε ο 1268/82 από τους ιστορικούς του μέλλοντος, εμείς κρατάμε απλά τις διαπιστώσεις –τι άλλο άλλωστε μπορούμε να κάνουμε;! Σημειώνουμε απλά ότι ένα από τα χαρακτηριστικά αυτού του Νέου Κατεστημένου ήταν η «Αλαζονεία της Εξουσίας», που, μέσω των συμπλεύσεων κυρίως με συγκεκριμένες φοιτητικές οργανώσεις της «σύγχρονης Αριστεράς», έλυναν και έδεναν στο Πανεπιστήμιο, πολλές φορές καταπατώντας ακόμη και τις αυτονόητες πρακτικές συλλογικών δράσεων και λήψης Αποφάσεων³⁵.

Πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι υπήρχαν και οι εξαιρέσεις, αλλά δυστυχώς ήταν μόνο για να επιβεβαιώνουν τον Κανόνα… Τελικά, μετά την πάροδο μερικών ετών, ή το παλαιό Κατεστημένο βγήκε από το παιχνίδι με τη συνταξιοδότησή του, ή νωρίτερα συμμάχησε με τμήματα του Νέου ή το Νέο προσαρμόστηκε στις μεθοδεύσεις του παλαιού (ολίγον εκσυγχρονισμένες βέβαια…). Πολλά έγιναν, με διαφορετικές πρακτικές ανάλογα το θέμα και το Πανεπιστήμιο, όλα όμως οδήγησαν σε εμφανή υποβάθμιση του επιπέδου του καθηγητικού Σώματος, όχι φυσικά σε όλα τα Πανεπιστήμια ή σε όλες τις Σχολές ή τους Τομείς, αλλά σε απελπιστικά μεγάλο ποσοστό. 

Για το θέμα της αποκλειστικής απασχόλησης

Είδαμε ότι στον Ν 553/68 και στον Ν 815/78 απαγορευόταν στο ΒΔΠ  (ή ΕΔΠ) η άσκηση ελευθέρου επαγγέλματος. Είναι γνωστό ότι ο τίτλος του Καθηγητού είχε γίνει αντικείμενο εμπορικής εκμετάλλευσης, ιδίως από ορισμένα επαγγέλματα όπως γιατροί, δικηγόροι, οικονομολόγοι, αρχιτέκτονες κ.α., και πολλές φορές είχε φτάσει σε ακραίες καταστάσεις, όπως π.χ. το γεγονός ότι στα ιατρεία ή τα γραφεία τους εργάζονταν επιμελητές και βοηθοί ή και φοιτητές τους ακόμη (προπτυχιακοί και μεταπτυχιακοί), τις περισσότερες φορές με απαράδεκτες εργασιακές συνθήκες, οι οποίες ήταν ανεκτές από τους εργαζόμενους με το δέλεαρ της πανεπιστημιακής τους εξέλιξης. Υπήρχαν περιπτώσεις καθηγητών που είχαν στην επίβλεψή τους διδακτορικά τα οποία δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ, αλλά για μεγάλα διαστήματα οι υποψήφιοι εργάζονταν με απαράδεκτες εργασιακές σχέσεις στα ερευνητικά των καθηγητών αυτών –όταν ολοκληρώθηκαν τα ερευνητικά, απομακρύνθηκαν και οι υποψήφιοι διδάκτορες… (Αδιάψευστη μαρτυρία γι’ αυτή την κατάσταση θα έχουμε εύκολα, αν δούμε για συγκεκριμένους καθηγητές πόσους υποψήφιους διδάκτορες επέβλεπαν και πόσοι από αυτούς έλαβαν τελικά το διδακτορικό τους, παράλληλα με τι ερευνητικά εκπονούσαν και ποιοι εργάζονταν (ΥΔ) σ΄ αυτά….). Σημειώνεται ότι αυτό συνέβαινε κυρίως στο «νέο καθηγητικό κατεστημένο» μετά τον Νόμο Πλαίσιο. 

Με την είσοδο στον χώρο των καθηγητών μεγάλου αριθμού επιμελητών και βοηθών που δεν είχαν ενταχθεί σε τέτοιου είδους επαγγελματικά πλαίσια, έγινε κοινό το αίτημα του διαχωρισμού εκείνων των καθηγητών που είχαν αποκλειστική απασχόληση μέσα στο Ίδρυμα, και εκείνων που είχαν de facto μειωμένη παρουσία λόγω της εξωπανεπιστημιακής απασχόλησής τους, οι οποίοι όμως είχαν και μεγαλύτερη ισχύ τόσο στο Πανεπιστήμιο (πολλοί υπάλληλοί τους-συνεργάτες τους εκλέγονταν σε θέσεις ΕΔΠ, και μετά το 1982 ως καθηγητές) όσο και στην Πολιτεία.  

Για πολλά έτη το θέμα «λυνόταν» με τον καθορισμό ελαχίστων ωρών εργασίας μέσα στο Ίδρυμα, και μετά ο καθηγητής ήταν ελεύθερος να ασκεί το επάγγελμά του, αλλά προφανώς στην πράξη αυτό δεν ίσχυε. Τυπική περίπτωση καθηγητή του «νέου Κατεστημένου», ο οποίος σε αιτήματα φοιτητών για διορθώσεις θεμάτων εκτός των ωρών ασκήσεων, τους έκλεινε συναντήσεις μετά 15-20 ημέρες «επειδή είχε πολλή δουλειά στο γραφείο του». Τελικά, κάποια στιγμή μετά από πολλές πιέσεις –βόλευε και τον Κρατικό Προϋπολογισμό να δώσει αυξήσεις από τη μια αλλά όχι σε όλους από την άλλη-, νομοθετήθηκε³⁶ ο διαχωρισμός του σώματος των καθηγητών σε εκείνους της αποκλειστικής και σε εκείνους της μερικής απασχόλησης, με ανάλογο μισθό η κάθε ομάδα. Όμως, το καθηγητικό κατεστημένο των μεγαλογιατρών, μεγαλοδικηγόρων, μεγαλοαρχιτεκτόνων, μεγαλοοικονομολόγων κ.α  έδειξε την ισχύ του, και αποδείχτηκε άνευ αξίας ο Νόμος αυτός για δύο απλούς λόγους:

• πρώτος, οι απαιτούμενες ώρες εργασίες μέσα στο Πανεπιστήμιο ήταν εξοργιστικά ελάχιστες: οι αποκλειστικής απασχόλησης 6 ώρες διδασκαλίας και 14 ώρες παρουσίας, σύνολο 20 εβδομαδιαίως,
• δεύτερος, επιτρεπόταν η εξωπανεπιστημιακή δραστηριότητα όχι μόνο π.χ. σε αυτονόητες επιτροπές κλπ Δημοσίου αλλά και σε ελεύθερο επάγγελμα! (Νόμος Αρθρο 2 παρ. 2 εδαφ. γ.,δ., ε. όπου το ένα εδάφιο αναιρεί το άλλο!!!)

Δεν ξέρω τι έγινε σε άλλα Πανεπιστήμια και Σχολές με τον ουσιαστικά ανύπαρκτο αυτό Νόμο, στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ πάντως, δεν έκλεισε κανένα από τα λειτουργούντα γραφεία καθηγητών αποκλειστικής απασχόλησης (μικρά, μεσαία ή μεγάλα), προφανώς και βάσει του Νόμου δεν άλλαζε τίποτα. Άλλωστε δεν είχαν κλείσει ούτε όταν τα ίδια πρόσωπα ήταν επιμελητές και ίσχυε πάλι η ίδια απαγόρευση με τον Ν815/78 που αναλύθηκε. Και φυσικά στα βιογραφικά τους, όταν εξελίσσονταν σε καθηγητές, αναφέρονταν στο «παράνομο»(!) αυτό μελετητικό έργο, με βάση το οποίο και εκλέγονταν και εξελίσσονταν…

Τραγική –ή και για γέλια και για κλάματα- απόδειξη, η κατανομή των καθηγητών της Σχολής που ήταν το 2000-2001 αποκλ.-μερ. 95-5, το 2001-2002 101-4, το 2002-2003 102-1, και από εκεί και πέρα ουδείς μερικής απασχόλησης (το 2012-2013 μόνον ένας συνάδελφος από τον Τομέα Πολεοδομίας, ο Αθ. Αραβαντινός, ο οποίος είχε διοριστεί σε Δημόσιο Οργανισμό). Τελικά, μετά από 17 χρόνια αχρηστίας (υποβάλλαμε κάθε χρόνο ανούσιες δηλώσεις επί δηλώσεων…), καταργήθηκε και τυπικά η διάταξη το 2014.

Η δημιουργία των Τομέων. 
Tο γενικό «Κλίμα» στη Σχολή.

Τόσο σύμφωνα με τον 815/78 όσο και με τον 1268/82, προβλεπόταν η δημιουργία των «Τομέων» στη θέση της «Έδρας», το μέτρο ήταν σωστό, τόσο επιστημονικά όσο και διοικητικά, μια και η διοίκηση ενός Τομέα ήταν περισσότερο συλλογική από τη μονοκρατορία του καθηγητού της Έδρας. Άλλωστε, στην Έδρα Πολεοδομίας π.χ., η έννοια του Τομέα ως συλλογικής διοίκησης της Έδρας ήταν σε λειτουργία σε αρχική μορφή επί Κριεζή, αλλά σε πλήρη ανάπτυξη από την πρώτη μέρα που ανέλαβε την Έδρα ο Α. Αραβαντινός. Όμως, στη Σχολή η εφαρμογή του έγινε και αυτή στραβά, αντί δηλαδή να κυριαρχήσουν οι επιστημονικοί παράγοντες συγκρότησης Τομέα (ενιαίο επιστημονικό πεδίο όπως τουλάχιστον επέτασσε και ο Νόμος αλλά και η κοινή λογική), κυριάρχησαν άλλα κριτήρια, όπως η ενδυνάμωση ή η αποδυνάμωση συγκεκριμένων προσώπων, ή η αποδυνάμωση ολόκληρων επιστημονικών περιοχών σε όφελος άλλων, ανεξάρτητα από το επιστημονικό περιεχόμενο του Τομέα.

Ειδικά στη Σχολή Αρχιτεκτόνων, σημειώνεται η έντονη υποβόσκουσα προσπάθεια ισχυροποίησης των λεγομένων «Συνθετικών Εδρών» σε βάρος των άλλων επιστημονικών περιοχών, στη Σχολή που εντασσόταν στην αλλαγή της φυσιογνωμίας της Σχολής σε Σχολή designers χωρίς θεωρητική βάση. Στο κάτω-κάτω είναι εύκολο να είσαι «καλός αρχιτέκτων» αν έχεις ταλέντο, όμως άλλο το να σχεδιάσεις ένα κτήριο και άλλο να διδάξεις τον Σχεδιασμό του. Θα δούμε στη συνέχεια τι σημαίνει αυτό…

Πάνω από 150 καθηγητές (παλαιού και νέου συστήματος) έχουν περάσει μεταπολεμικά από το Ίδρυμα και ειδικά από τη Σχολή Αρχιτεκτόνων. Πόσοι από αυτούς άφησαν όνομα για τη Σχολή; (δεν αναφέρομαι π.χ. σε ονομαστούς επαγγελματίες όπως ο Κώστας Κιτσίκης, αλλά σε Καθηγητές). Δέκα; Είκοσι; Όλοι γνωρίζουμε και θυμόμαστε με σεβασμό και αγάπη τη  Διδασκαλία του Δεσποτόπουλου, του Πικιώνη, του Κριεζή, του Μιχελή, του Κωνσταντινίδη, του Εγγονόπουλου, του Μάρθα, του Ζήβα, του Αραβαντινού, του Μπίρη και 10-15 άλλων. Οι άλλοι; Πέρασαν, άσκησαν τα καθήκοντά τους, έφυγαν, και ξεχάστηκαν την επομένη της συνταξιοδότησής τους. (υπάρχουν βέβαια και άλλοι που πέρασαν, έφυγαν αλλά άφησαν κακό όνομα –ευτυχώς λίγοι, αλλά χαρακτηριστικοί…)

Γαλλική Ecole des Beaux-Arts, γερμανικό Technische Universität, ή Μέση Τεχνική Σχολή designers;

Υπενθυμίζεται ότι στο γαλλικό μπωζαρίτικο σχήμα των ατελιέ, οι φοιτητές εγγράφονται σε ένα ατελιέ το οποίο διευθύνει ένας καθηγητής, συνήθως από το πρώτο μέχρι το τελευταίο έτος σπουδών του. Στο ατελιέ αυτό, επάνω στις «Συνθέσεις» μαθαίνει και οικοδομική, και στατική και Ιστορία –ουσιαστικά κάθε ατελιέ αποτελεί μια μικρή Σχολή. Δεν είναι κακό το σύστημα, απλά όμως προϋποθέτει κορυφαίους καθηγητές και όχι δημοσιοϋπαλληλικά εξελισσόμενους πρώην βοηθούς ή επιμελητές. Όταν στην Ecole des Beaux-Arts σπούδαζε κανείς στο ατελιέ του τάδε καθηγητή, αυτό ήταν ήδη από μόνο του «τίτλος σπουδών», αλλά οι καθηγητές αυτοί ήταν αναγνωρισμένοι και όχι επαγγελματίες αρχιτέκτονες που έγιναν καθηγητές μέσω συνδικαλιστικών οδών.

Στο λεγόμενο γερμανικό σύστημα του Τεχνικού Πανεπιστημίου, η δομή σπουδών είναι όπως στο δικό μας, οι διδάσκοντες είναι κατ’ αρχήν ισότιμοι, και η «άτυπη ιεραρχία» δημιουργείται κυρίως από την προσωπικότητα του καθ’ ενός, η δε επιλογή των φοιτητών πρακτικά γίνεται στο τελευταίο έτος, στην «διάλεξη» και στην «διπλωματική». (και στα γερμανικά Πολυτεχνεία και στο δικό μας, το πού έκανε κανείς διάλεξη και διπλωματική (κυρίως) αποτελεί ένδειξη τίτλου σπουδών³⁷. Τις παραπάνω κατευθύνσεις θα τις δούμε αναλυτικά στην διαδικασία συγκρότησης των Τομέων της Σχολής όπου εκφράστηκαν έντονες οι δύο αυτές τάσεις.

Για την Ιστορία αναφέρεται ότι στον Μεσοπόλεμο ο τότε καθηγητής στην Σχολή Βασ. Κουρεμένος, (ακραιφνής μπωζαρίτης του 1904) προσπάθησε να αναμορφώσει την Σχολή στο σύστημα της Ecole des Beaux-Arts, αλλά δεν μπόρεσε να περάσει αυτή η λογική στο ΕΜΠ και παραιτήθηκε³⁸. Βέβαια πρέπει να σημειώσει κανείς ότι η ακραία λογική των ατελιέ, οδηγεί σε Τάξη που ακολουθεί πιστά τα δόγματα του καθηγητή, και το βλέπει κανείς σε φοιτητικά θέματα ετών που είναι σχεδόν πανομοιότυπα³⁹. Όπως θυμάται ο Μάνος Μπίρης, ο Κώστας Μπίρης έλεγε ότι «ο Τσίλλερ έβγαζε τσιλεράκια» και συμπλήρωνε ο Μάνος ότι και ο Κουρεμένος «κουρεμενάκια» και ο Νικολούδης «νικολουδάκια» κ.ο.κ !!⁴⁰ Βέβαια οι εποχές αλλάζουν και το σύστημα των «ατελιέ» μπορεί να λειτουργούσε με αυτές τις κατευθύνσεις στον 19ο αι. μέχρι και τον Μεσοπόλεμο, μετά όμως δεν ήταν δυνατή η τόσο σκληρή χειραγώγηση των φοιτητών από τους καθηγητές τους.

Εικόνα 02. Φοιτητικές εργασίες: αριστερά, Κυπρ. Μπίρης, 003. δεξιά Γεώργιος Νομικός, Εργοστάσιο επίπλων και έκθεση. Θέμα στον Βασ. Κουρεμένο, 1928

Εικόνα 04. Φοιτητικές εργασίες: αριστερά, Κυπρ. Μπίρης, Εικόνα 05. δεξιά, Γεώργιος Νομικός, μελέτη θεάτρου θέμα στον Β. Κουρεμένο, 1928 (πηγή για τις παραπάνω τέσσερις εικόνες: Το λεύκωμα-αφιέρωμα «οι αρχιτεκτονικές Σπουδές στο ΕΜΠ 1917-1974» Αθήνα 2002)

Το «σήριαλ» της συγκρότησης των Τομέων της Σχολής

Στα πλαίσια αυτά λοιπόν, η συγκρότηση των Τομέων στη Σχολή Αρχιτεκτόνων έγινε με πολύ επεισοδιακό τρόπο και απαράδεκτες «συνδικαλιστικές μεθοδεύσεις», καθοδηγούμενες από τον προηγούμενο Πρόεδρο της Σχολής (ο τότε πρόεδρος «απλώς προήδρευε»…) και στελέχη του Συλλόγου ΕΔΠ, σε αγαστή συνεργασία με τις φοιτητικές παρατάξεις τις προσκείμενες στην «Ανανεωτική Αριστερά». Οι αντιλήψεις που αντιμάχονταν, ήταν αφ’ ενός η του κλασικού γερμανικού Τεχνικού Πανεπιστημίου που εκφραζόταν και στον Νόμο-Πλαίσιο (διακριτοί Τομείς βάσει του επιστημονικού περιεχομένου τους), και η αντίθετη, η της μπωζαρίτικης δομής των ατελιέ, εμπλουτισμένης όμως με μια θολή «αριστερή» αντίληψη «καθολικότητας», η οποία θα είχε νόημα σε έναν καθαρό «Μάη του ‘68» ή σε μια πιστή μπωζαρίτικη δομή ατελιέ. Εδώ, όμως, η μείξη του Μάη με την Ecole des Beaux-Arts ήταν μάλλον ατυχής: ούτε ατελιέ ήταν -και δεν μπορούσε να ήταν μια και δεν μπορούσαν να δημιουργηθούν 20 και 30 ατελιέ, όσα και οι νέοι καθηγητές μας που όλοι θα ήθελαν να είναι επικεφαλής ατελιέ, αλλά ο «Μάης του ‘68» είχε έρθει στη χώρα μας μετά από 15 χρόνια και μάλιστα με αλλοιωμένα τα βασικά του χαρακτηριστικά-, ήταν τα απόνερα ενός τσουνάμι αρκετά ξένου για τις ελληνικές συνθήκες. Θα το δούμε άλλωστε και στη συνέχεια, στη συμπεριφορά των αρχιτεκτόνων και στην «ιδεολογία» τους, όπου εκεί «για μια ανάθεση» ξεχάστηκαν όλοι οι αγώνες ενάντια στα «Σχολεία-Μαμμούθ», αγώνες που έγιναν επί Δικτατορίας σε δύσκολες συνθήκες, αλλά έγιναν, και με αποτέλεσμα, ενώ στη Μεταπολίτευση σκοτώθηκαν όλοι να πάρουν τις ίδιες χουντικές μελέτες των Σχολείων-Μαμμούθ….   

Οι αρχικές προτάσεις. Σε επανειλημμένες συνεδριάσεις και συσκέψεις συλλόγων φοιτητών, ΕΔΠ, καθηγητών και Γενικές Συνελεύσεις του Τμήματος, είχαν διαμορφωθεί οι ακόλουθες προτάσεις⁴¹:

• Τελική πρόταση Ζήβα-Φιλιππίδη-Βασενχόβεν:
• Αρχική εισήγηση συλλόγου ΕΔΠ (όπως παρουσιάστηκε από την Μ. Μαντουβάλου):
• Τελική πρόταση Γεν. Συνέλευσης σπουδαστών

1. Αρχιτεκτονικές συνθέσεις,
2. Αρχιτεκτονική εσωτερικών χώρων και βιομηχανικού σχεδίου,
3. Ιστορία Αρχιτεκτονικής και Τέχνης και αποκατάστασης μνημείων,
4. Τεχνολογία και κατασκευές,
5. Πολεοδομία και χωροταξία,
6. Καλλιτεχνικά μαθήματα.

Πρόκειται για συνεπή επιστημονική κατανομή γνωστικών αντικειμένων, όπως άλλωστε όριζε και ο Νόμος-Πλαίσιο

1. Κτηριολογία, Μηχανική, εγκαταστάσεις, δομικά υλικά, οικοδομική
2. Κτηριολογία, τμήμα οικοδομικής, Μορφολογία, τμήμα Ιστορίας Αρχιτεκτονικής, τμήμα αστικού σχεδιασμού (urban design)
3. Κτηριολογία, αρχιτεκτονική εσωτερικών χώρων, Ζωγραφική, Πλαστική, Ιστορία Τέχνης, τμήμα Ιστορίας Αρχιτεκτονικής, Παραστατική Γεωμετρία.
4. Κτηριολογία (μεγάλης κλίμακας), Πολεοδομία, Χωροταξία, Δίκαιο-Οικονομική-Κοινωνιολογία

Πρόκειται για διάρθρωση 4 μπωζαρίτικων ατελιέ, με «ειδίκευση» το καθένα σε μια περιοχή, αλλά και με τον απόηχο του «Μάη του ‘68».

1. Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός
2. Πόλη και Κοινωνικές Πρακτικές
3. Αρχιτεκτονική Γλώσσα, Επικοινωνία και Σχεδιασμός
4. Συνθέσεις τεχνολογικής Αιχμής

Είναι τελικά η πρόταση που ψηφίστηκε⁴² έπειτα από θυελλώδεις Γενικές Συνελεύσεις του Τμήματος που θα δούμε στη συνέχεια. Πέρα από το ότι ουσιαστικά υποβαθμίζει και σχεδόν εξαφανίζει τις ιστορικές και καλλιτεχνικές περιοχές, κατά τα άλλα δεν θα μπορούσε κανείς να διαφωνήσει, ουσιαστικά συμπλέει με την πρόταση Ζήβα κλπ, η διαφορά είναι στο έντονα αριστερό πολιτικό σκεπτικό τού περιεχομένου των Τομέων, αλλά αυτό δεν αφορά τη συγκρότηση και το περιεχόμενο των Τομέων αλλά την οπτική τους, και αυτό δεν μπορεί να περιληφθεί σε νόμους και κανονισμούς!   

Διαφορετικές προτάσεις παρουσίασαν εκτός Γεν. Συνέλευσης Τμήματος οι παρατάξεις της ΠΑΣΠ και της Πανσπουδαστικής, περίπου στη λογική της πρότασης Ζήβα-Φιλιππίδη-Βασενχόβεν, οι παρατάξεις αυτές χαρακτήριζαν «απαράδεκτη» την πρόταση της ΓΣ τους, που όμως, όπως δήλωσαν, συνδικαλιστικά ήταν υποχρεωμένοι να την ψηφίσουν.

Επίσης, εντελώς διαφορετική πρόταση κατέθεσε ο λέκτορας Γ. Χαϊδόπουλος, που μπορεί να χαρακτηριστεί, όπως και της κ. Μαντουβάλου, ως «απόηχος» του «Μάη του ‘68»: 1. αστικός σχεδιασμός, 2. κοινοτικός σχεδιασμός (μετακινούμενος τομέας με έδρα τον χώρο μελέτης, είχε προτείνει τη Σαντορίνη κ.α.), 3. συνθέσεις συμμετοχικού σχεδιασμού «ιδιωτικών χώρων», 4. σχεδιασμός δημόσιων Υπαίθριων και Δομημένων χώρων, 5. συνθέσεις τεχνολογικής αιχμής, 6. υπερβατικός σχεδιασμός(;). Ο Γ. Χαϊδόπουλος ως διδάσκων ήταν από τους πλέον συνεπείς και σωστούς στη δουλειά του και στην καθοδήγηση των φοιτητών του, με αξιόλογες διαλέξεις και διπλωματικές που είχαν καθοδηγηθεί από αυτόν,  παρ’ όλα αυτά η πρότασή του μπορεί να χαρακτηριστεί ως απόλυτα «αρχιτεκτονοκεντρική» -θα μπορούσε να εφαρμοστεί στην Ecole des Beaux-Arts, αλλά όχι στο ΕΜΠ που δεν είχε ούτε την Ιστορία των ατελιέ, ούτε την υποδομή, ούτε το κατάλληλο, ιεραρχημένο προσωπικό- και οι 100 ΔΕΠ έβλεπαν όλοι τον εαυτό τους ως επικεφαλής ατελιέ….

Πρόταση αναδιάρθρωσης του προγράμματος της Σχολής Αρχιτεκτόνων σε κύκλους μετά τις βασικές σπουδές (προδίπλωμα) Αρχιτεκτονικής, αποκαταστάσεις, εσωτερικοί χώροι, πολεοδομία κλπ, καθώς και αντίστοιχη διάρθρωση τομέων (νομικά είχαν θεσμοθετηθεί με τον 815/78) είχε γίνει από τον συγγραφέα της παρούσης, ήδη από το 1980⁴³, όμως δεν το προέβαλα στις διεργασίες εκείνης της εποχής. Άλλωστε, ως προς τους τομείς με κάλυπτε η πρόταση Ζήβα κλπ. Οι «κύκλοι» ήταν …πολύ προωθημένη πρόταση για εκείνες τις στιγμές!!!

Το με ποιες διαδικασίες και μεθοδεύσεις ψηφίστηκε τελικά η διάρθρωση των Τομέων, αναφέρεται λεπτομερώς στο προαναφερθέν έγγραφο Βασενχόβεν της 5.2.1984, προς τον Πρόεδρο του Τμήματος Γ. Σκιαδαρέσση⁴⁴. Το έγγραφο-αναφορά είναι ιδιαίτερα λεπτομερές, όμως δεν αναφέρεται στο παρασκήνιο και στους στόχους τής κάθε «ομάδας» και των καθηγητών. Για την ιστορία, απλά αναφέρεται ότι, ενώ επέκειτο πλειοψηφία 3-4 ψήφων υπέρ της πρότασης Φιλιππίδη-Βασενχόβεν-Ζήβα, και σε πρώτη ψηφοφορία το αποτέλεσμα ήταν 26-26, διεκόπη η συνεδρίαση και στην επανάληψή της, συνδικαλιστής τότε φοιτητής (τώρα καθηγητής) καθυστερούσε την έναρξη ψηφοφορίας μέχρι να προσέλθει ο απαραίτητος αριθμός των φοιτητών, και τελικά η απρόσμενη (;;!!) μετατόπιση του Φιλιππίδη στην «αντίπαλη» πρόταση της έδωσε την κρίσιμη πλειοψηφία της μιάς ψήφου, 27-25!!!!

Σε όλο αυτό το διάστημα, πραγματοποιήθηκαν αλλεπάλληλες Γενικές Συνελεύσεις του Τμήματος καθώς και δημόσια συζήτηση (14 Οκτωβρίου 1983), όπως φάνηκε όμως από το αποτέλεσμα και τις επόμενες διαδικασίες που οδήγησαν σ’ αυτό, το πρόβλημα ήταν η ύπαρξη πλειοψηφίας στη συγκεκριμένη πρόταση που ψηφίστηκε. Ο τότε πρόεδρος μάλλον απλά προήδρευε άτονα, ενώ κάποιοι καθηγητές κάτω από το τραπέζι καθοδηγούσαν ή συμμετείχαν στις «διεργασίες»: 

Είχαμε, έτσι, αρχική άτυπη συνέλευση της 9.2.1983 (Πρόεδρος Δ. Ζήβας), και ΓΣ με Πρόεδρο τον Γ. Σκιαδαρέσση 6.7.1983, 21.9.1983, 28.9.1983, 2.11.1983, 9.11.1983, 23.11.1983, όπου ο Δ. Φιλιππίδης χαρακτήρισε την πρόταση των φοιτητών, λέγοντας ότι «…εκφράζει τον βαθμό εξαθλίωσης στον οποίο έχουμε φθάσει εδώ μέσα..», 30.11.1983, 7.12.1983, όπου έλαβε θέση επιτέλους ο αρχαιότερος καθηγητής Ι. Λιάπης υπέρ της πρότασης των φοιτητών. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι παρατάξεις ΠΑΣΠ (ΠΑΣΟΚ) και Πανσπουδαστική (ΚΚΕ) διαφωνούσαν με την πρόταση του Συλλόγου τους (την χαρακτήριζαν και «άθλια»), όπως αναφέρθηκε όμως, δήλωναν ότι συνδικαλιστικά ήταν υποχρεωμένοι να την ψηφίσουν, αφού ήταν Απόφαση της Γενικής τους Συνέλευσης.

Στην τελική ΓΣ της 14.12.1983, φοιτητές –Νίκος Μπ. κ.α.- καθυστερούσαν την έναρξη της ψηφοφορίας, ενώ στον φοιτητικό χώρο άλλαζαν εκπρόσωποι, καλύπτοντες απόντες κ.ά., μέχρι που φάνηκε ότι επιτεύχθηκε η ποθούμενη πλειοψηφία και άρχισε η ψηφοφορία με αποτέλεσμα 26-26. Μετά από κάποιο διάλειμμα επαναλήφθηκε η ψηφοφορία, όπου ο Δ. Φιλιππίδης δεν ψήφισε τη δική του πρόταση (Πρόταση Ζήβα, Φιλιππίδη-Βασενχόβεν) αλλά την αντίπαλη πρόταση των φοιτητών (που ο ίδιος είχε χαρακτηρίσει ως εκφράζουσα τον βαθμό εξαθλίωσης της Σχολής…), και έληξε η ιστορία με 27-25.⁴⁵

Τελικά, τα βασικά σημεία της ψηφισθείσας πρότασης ήταν, το ένα η απορρόφηση των καλλιτεχνικών μαθημάτων από τον Τομέα ΙΙΙ (πράγμα που δεν είχε και ιδιαίτερη σημασία και ίσως είχε και τη λογική του), το άλλο όμως ήταν η απορρόφηση των ιστορικών και θεωρητικών μαθημάτων (Ιστορία Αρχιτεκτονικής, Ιστορία Τέχνης και  Μορφολογία) από τον Τομέα των Συνθέσεων, και αυτό είχε συνέπειες αργότερα όπου οι κενούμενες θέσεις Μορφολογίας αλλά και ιστορικών μαθημάτων, ακόμη και των Τεχνικών Υλικών (!!) μετατρέπονταν σε θέσεις Συνθέσεων⁴⁶. Το αποτέλεσμα ήταν να κυριαρχούν οι Συνθέσεις στη Σχολή και στα αποφασιστικά Οργανα (Γεν. Συνέλευση, ΓΣΕΣ κ.α.), διαμορφώνοντας και το πλαίσιο Σπουδών και μετατρέποντας τη Σχολή σε Σχολή designers και δη μεσοβέζικου κακέκτυπου της Ecole des Beaux-Arts.

Για παράδειγμα, το «αιτιολογικό» που κυκλοφορούσε από τους συνδικαλιστές του ΕΔΠ «κάτω από το τραπέζι» για την υπαγωγή των ιστορικών μαθημάτων και της Μορφολογίας στις Συνθέσεις, αντί να αποτελούν ξεχωριστό τομέα ως θα ώφειλαν και για λόγους επιστημονικής δεοντολογίας αλλά και όπως επέτασσε ο Νόμος Πλαίσιο (ενιαίο γνωστικό αντικείμενο κλπ), ήταν «για να εξουδετερωθούν οι αντιδραστικοί καθηγητές των Ιστορικών  Εδρών». Ανεξάρτητα της χυδαίας «κορπορατίστικης» και λαθεμένης πολιτικά τοποθέτησης αυτής, η οποία ουσιαστικά δεν ίσχυε για όλους τους διδάσκοντες, αν μπορούσε να εκφράσει κανείς κάτι τέτοιο θα ήταν για έναν μόνο καθηγητή από τους 8-10 των περιοχών αυτών, κυρίως για τις απόψεις του στις ΓΣ της Σχολής. Εδώ όμως, θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο χαρακτηρισμός ως «αντιδραστικού» αυτού του συναδέλφου (του Χ. Μπούρα εν προκειμένω) πήγαζε από, κατά την άποψή μου, σωστές διοικητικές θέσεις (με τον κίνδυνο να θεωρηθώ και εγώ «αντιδραστικός» συνήθως τις ψήφιζα), επρόκειτο απλά για θέσεις που δεν «χαϊδεύαν τα αυτιά», όπως άλλων «προοδευτικών» καθηγητών που τελικά υποβάθμισαν τη Σχολή…

Ενδεικτικά υπενθυμίζεται ότι οι θέσεις της Μορφολογίας (Παπαϊωάννου, Αποστόλου, Φινέ, κ.α.) αλλά και της Ιστορίας (Μπιρμπίλη, Στυλιανού, κ.α.), ακόμη και των Τεχνικών Υλικών (Τασσογιαννόπουλος κ.α.), προκηρύχτηκαν ως συνθετικές θέσεις, κάποιες μάλιστα αν και μετά από πολύωρους καυγάδες στη Γ.Σ. του Τμήματος, όταν πια είχε φτάσει το μαχαίρι στο κόκκαλο και είχαν προκηρυχτεί ως συνθετικές μεν αλλά με τον υπότιτλο «περιοχή Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας», εμφανίστηκε η δημοσίευση της προκήρυξης στο μεν Δελτίο του ΤΕΕ με τον υπότιτλο, όμως στο ΦΕΚ χωρίς τον υπότιτλο⁴⁷! (Τα στελέχη των Συνθέσεων στη Συνέλευση έκαναν τον ανήξερο και έριχναν το μπαλάκι στη γραφειοκρατία του Υπουργείου…). Παρ’ όλες τις διαμαρτυρίες μελών της Συνέλευσης ακόμη και για μη νομιμότητα της εκλογής (Βασενχόβεν, Σαρηγιάννης…), το θέμα –με την ισχύ της πλειοψηφίας των συναδέλφων των Συνθέσεων- προχώρησε, και εκλέχτηκε συνάδελφος με προσόντα συνθέτη και όχι μορφολογίας⁴⁸.   

Δυστυχώς πολύ αργά, το 2006, έκανα αναφορά⁴⁹ κατά της διαδικασίας μιας εκλογής (της θέσης τής Μ. Αποστόλου, από Μορφολογία σε Συνθέσεις πάλι), διότι είχα θεωρήσει ότι η Εισηγητική Έκθεση ήταν παράνομη, ελλειπής και μεροληπτική, και δεν πρότεινε υποψήφιο με αντικείμενο τη μορφολογία αλλά απλά τις συνθέσεις (που εξελέγη άλλωστε…). Το έγγραφο προκάλεσε έντονη διαμαρτυρία του Τομέα Ι⁵⁰, όπου ωμά αναφερόταν ότι η ΓΣ έχει δικαίωμα αλλαγής περιεχομένου μιας θέσης όταν την προκυρήσσει. Αυτό βέβαια ισχύει, όμως εδώ ήταν μια ενέργεια «κατά συρροήν και κατ’ εξακολούθησιν» κατάργησης των θεωρητικών μαθημάτων σε όφελος των απλών Συνθέσεων. Το χαρακτηριστικό είναι ότι το έγγραφο …επιβεβαιώνει τις καταγγελίες μου, αναφέροντας ότι «…η θεσμοθέτηση του Τομέα καταργεί τις Έδρες και τα υποκατάστατά τους –με τη μορφή της συνέχισης του αντικειμένου των αποχωρούντων καθηγητών -, καθώς και το ότι τα περιεχόμενα διδασκαλίας και οι ανάγκες του Τομέα αποφασίζονται στην κυρίαρχη συνέλευση του τομέα με δημοκρατικές διαδικασίες και επικυρώνονται στη Γ. Συνέλευση του Τμήματος μετά από συζήτηση…»⁵¹.

Είδαμε όμως τι σημαίνει «δημοκρατικές διαδικασίες» σε Γ. Συνέλευση Τομέα και Τμήματος: απλά όταν συγκεντρώθηκε η Εξουσία στον Τομέα Ι, αποφασίζουν οι Συνθέσεις σε βάρος όλων των άλλων γνωστικών περιοχών της Σχολής Αρχιτεκτόνων. Για παράδειγμα, η διάρθρωση του Τομέα 1 το 1990-1991⁵² ήταν 27 αρχιτέκτονες-συνθέτες, 8 ιστορικοί (αρχιτέκτονες ή μη) και 6 περιοχής μορφολογίας, με απλά λόγια 27 έναντι 14 στην καλύτερη περίπτωση!!! Τα ίδια Ακαδ. Έτη (1990-1991) οι διδάσκοντες στη Σχολή ήταν 41 στον τομέα Συνθέσεων, 20 Πολεοδομίας, 24 Αρχ. Γλώσσας και 24 Τεχνολ. Αιχμής, μια δεκαετία μετά η αναλογία ήταν τομέας Συνθέσεων 39, Πολεοδομίας 19, Αρχ. γλώσσας 26 και τεχνολ. Αιχμής 23, και ειδικότερα στις Συνθέσεις η αναλογία ήταν 29 συνθέσεων, 6 ιστορικών και 1 μορφολογίας/θεωρίας, τότε άρχισε μεθοδευμένα και έντονα η μετατροπή των κενούμενων θέσεων και άλλων περιοχών πέραν της μορφολογίας, η οποία δεν υπήρχε πλέον.

Αναβλήθηκε η εκλογή, ελέχθη ότι το θέμα θα συζητηθεί σε ΓΣ της Σχολής, τελικά προχώρησε η εκλογή και ουδέποτε έγινε τέτοια συζήτηση. Ήταν η «αλαζονεία της Εξουσίας» ή απλά η παντοδυναμία των Συνθέσεων που λέγαμε και πριν….

Μια τωρινή παρατήρηση (2022): Έχουμε τελειωμένα διδακτορικά για υποστήριξη, και δεν μπορούμε να συγκροτήσουμε τις επταμελείς Εξεταστικές Επιτροπές επειδή δεν υπάρχουν στη Σχολή μας καθηγητές με αντικείμενο την Ιστορία της Αρχιτεκτονικής.

………………………………..

Ακόμη, θα πρέπει να αναφερθεί, για παράδειγμα, η προσπάθεια υποβάθμισης της Μηχανικής και των συναφών μαθημάτων στην Σχολή Αρχιτεκτόνων, από τα συνδικαλιστικά όργανα των φοιτητών όπου πρωτοστατούσαν οι παρατάξεις «με ευρείες και σύγχρονες αντιλήψεις» αφ’ ενός, και αφ’ ετέρου φαίνεται ότι είχε γίνει δεκτή η «γραμμή» αυτή (τουλάχιστον από ό,τι λεγόταν στις Γενικές Συνελεύσεις της Σχολής, οι οδηγοί σπουδών δεν αναφέρουν κάτι τέτοιο): ότι δηλαδή «δεν χρειάζεται να μαθαίνει ο φοιτητής και πάρα πολλά από τη Μηχανική και τη Στατική, για τον Αρχιτέκτονα ήταν αρκετό «να αποκτήσει το αίσθημα στατικής». Σωστό αυτό, μόνο που είχαν ξεχάσει ότι το «αίσθημα στατικής» δεν αποκτάται μέσω του αρχιτεκτονικού σχεδίου, αλλά μέσω της γνώσης της στατικής, και δεν είναι κάτι το «έμφυτο» στον …παντογνώστη Αρχιτέκτονα, αλλά χαρακτηριστικό γνώρισμα της στατικής ιδιοφυΐας μεγάλων στατικών (και μάλιστα με πτυχίο Πολιτικού Μηχανικού που ήξεραν στατική, και όχι Αρχιτεκτόνων!), όπως του Maillart, του Freussinet, του Nervi, του Torroja και άλλων, και όχι των ημιμαθών αποφοίτων κάποιας …προοδευτικής Αρχιτεκτονικής Σχολής.

Εικόνα 06. Τα υπόστεγα του Ορλύ, του Freussinet, μεγάλα ανοίγματα με οικονομία υλικού και ελάφρυνση της κατασκευής, μέσα από την παραβολική καμπύλη της διατομής που μηδενίζει τις διατμητικές τάσεις.

 Εικόνα 07. Pier Luigi Nervi, Statione Termini, το υπερμέγεθες στέγαστρο αποτελεί στατική ενότητα του εξωτερικού με τον εσωτερικό του χώρο, επιτρέποντας μεγάλα πλάτη προβόλων ισοσταθμίζοντας τα φορτία με τη βάση στήριξης.

Εικόνα 08. Γέφυρα του Maillart, γεφύρωση μεγάλων ανοιγμάτων με μορφές που στατικά μειώνουν τις διατμητικές τάσεις και μεταφέρουν τα φορτία στις βάσεις στήριξης.

Εικόνα 09. Πρόταση για γέφυρα, του Paolo Soleri –στατικά βασίζεται στις διπλής καμπυλότητας παρειές της, που δημιουργούν ως άκαμπτο στοιχείο το σύνολο της κατασκευής

Εικόνα 10. Eduardo Torroja y Miret στέγαστρο στον Ιππόδρομο Θαρθουέλα, Μαδρίτη, η κατασκευή βασίζεται στην «πτυχωτή επιφάνεια» που αποκτά έτσι μεγάλες αντοχές στην κάμψη, και επιτρέπει μεγάλα μήκη προβόλων.

Πηγή για τις παραπάνω εικόνες, διαδίκτυο στα αντίστοιχα λήμματα

Χαρακτηριστικές ήταν δύο διπλωματικές εργασίες που είχαν αριστεύσει, και που ήρθαν για κρίση στις εξετάσεις του ΤΕΕ για την παροχή άδειας ασκήσεως επαγγέλματος (1988) στις επιτροπές του οποίου συμμετείχα.

• Η μία ήταν στην περιοχή των «εσωτερικών χώρων» με επιβλέποντα γνωστό γλύπτη, λέκτορα τότε. Επρόκειτο για ένα κάθισμα κατασκευασμένο από επίπεδο κόντρα πλακέ πάχους 18 χιλιοστών, με τεράστιο βάρος και χωρίς καμμία εργονομική μελέτη. Όχι μόνο δεν μπορούσες να καθήσεις (σού ’κοβε τη μέση!), αλλά το βάρος του ήταν απαγορευτικό για τη χρήση του. Πού ήταν η στατική χρήση του συγκεκριμένου υλικού, το οποίο συνήθως από την εποχή του Μεσοπολέμου έπαιρνε διπλή καμπυλότητα και με λεπτά φύλλα κατασκεύαζαν ιδιαίτερα ανθεκτικές κατασκευές; Αυτό όμως ήταν το αίσθημα στατικής, φοιτητή, επιβλέποντα και εξεταστικής επιτροπής! (Είχε βαθμολογηθεί με άριστα 10).
• Η άλλη ήταν ένα Δημαρχείο σε επικλινές έδαφος, το οποίο για να αντεπεξέλθει στη μεγάλη κλίση, κατέβαζε λεπτά και επιμήκη υποστυλώματα 20Χ20 εκ. ύψους 10 και 15 μέτρων. Ιδού το «αίσθημα στατικής» φοιτητού, επιβλέποντα και επιτροπής του. Δεν τους είχαν πει τίποτα για τον λυγισμό; ! (Και αυτή η διπλωματική είχε βαθμολογηθεί επίσης με άριστα 10).

         Καθίσματα με κόντρα πλακέ απλής και κυρίως διπλής καμπυλότητας. Μετά την επαναστατική του σχεδίαση στον Μεσοπόλεμο που εκμεταλλεύτηκε τις δυνατότητες αυτού του υλικού αλλά και τη στατική των επιφανειών διπλής καμπυλότητας, σχεδιάζεται και κατασκευάζεται με κάθε μορφή από οποιαδήποτε  μικρομεσαία βιοτεχνία (011. Alvar Aalto, 012. Eames, 013. σύγχρονο ελληνικής βιοτεχνίας), αυτά δεν τα γνώριζαν ο φοιτητής, ο επιβλέπων και η Επιτροπή της Διπλωματικής  του;;; (πηγή, διαδίκτυο)

Υποβάλλαμε ως Εξεταστική Επιτροπή αναφορά γι’ αυτά στο ΤΕΕ και στο Πολυτεχνείο⁵³, και το αποτέλεσμα ήταν απλό, δεν ορίστηκα ποτέ πια μέλος εξεταστικών επιτροπών του ΤΕΕ, ενώ το Τμήμα Αρχιτεκτόνων (Πρόεδρος Τμήματος τότε ο καθηγητής Ι. Λιάπης) το αγνόησε.

Εικόνα 14. Το έγγραφο προς το ΤΕΕ και τη Σχολή Αρχιτεκτόνων 1, 20-7-1988

Εικόνα 15. Το έγγραφο προς το ΤΕΕ και τη Σχολή Αρχιτεκτόνων 2, 20-7-1988

Εικόνα 16. Το έγγραφο προς το ΤΕΕ και τη Σχολή Αρχιτεκτόνων 3, 20-7-1988

Εικόνα 17. Το έγγραφο προς το ΤΕΕ και τη Σχολή Αρχιτεκτόνων 4, 20-7-1988

Η Ιδεολογία στο ΕΜΠ, θεματολογία φοιτητικών εργασιών

Γενικά. Θα μπορούσε να πει κανείς, απλουστευτικά, ότι δύο είναι τα χαρακτηριστικά της θεματολογίας στις φοιτητικές εργασίες στο ΕΜΠ στη Μεταπολίτευση. Το ένα η στροφή στην πολιτικοποιημένη θεματολογία, με αντικείμενα σχετικά με τα γενικά πολεοδομικά προβλήματα του ελληνικού χώρου και την ανάλυσή τους μέσα από μαρξιστικές αρχές (ίσως και διαφορετικές κατά την κρίση των συντακτών τους, και εδώ διαφαίνεται όλη η διαπάλη στο ευρωπαϊκό αριστερό γενικά κίνημα). Το άλλο η ανάλυση θεμάτων που τότε άρχισαν να απασχολούν τον αρχιτεκτονικό κόσμο με έμφαση, όπως η προστασία της παραδοσιακής κληρονομιάς. Βέβαια θα πρέπει να σημειωθεί ότι υπήρχε και μεγάλος αριθμός εργασιών χωρίς έντονη πολιτική ανάλυση, αλλά που τα θέματά τους ήταν μέσα στην τρέχουσα πολεοδομική επικαιρότητα, με την προσπάθεια της ρεαλιστικής επίλυσης –είχαμε απομακρυνθεί πλέον από τα εκτός τόπου θέματα της δεκαετίας του ’50⁵⁴.

Θα πρέπει να σημειωθεί ακόμη ότι με την επιστροφή παλαιών επιμελητών από το εξωτερικό, όπου είχαν εκπατριστεί λόγω της Χούντας, αλλά και τον διορισμό νέων με αρχική σταδιοδρομία σε γαλλικά κυρίως Πανεπιστήμια, είχε μεταβληθεί και το περιεχόμενο της διδασκαλίας της Πολεοδομίας, κυρίως με την επίδραση των συναδέλφων Μαντουβάλου και Πολύζου, μετατοπίζοντας το κέντρο βάρους θεωρίας και ασκήσεων σε πλαίσια ιστορίας της βιομηχανικής επανάστασης και εφ’ εξής και της διαδικασίας αστικοποίησης στον ευρωπαϊκό χώρο, όπως π.χ. στο 3ο έτος το 1974-1975 κ.α.

Θέματα ετών. Δύο θέματα άφησαν εποχή στην τότε Έδρα Πολεοδομίας, ήταν στο τέταρτο έτος. Το ένα ήταν για το Αιγάλεω (1972-73 η ανάλυση και 1973-74 η σύνθεση)⁵⁵ και το άλλο για το Λαύριο (1976-1977)⁵⁶. Και στα δύο θέματα έτους έγινε μια πολύ μεγάλη και σε βάθος ανάλυση, όχι μόνο των «κλασικών» πολεοδομικών στοιχείων που συλλέγονταν κάθε φορά ως τότε (χρήσεις εδάφους, αριθμός ορόφων, κ.α. στοιχεία κτηρίων και χρήσεων), αλλά έγιναν επί τόπου επισκέψεις και διδασκαλία, φοιτητών και διδακτικής ομάδας, με στόχο την κατανόηση της κάθε πόλης τόσο από τα πολεοδομικά της στοιχεία όσο και από τα οικονομικά, ιστορικά και κοινωνικά πλαίσιά της, τη γένεση, τον χαρακτήρα και την εξέλιξή της, και στη συνέχεια την κατανόηση των προβλημάτων της σε όλα τα επίπεδα. Συντάχθηκε επίσης ερωτηματολόγιο για τα κοινωνικά θέματα, το οποίο επεξεργάστηκε και έδωσε συγκεκριμένα συμπεράσματα. Στις «αναλύσεις» και στην επί τόπου έρευνα συνεργάστηκε όλη η τάξη, και εκδόθηκαν πολυγραφημένα τεύχη με τα πλήρη αναλυτικά στοιχεία, και στη συνέχεια η κάθε ομάδα μελέτησε το θέμα και έκανε τις δικές της προτάσεις.

Γενικά, πάντως, τα θέματα ετών (δεν είχαν θεσπισθεί ακόμη τότε τα «εξάμηνα») ακολουθούσαν την πάγια γραμμή της Έδρας από την εποχή του Κριεζή, δηλαδή αντιμετώπιση συγκεκριμένων προβλημάτων σε μια πόλη, και στο τελευταίο έτος γινόταν εργασία επάνω σε μια συγκεκριμένη πόλη, επαρχιακή ή της Αττικής⁵⁷. Η διαφορά των νεοτέρων από τα παλαιότερα ήταν ότι τα νεότερα προσπαθούσαν να είναι ρεαλιστικά και εφαρμόσιμα, αντίθετα παλαιότερα σχεδιάζονταν και ρεαλιστικές προτάσεις, αλλά πολλές φορές αγνοούσαν οι φοιτητές όλη την ανάλυση και σχεδίαζαν σε …κενό χώρο⁵⁸.

Γενικά, και στη δεκαετία του ’60, αν εξαιρέσουμε τα θέματα στον Δεσποτόπουλο που προσπαθούσε να μας εμφυσήσει και το κοινωνικο-οικονομικό μέρος της πολεοδομίας έστω και στις κτηριολογικές συνθέσεις που δίδασκε, στα άλλα φοιτητικά θέματα (ετών ή διπλωματικών) ο παράγοντας αυτός ήταν ιδιαίτερα άτονος, και αυτό συνεχίστηκε και στη Μεταπολίτευση, εκτός από τις διαλέξεις οι οποίες ήταν γενικώς έντονα πολιτικοποιημένες, και η «αλλαγή» πραγματοποιούνταν σταδιακά ξεκινώντας από τη θεωρία (βιομηχανική επανάσταση, αστικοποίηση).

Διαλέξεις. Οι διαλέξεις αρχικά ήταν στην αρμοδιότητα της Έδρας Μορφολογίας, με αποκλειστικό σχεδόν θέμα τις αποτυπώσεις παραδοσιακών ή νεοκλασικών κτηρίων ή οικισμών, χάρις στις οποίες υπάρχει σήμερα ένα ιδιαίτερα σημαντικό Αρχείο στη Σχολή. Σταδιακά όμως, ακόμη και επί Μιχελή, η θεματολογία εμπλουτίστηκε -ή επεκτάθηκε- και σε άλλα θέματα, ελάχιστα από τα οποία ήταν περισσότερο πολιτικοποιημένα. Μετά την αποχώρηση του Μιχελή οι «διαλέξεις» κατανεμήθηκαν σε όλες τις Έδρες, και φυσικά η θεματολογία επεκτάθηκε, και φυσικά στη Μεταπολίτευση η πολιτικοποίηση κατέλαβε μεγάλο μέρος των διαλέξεων.

Σταχυολογούμε μερικές από τις διαλέξεις των τελειοφοίτων που είναι χαρακτηριστικές της θεματολογίας με έντονη ή μη πολιτική κατεύθυνση, της περιόδου της Μεταπολίτευσης:

………………………….

Προβλήματα οικοδομικής δραστηριότητας και οικονομικής αναπτύξεως (Γιαννόπουλος, Μαρίνου, Σηφιανός κ.α., 1974),
Tο στεγαστικό πρόβλημα της εργατικής τάξης (Αναγνωστοπούλου, Κατσαρέλη, κ.α., 1975),
O ρόλος του αρχιτέκτονα στην Ελλάδα (Αναστασιάδου, Αξιώτης, Οικονόμου κ.α., 1975),
Eργατικές κατοικίες (Ζιούβα, Μπούρα, Σλάβης, 1975),
H κατοικία στο Λαύριο σαν μέσο αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης (Ζησιμοπούλου, Νάστου, Πρέπης, κ.α, 1976),
Περιφερειακή ανάπτυξη στην Ελλάδα (Αμπατζής, Δίπλας, κ.α., 1976),
Συμμετοχή ή όχι (Γρίβα, Μαργαρίτης, 1976),
Ιδιόκτητοι βιομηχανικοί οικισμοί (Βρυνιώτης, Ευσταθοπούλου, Καραγεώργη, Σκανδάλη, Τόλιος, 1976),
H αντίληψη του χώρου σαν εργαλείο στον πολεοδομικό σχεδιασμό (Γιαννόπουλος, Διαμαντάρας κ.α., 1977),
Ελεύθερος χρόνος στην Καισαριανή (M. Κλαμπατσέας, Νικολακοπούλου κ.α., 1977),
Πολεοδομία και Δημόσια Τάξη, Αθήνα Οχυρωμένη Πόλη (Βλαστός, Τουρνικιώτης, 1977),
Eλληνικές τεχνικές εταιρείες στη Μέση Ανατολή (Γουβιανάκη, Δημητριάδης, 1978),
Oργανωμένη δόμηση …μετά το ’60 στην Ελλάδα (Τουλάτος, Βλάχος κ.α., 1978),
Τα αποτελέσματα του τρόπου παραγωγής κατοικίας στην Αθήνα (Τριανταφύλλου, Ψαλίδας, 1979),
Tα Ασπρα Σπίτια της Πεσινέ (Καραπαναγιώτου, Παπαδημητρίου, Σάκκος, 1984)
Oι καταλήψεις στο Δ. Βερολίνο, η κοινωνική σύγκρουση στην πόλη (Χαριτωνίδης, 1986),
Δραπετσώνα, σχέση εργασίας-κατοικίας σαν παράγοντας διαμόρφωσης ταξικής συνείδησης (Μπάρζα, Πόλης, Χριστάνα, 1988),
Οικισμός Λάρκο, συνθήκες ζωής και αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης (Ανδρέου, Σωτηριάδου, 1988),
Πέραμα, συνθήκες αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης (Βασιλειάδης, Βουζάβαλης, 1989),
Ελεύθερος χρόνος και εργαζόμενοι στο Περιστέρι (Κανακάρη, Κασελούρη, 1989).

…………………………..

Γενικά πρέπει να σημειώσει κανείς ότι, τόσο στην Πολεοδομία όσο και σε άλλες περιοχές (ανάλογα με τους διδάσκοντες και τους φοιτητές), στις διαλέξεις εκπονούνταν ιδιαίτερα πολιτικοποιημένα θέματα, και μάλιστα σε περισσότερο ή λιγότερο αριστερή κατεύθυνση: βιομηχανικοί οικισμοί, αυθαίρετα, οικονομικά στοιχεία πολεοδομίας και κατοικίας, κοινωνικές έρευνες σε εργατικές γειτονιές, θέματα της τότε οικονομίας κ.α.

Διπλωματικές. Οι διπλωματικές είχαν από τον κανονισμό της Σχολής «εφαρμοσμένο σχεδιαστικό θέμα», και όχι θεωρητική ανάλυση όπως οι διαλέξεις. Παρ’ όλα αυτά, τόσο στην Πολεοδομία όσο και σε άλλες περιοχές, εκπονούνται διπλωματικές με θέματα που αφορούν ευρύτερες λαϊκές μάζες, όπως αναπλάσεις αυθαιρέτων ή παλιών προσφυγικών συνοικισμών, οργανωμένης δόμησης λαϊκής κατοικίας, αξιοποίηση αστικών χώρων για πράσινο ή παλιών κτηρίων (βιομηχανικών κ.α.) σε κοινωνικά κέντρα κλπ. και συναφή. Εδώ όμως η «ιδεολογική κατεύθυνση» λίγο γίνεται νεφελώδης, ενώ κυριαρχεί πλέον τόσο η σύνθεση, όσο και (σε άλλες διπλωματικές) η «ρεαλιστική» αντιμετώπιση του να είναι εφαρμόσιμες οι προτάσεις της διπλωματικής. Σωστή, λογική και απαραίτητη αυτή η κατεύθυνση, πλην όμως καλυπτόταν από την «αγωνία της εφαρμογής» και παραμεριζόταν το πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο στο οποίο θα γινόταν (ή θα μπορούσε να γίνει) η εφαρμογή.  

Η ιδεολογία των φοιτητικών εργασιών                                                                                                               

Είναι φανερό, ότι η πολιτικοποίηση στον φοιτητικό χώρο εκφραζόταν έντονα και στη θεματολογία, πολύ δε περισσότερο που τότε ήταν έντονες οι ενδοαριστερές αντιθέσεις και αντιπαραθέσεις, αλλά και ισχυρές στον φοιτητικό χώρο ομάδες που εμπνέονταν τόσο από τον «Μάη του ‘68» και την «πολιτιστική επανάσταση» του Μάο, όσο και από την επίσημη μαρξιστική θεώρηση όπως αυτή εκφραζόταν μέσα από τα ΚΚ της Ευρώπης (είτε ως κόμματα Εξουσίας είτε όχι). Είναι γνωστό ότι κυρίως κυριαρχούσαν στον φοιτητικό χώρο οι ομάδες ΚΚΕ (Πανσπουδαστική) και ΚΚΕεσ. (Ρήγας Φεραίος και της «Β.Πανελλαδικής») και οι ομάδες οι εμπνεόμενες τόσο από τον Μάη του ’68 όσο και την κινεζική πολιτιστική επανάσταση, όπως η ΑΑΣΠΕ, η ΠΠΣΠ,  το ΚΚΕ-μλ και το μλ-ΚΚΕ, σίγουρα δεν είναι του παρόντος ούτε η ανάλυση αυτού του θέματος ούτε και η ανάλυση της ιδιαίτερης ιδεολογίας κάθε παράταξης, αλλά αυτό είναι ένα άλλο πρόβλημα! Άλλωστε το θέμα έχει αναλυθεί ιδιαίτερα σε άρθρα, βιβλία και τελευταία και σε διατριβές⁵⁹.

Πολλοί από τους φοιτητές ήταν ενεργά μέλη, ακόμη και στελέχη, αριστερών φοιτητικών οργανώσεων, όπως της ΚΝΕ, του Ρήγα, της Β. Πανελλαδικής, της ΑΑΣΠΕ, της ΠΠΣΠ και οι εργασίες τους διακρινόταν για την δυνατή πολιτική ανάλυση και την έντονη μαρξιστική θεώρηση. Σε αρκετά παραδείγματα δεν θα μπορούσε να κατηγορήσει κανείς για «παρέκκλιση» ή για «ενσωμάτωση» ή για «συμβιβασμό» ή «υπερεπαναστατικότητα».

Και ακόμη, από φοιτητές προσκείμενους ή οργανωμένους στην ΚΝΕ οι θέσεις τώρα ήταν καθαρές και χωρίς «σοσιαλδημοκρατικές ενσωματώσεις»: άξονάς τους ήταν το θεμελειώδες ερώτημα «για ποιον, για τίνος όφελος;» έχοντας ξεπεράσει τις «αντιλήψεις ενσωμάτωσης» της δεκαετίας της ΕΔΑ του ’60 και του Ε.Συνεδρίου Αρχιτεκτόνων της «ειρηνικής συνύπαρξης» ή της προσδοκίας ενός «ανθρώπινου καπιταλισμού» που είδαμε στα προηγούμενα. Αλλωστε τα αγαθά αποτελέσματα τέτοιων μοντέλων, ενός καπιταλισμού «φιλικού» προς τους πολίτες, ενός «Κράτους Προνοίας», κ.α., που ίσχυσαν για συγκεκριμένους λόγους σε ορισμένες χώρες (Αγγλία, Γερμανία, Αυστρία, Σκανδιναυικές χώρες) όδευαν προς το παρελθόν, είχε ήδη  αρχίσει η αποδόμηση όσο στένευαν τα περιθώρια του Συστήματος, μετά την κρίση του ’73 και ολοκληρώθηκε με γοργούς ρυθμούς όταν έλλειψε το «αντίπαλον δέος» μετά το 1991.

Στον αντίποδα, προφανώς υπήρχαν και διπλωματικές σε αντίθετη κατεύθυνση που συνήθως εκπονούνταν με την καθοδήγηση από συγκεκριμένους καθηγητές, και αυτό ήταν απόλυτα αποδεκτό και νόμιμο, ίσα-ίσα μάλιστα που προκαλούσε και ενδιαφέρουσες συζητήσεις τόσο ανάμεσα στους φοιτητές όσο και στους διδάσκοντες. Υπήρξε όμως μια περίπτωση (2003) που ήταν μάλλον «εκτός ορίων» : αφορούσε τον εξωραϊσμό του χώρου του Μεγάρου Μουσικής. Η όλη διαδικασία της οικοδόμησης του ΜΜ ήταν σκανδαλώδης, όπως η παραχώρηση δωρεάν ή σχεδόν δωρεάν δημόσιας γής, χρηματοδότηση από δημόσιο χρήμα, το «πακέττο Ντελόρ» εν προκειμένω, οικοδομήσεις που «νομιμοποιούνταν» με ειδικούς νόμους εκ των υστέρων, κ.α. για τα οποία είχαν διαμαρτυρηθεί φορείς και οργανώσεις και στελέχη της Σχολής, ουσιαστικά και η ίδια η Σχολή. Ετυχε να είμαι στην τριμελή εξεταστική Επιτροπή της διπλωματικής αυτής  και για τους παραπάνω λόγους αρνήθηκα να βαθμολογήσω, καταγγέλλοντας και το γεγονός στην ΓΣ της Σχολής.⁶⁰

Γενικό Ιδεολογικό Πλαίσιο

Η Μεταπολίτευση στην Ελλάδα, θύμιζε όπως είδαμε  καζάνι που του είχε ήδη πεταχτεί το καπάκι και ξεχείλιζε από αριστερές ιδέες και πρακτικές κάθε κατεύθυνσης και απόχρωσης. Με πλήθος σημαντικών πολιτικών και ιδεολογικών συμβάντων στα οποία δεν είχαν μπορέσει να μετάσχουν, προσπαθούσαν όλοι να κερδίσουν τον χαμένο χρόνο ακόμη και σε θέματα που για την Ευρώπη ή το εξωτερικό γενικά ήταν ήδη ιστορικό παρελθόν.  Ολοι μέσα σε ένα κλίμα ευφορίας όδευαν προς τα αριστερά, (αν και πολιτικά οι εκλογές έφερναν την Δεξιά στην Εξουσία για επτά συνεχή χρόνια, αλλά αυτό είναι επίσης μια άλλη ιστορία !).

Ο «Μάης του ‘68» προφανώς δεν μπορεί να αγνοηθεί, παρ’ όλες τις αντίθετες πολιτικά ερμηνείες του, αυτό που ίσως τελικά απέμεινε είναι η αμφισβήτηση των κατεστημένων ιδεών και πρακτικών και πολιτικών ομάδων, χωρίς στην παρούσα εργασία να κρίνουμε αν η κριτική τους ήταν σε σωστή ή όχι κατεύθυνση (την αφήνουμε και αυτή στους πολιτικούς και ιστορικούς!), όμως η ίδια η έννοια της αμφισβήτησης ήταν πολύ χρήσιμη, και αυτό που μας αφορά είναι η έλευσή του στην Ελλάδα με αρκετή καθυστέρηση 6 ετών, αν και όπως σε κάθε «επαρχία» εδώ ήρθε μεταλλαγμένος και με ελληνικό τρόπο (περισσότερο κρατούσαν τα εξωτερικά του γνωρίσματα –καταλήψεις, αποδόμηση των πάντων κ.α.- και όχι την ουσία της αρχικά νεολαιίστικης εξέγερσης του ‘68. Σε άλλους τομείς ήταν απαραίτητη και σωστή, όπως στην απομυθοποίηση «Μεγάλων Μορφών» π.χ. του Le Corbusier  ή του Mies van der Rohe⁶¹, σε άλλους υπερβαίνοντας τα όρια έφτασαν ακόμη και σε συντηρητικές θέσεις –ανάλογα. Η απομυθοποίηση είχε αρχίσει τον Μάη του ’68, πέρασε διάφορες φάσεις όπως π.χ. ένα αποκαλυπτικό άρθρο το 1987 για τις σχέσεις του Λε Κορμπυζιέ με το φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι⁶², η ματαίωση το 2010 της εορταστικής Εκθεσης με έργα του Λε Κορμπυζιέ στην Ελβετία έπειτα από διαμαρτυρία της Ισραηλιτικής Κοινότητας μετά την αποκάλυψη επαινετικών για τον Χίτλερ επιστολών του Λ.Κ.⁶³ και κορυφώθηκε στην Γαλλία με την έκδοση δύο ογκωδών βιβλίων με πλήθος στοιχείων και τεκμηρίων⁶⁴. Στα βιβλία αυτά έχουν γίνει πολλές αναφορές⁶⁵ μετά την έκδοσή τους.

     Εικόνα 18, 19. Τα ογκώδη βιβλία που κυκλοφόρησαν τελευταία με τους χαρακτηριστικούς τίτλους…

Η αποσύνθεση στην Σοβιετική Ενωση, πολιτικά έφερε την αποσύνθεση και σε ευρωπαϊκά κομμουνιστικά κόμματα, με αποτέλεσμα την ενδυνάμωση των σοσιαλδημοκρατικών απόψεων με κύριο εκφραστή τους τον λεγόμενο «Ευρωκομμουνισμό» και η κατάσταση τελικά οδηγήθηκε και στην διάλυση αυτών των ίδιων των ευρωκομμουνιστικών κομμάτων, όπως του ιταλικού και του γαλλικού. Στην χώρα μας, λόγω του Εμφύλιου, της σκληρής πολιτικής Ζαχαριάδη, και παρ’ όλες τις εκκαθαρίσεις της Τασκένδης όπου ο Χρούστσεφ επέβαλε βίαια και στο ΚΚΕ την δική του (σοσιαλδημοκρατική) γραμμή, οι αντιστάσεις στην σοσιαλδημοκρατία ήταν ιδιαίτερα ισχυρές, με αποτέλεσμα αρχικά να διασπαστεί το ΚΚΕ (1968) αλλά ο μεν σκληρός πυρήνας του  να διατηρήσει τα εκλογικά του ποσοστά μετά το 1974, γύρω στο 10%, όσο δηλαδή και η προδικτατορική ΕΔΑ, το δε «ευρωκομμουνιστικό» τμήμα του, γνωστό τότε ως «ΚΚΕ εσ.» τεμαχιζόταν και ανασυγκροτείτο, άλλάζε ονόματα και δημιουργούσε διάφορες συμμαχίες, αλλά παρ’ όλα αυτά δεν ξεπερνούσε τα ελάχιστα ποσοστά του 2-3 %.     

Ενα κορυφαίο γεγονός, η ομιλία του Ι.Δεσποτόπουλου στο Θ. Πανελλήνιο Συνέδριο του ΣΑΔΑΣ (1988)

 Το 1988 πραγματοποιήθηκε το Θ.Πανελλήνιο Αρχιτεκτονικό Συνέδριο του ΣΑΔΑΣ. Ανάμεσα στις πολλές και ενδιαφέρουσες εισηγήσεις, ξεχωρίζει εκείνη του καθηγητή Ι.Δεσποτόπουλου με τίτλο «συγκλίνουσες αποσυνθετικές τάσεις στην σύγχρονη αρχιτεκτονική» στην οποία ο Ι.Δ. αναλύει από φιλοσοφικής πλευράς την κατάσταση της σύγχρονης Αρχιτεκτονικής η οποία εκείνη την εποχή (στις δεκαετίες μετά το ’70) εμφάνιζε έντονα αμφιλεγόμενες και αντικρουόμενες τάσεις, χωρίς αυτές να είναι εντεταγμένες σε μια κατεύθυνση μιάς χρηστικής αρχιτεκτονικής ούτε σε μια ενιαία και συγκροτημένη μορφολογία όπως π.χ. το Μπαρόκ, ο Νεοκλασικισμός, το Μοντέρνο Κίνημα… Η διάλεξη είχε δοθεί σε πρώτη μορφή στην Γερμανική Ακαδημία Τεχνών το 1972⁶⁶.

Ο Δεσποτόπουλος επεσήμανε έντονα ότι η Αρχιτεκτονική, αναλίσκοταν σε μορφολογικές αναζητήσεις ασύνδετες και χωρίς συνέπεια. «Μεταμοντέρνο» και «Υπερμοντέρνο»  κίνημα  και άλλες κατευθύνσεις ήταν οι κυρίαρχες όπου συνιστούσαν μια Αρχιτεκτονική του Φαίνεσθαι και όχι μια Αρχιτεκτονική του Είναι : οι αρχιτέκτονες σχεδίαζαν για να εντυπωσιάσουν και όχι για να εξυπηρετήσουν τις κτηριακές αλλά και τις αισθητικές ανάγκες. Στο κλίμα αυτό ο Ι.Δ. διέκρινε έντονα την αποσύνθεση των Ιδεολογιών και του Κοινωνικού Συστήματος και φυσικά και την αποσύνθεση της Αρχιτεκτονικής.

Η κριτική του ανάλυση, είναι βαθειά, οξεία και σε ανώτερα φιλοσοφικά πλαίσια, ξεκινά από την κριτική της αποσύνθεσης  της αρχιτεκτονικής στην «μεταμοντέρνα» μορφή της και  εντάσσει   αυτή την αποσύνθεση, στην αποσύνθεση του Κοινωνικού Συστήματος.

Σταχυολογούμε μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα από την Εισήγηση του Δεσποτόπουλου⁶⁷:

«…και ακόμη η άνωθεν , με μεγάλη επιτηδειότητα καλλιεργημένη νοσταλγία για ένα «μυθοποιημένο» φασισμό και υποσυνείδητα  για την αρχιτεκτονική του (βιβλία, εκθέσεις, διαλέξεις)… Σωστά ο Prof. Wagenfeld εκφράστηκε στην Ακαδημία⁶⁸: «συστηματικά αποσκοπείται ο αφανισμός κάθε κουλτούρας»…»⁶⁹.

Για το θέμα αυτό, βλ. δύο πολύ σημαντικά άρθρα στο Archetype, του καθηγητή Σωκράτη Γεωργιάδη -Πολυτεχνείο Στουτγκάρδης- σχετικά με την εξύμνηση της ναζιστικής αρχιτεκτονικής μετά το 1980 στην σύγχρονη γερμανική βιβλιογραφία⁷⁰ καθώς του Stefan Trübly στο ίδιο περιοδικό για την σύγχρονη «ανακατασκευή» της γερμανικής Ιστορίας για τα κρίσιμα χρόνια του Ναζισμού⁷¹.

 Συνεχίζουμε από το κείμενο του Δεσποτόπουλου:

για το Μεταμοντέρνο:

 «…το επιδεικτικά άσκοπο γίνεται ο σκοπός αυτής της αρχιτεκτονικής…αυτό που προβάλλει …δεν είναι το «θάρρος» για κάποια ιδέα αλλά μια υβριστική αναίδεια…θα ήταν για ολόκληρη την πνευματική ζωή , και όχι μόνο γι’ αυτήν, μια κοινωνικά καθοριζόμενη διαδικασία αποσύνθεσης , ….θα ήταν μια πραγματική εξέλιξη προς την αυτοκαταστροφή του σημερινού κοινωνικού συστήματος, για να αφήσει ελεύθερη τη θέση του σε νέου τύπου φασισμό…»⁷² (σελ. 400)

«…το κάθε άκρως παράλογο γελοιοποιημένο με αρχαία μοτίβα… ξεπέφτει μόνο του σαν ολοκληρωμένη ανοησία…», (σελ. 402)

«…οι κραυγάζοντες αγοραίοι κατασκευαστές «αρχιτεκτονικής»  που όπως προσφέρουν στο λαό μέσα από «φτωχές» κατόψεις, ψευδοπροσόψεις ανακτόρων, προκαλούν όχι μόνο εξευτελιστική νοθεία της πραγματικότητας αλλά κατάπτωση και διαφθορά των ανθρωπίνων αναγκών…» (σελ. 407)

Και προφητικός μέσα από την φιλοσοφική του θεώρηση:

«…θα φτάσουν όμως και οι δύο κατευθύνσεις της Υπερμοντέρνας και της Μεταμοντέρνας, τελικά, σε μια τέτοια περιοχή διάλυσης, αποσύνθεσης ; …..ή και οι δύο κατευθύνσεις …σύντομα θα αυτοεξαφανιστούν;…»  (σελ. 403)

………………………………….

Αλήθεια, σήμερα, τι απέγινε μόλις τριάντα χρόνια μετά, η «Μεταμοντέρνα Αρχιτεκτονική»  ;; !!

Τα Σχολεία-Μαμμούθ, τα Πολυδύναμα Σχολεία (ΠΟΣΜΕ), το Πανεπιστήμιο Πατρών και η Παγκόσμιος Τράπεζα (World Bank)

Μπορούμε να δούμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, τόσο της συνέχειας στην οικονομική πολιτική όσο και της εξέλιξης της αρχιτεκτονικής μεταξύ Δικτατορίας και Δημοκρατίας, και την «επαγγελματική» (ή ιδεολογική!!) συνέχεια  στην εναλλαγή των καθεστώτων αυτών,  των αρχιτεκτόνων – και μάλιστα κάποιων και υπεραριστερών.

Το 1969 ο Οργανισμός Σχολικών Κτηρίων (ΟΣΚ), προκηρύσσει Πανελλήνιο Αρχιτεκτονικό Διαγωνισμό για μεγάλα σχολικά συγκροτήματα των 3-4.000 μαθητών. Η αιτιολογία είναι η έλλειψη χώρων μέσα στον αστικό ιστό, και ο ΟΣΚ είχε εξασφαλίσει ευκολότερα 4-5 μεγάλα οικόπεδα (κυρίως περιφερειακά) όπου θα συγκέντρωνε σχολικές εγκαταστάσεις γιγαντιαίων μεγεθών. Ο ΟΣΚ είχε ρίξει στο καλάθι των αχρήστων όλη την εμπειρία των ευρωπαϊκών χωρών οι οποίες συγκροτούσαν τα σχέδια των πόλεών τους με βάση τις σχολικές μονάδες, τα μεγέθη τους, και τις αποστάσεις σπιτιού-σχολείου, με κοινό αποτέλεσμα σε Γαλλία, Γερμανία, Μ.Βρετανία  κ.α. όπως και στις προτάσεις Δοξιάδη, η πόλη να συγκροτείται σε γειτονιές των 500 κατοίκων με νηπιαγωγείο, 2000 κατοίκων με δημοτικό Σχολείο, 12.000 κατοίκων με Γυμνάσιο-Λύκειο. Η χωρητικότητα των σχολείων ήταν 100 μαθητές σε κάθε Νηπιαγωγείο, 400 σε κάθε Δημοτικό, 1000 σε κάθε Γυμνάσιο, και οι μέγιστες αποστάσεις ήταν 200 μέτρα σπίτι-Νηπιαγωγείο, 400 μέτρα από το Δημοτικό και 800 από το Γυμνάσιο. Τα πρότυπα αυτά, είχαν  προκύψει από μελέτες κυρίως παιδαγωγών, αλλά και αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων, ακόμη και κοινωνιολόγων και για τις ευρωπαϊκές χώρες είναι απαράβατα. 

Στην συνέχεια η Παγκόσμια Τράπεζα, υπογράφει με το ελληνικό Δημόσιο την Πρώτη Σύμβαση (5.11.1970) για την χρηματοδότηση 5 ΚΑΤΕΕ

Ο ΣΑΔΑΣ εκδίδει το τεύχος-αφιέρωμα στα σχολικά κτήρια (τεύχ.2 / Ιούνιος 1972) με άρθρα Δ.Φατούρου, των ψυχολόγων Φ.Καραπάνου και Μ.Νίλσεν-Γεωργίου, και της παιδαγωγού Α.Δείμέζη-Καλιότσου. Το τεύχος περιλαμβάνει υπόμνημα 18 προσωπικοτήτων (10 ακαδημαϊκοί, και 8 καθηγητές, και άλλες σημαίνουσες προσωπικότητες) του ΣΑΔΑΣ και της Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας, καθώς και απάνθισμα των δημοσιευμάτων του Αθηναϊκού Τύπου.

Εικόνα 20. Το ιστορικό τεύχος του Δελτίου του ΣΑΔΑΣ (Ιούνιος 1972) ενάντια στα πολυόροφα δημοτικά σχολεία.

Στις 2.10.1972 υπογράφει την Δεύτερη Σύμβαση για τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες και τις Σχολές Μηχανολόγων, Φυσικών Επιστημών κ.α του Πανεπιστημίου Πατρών.

Στην συνέχεια, ο ΣΑΔΑΣ οργανώνει συζήτηση και διαμαρτύρεται για τα ΚΑΤΕ και το Πανεπιστήμιο Πατρών και δημοσιεύει τις ομιλίες των εκπροσώπων του Πανεπιστημίου Πατρων και τις ομιλίες εκπροσώπων των φοιτητών και του Δ.Ρόκου στο δελτίο του Συλόγου Αρχιτεκτόνων⁷³.

Στις 27.6.1975 υπογράφει την Τρίτη Σύμβαση  για την κατασκευή των ΚΑΤΕΕ και των Πολυδύναμων Σχολείων⁷⁴ τα περίφημα ΠΟΣΜΕ (Πολυδύναμα Σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης).

Οι όροι των συμβάσεων ήταν κάτι περισσότερο από «αποικιακοί»: η Παγκόσμια Τράπεζα είχε λόγο από τις εκλογές καθηγητών και κλητήρων μέχρι αρχιτεκτονικής των συγκροτημάτων και σχεδιασμού και προμήθειας των επίπλων (βλ. παρακάτω)

Η Παγκόσμια Τράπεζα (World Bank -στο εξής  WB) ιδρύθηκε το 1945 με τις συνθήκες του Bretton Woods, επίσημα για να βοηθήσει την ανάπτυξη των κατεστραμμένων από τον Πόλεμο χωρών, ουσιαστικά όμως για να χειραγωγήσει την ανάπτυξή τους, και να τις προσδέσει στις ισχυρές χώρες μέσω των δανείων που χορηγούσε. Είναι γνωστές οι επιπτώσεις της σε χώρες της Λατινικής Αμερικής κ.α. όπου η φτώχεια και η κακή οικονομία, ο υψηλός δανεισμός  αλλά και η εξαρτημένη πολιτική κατάσταση έφεραν τις πλούσιες αυτές σε πόρους χώρες σε αλλεπάλληλες πτωχεύσεις. Ειδικά για την Ελλάδα σημειώνουμε την παρέμβασή της το 1952 μέσω της Εκθεσης του στελέχους της Κυριάκου Βαρβαρέσου  όπου απαγόρευσε την ανάπτυξη της Βαρειάς Βιομηχανίας και έστρεψε την ελληνική οικονομία στην οικοδομή, το εμπόριο και την ναυτιλία, επιτείνοντας τις καταστάσεις των δημοσιονομικών ελλειμμάτων, του δανεισμού και της εξάρτησης, οικονομικής κατά συνέπεια και πολιτικής⁷⁵.

Από την WB είχαν εκπονηθεί 3 προγράμματα, το πρώτο στα μέσα της δεκαετίας του ’60 με το οποίο ιδρύθηκε το Πανεπιστήμιο Πατρών. Οι συμβάσεις για το Πανεπιστήμιο, όπως και οι επόμενες των άλλων δύο Προγραμμάτων, προβλέπουν πέρα από τις οικονομικές δεσμεύσεις του δανεισμού, (που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν «αυτονόητες» αν και πολύ σκληρές) δεσμεύσεις που αφορούν το απόλυτο έλεγχο της  WB στα εκπαιδευτικά προγράμματα, στα πρόσωπα που θα στελέχωναν τις διοικητικές υπηρεσίες αλλά και εμμέσως μεν αλλά ασφαλώς και στα πρόσωπα που θα αποτελούσαν το διδακτικό προσωπικό. Ακόμη, είχε καθοριστεί ως επίσημη (ή παράλληλη;) γλώσσα διδασκαλίας η αγγλική, πράγμα το οποίο μετά από μεγάλες κινητοποιήσεις των φοιτητών δεν πραγματοποιήθηκε. Το 1979 με αφορμή την εκλογή 10 νέων καθηγητών στην Ιατρική Σχολή Πατρών ξέσπασε στον Τύπο μια οξύτατη διαμάχη όπου ο ακαδημαϊκός και καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Νικόλαος Λούρος κατηγόρησε ευθέως το Πανεπιστήμιο Πατρών ότι εκλέγει καθηγητές με αποκλειστική προέλευση τις ΗΠΑ⁷⁶. Το φαινόμενο, ήταν έντονο και σε άλλες Σχολές του ίδιου Πανεπιστημίου όπως και στην αντίστοιχη Σχολή Αρχιτεκτόνων, αλλά και σε άλλα ελληνικά ΑΕΙ την ίδια εποχή.

Τελικά ο ΣΑΔΑΣ τάχθηκε ενάντια στα «σχολεία-μαμούθ» συστήνοντας στα μέλη του να μην λάβουν μέρος στους διαγωνισμούς. Σε δύο δελτία του ΣΑΔΑΣ δημοσιεύονται πολυσέλιδες αναλύσεις για το θέμα⁷⁷. Παρ’ όλα αυτά, υπήρξαν συνάδελφοι και μάλιστα ακραίων αριστερών ομάδων που έλαβαν μέρος και έκτισαν τέτοια σχολεία, όπως την Γκράβα που έχει καθιερωθεί πλέον ως σύγχρονο σχολικό γκέττο.

Η Γκράβα, περιλαμβάνει 21 σχολεία (νηπιαγωγεία, δημοτικά, γυμνάσια, Λύκεια, ΕΠΑΛ και ΙΕΚ και ένα εργαστηριακό κέντρο, με συνολικά 4.000 μαθητές. Ο βασικός αρχιτέκτονάς της θεωρεί ότι δεν χτίστηκε όπως το σχεδίασε «…Στην πορεία το σύστημα έγινε δαιδαλώδες. Έκοψαν τις διόδους, απομόνωσαν τους διαδρόμους από τις αυλές και το γέμισαν με κάγκελα. Η βασική ιδέα να κυκλοφορούν οι μαθητές στεγασμένοι σε πεζόδρομους μέσα από ένα ρέον σύστημα δεν εφαρμόστηκε. Το σύνολο διακίνησης έσπασε και τα σχολεία έγιναν μπουντρούμια. Για εμένα αυτό το έργο δεν είναι από τα αγαπημένα μου, αν όμως κάποιος μου εγγυάτο την αρχική χρήση θα το υπέγραφα και σήμερα…»⁷⁸.

Αυτό όμως είναι το πρόβλημα;;;; η κτηριολογική και αρχιτεκτονική Σύνθεση;;;; Το θέμα είναι βαθύτερο : το γιγαντιαίο μέγεθος του Σχολικού Συγκροτήματος, αντίθετο στην παιδαγωγική, την ψυχολογία, την λειτουργία του σχολείου, την σχέση του με την πόλη και την γειτονιά όπως είδαμε. Πέρα από όσα είχαν γραφεί το 1970-71, σημειώνουμε ακόμη τα άρθρα της Μ.Παπαχρήστου, του Κ.Τσουκαλά, της Εφης Συγκολλίτου κ.α. ο Τσουκαλάς αναφέρει ότι « …από το 1960 ως το 1980 δημοσιεύτηκαν 344 άρθρα για τις επιπτώσεις του μεγέθους της σχολικής κοινότητας στις επιδόσεις, στην κοινωνικοποίηση και στη ψυχολογία του μαθητή…»⁷⁹. Όμως, οι αρχιτέκτονες, τα ξέρουμε όλα, και μάλιστα καλύτερα από τους ειδικούς…

Στην Μεταπολίτευση, επανέρχεται στο θέμα ο ΟΣΚ βαφτίζοντας τα σχολεία αυτά «Πολυδύναμα Σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης», (ΠΟΣΜΕ) πολλά από τα οποία ήταν στα ίδια οικόπεδα του χουντικού διαγωνισμού. Αυτή την φορά όμως δεν προκηρύσσει διαγωνισμούς αλλά χρησιμοποιεί το δέλεαρ της απ’ ευθείας ανάθεσης. Πρέπει ακόμη να αναφερθεί ότι και τώρα (1975 κ.εφ.) το εγχείρημα το χρηματοδοτεί η WB, η οποία και θέτει τις προδιαγραφές των γιγαντιαίων αυτών σχολείων, μαζί με την χρηματοδότηση της ανέγερσης των ΚΑΤΕ⁸⁰.

Στα πλαίσια αυτά λοιπόν, είχε κατηγορηθεί η WB ότι χρηματοδοτούσε αλλά και κατηύθυνε την Εκπαίδευση (και κυρίως την Μέση Τεχνική  στην οποία αναφερόταν τα ΚΑΤΕ), στην παραγωγή φθηνού εργατικού δυναμικού χαμηλών επιστημονικών επιπέδων, για να αναπτύξει τις οικονομίες των ανεπτυγμένων χωρών  για τις οποίες θα εργάζονταν στην χώρα τους οι απόφοιτοι των ΚΑΤΕ⁸¹.

Μια απαραίτητη παρένθεση: η εξαγωγή βιομηχανιών σε χώρες φθηνού εργατικού δυναμικού, ήταν μια τακτική που εφαρμόστηκε έντονα από τις δυτικές αναπτυγμένες χώρες στις δεκαετίες ’70 και μετά στις χώρες της Αφρικής και της Ασίας. Τους ήταν φθηνότερο να εξάγουν την βιομηχανία παρά να εισάγουν εργατικό δυναμικό, όπως στην δεκαετία του ’60⁸². Προϋπόθεση βέβαια για αυτό ήταν η εγχώρια ύπαρξη μέσου τεχνικού δυναμικού, και εκεί στόχευε η πολιτική της WB⁸³. Μετά το 1991 η εξαγωγή της παραγωγής έγινε στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, ενώ η Κίνα και οι Ινδίες κρατάν από τις πρώτες θέσεις συνεχώς.

Παράλληλα, στην Μέση Εκπαίδευση, η WB στόχευε στην «μαζική παραγωγή» αποφοίτων Μέσης Εκπαίδευσης, στα αναφερόμενα ΠΟΣΜΕ (Πολυδύναμα Σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης) που θα πληρούσαν τους ίδιους όρους: μεγάλες μάζες αποφοίτων χωρίς υψηλά επίπεδα μόρφωσης οι οποίες θα μαθήτευαν σε γιγαντιαία σχολικά γκέττο που ανάμεσα στα άλλα θα δυσχέραναν και την ανθρωπιστική διάπλαση των μαθητών σε υπεύθυνους πολίτες. Ηξεραν πολύ καλά ότι στα σχολικά γκέττο διαμορφώνονταν συνειδήσεις αντικοινωνικές και σίγουρα αυτό τους ήταν και επιθυμητό, άβουλοι και χωρίς πολιτική συνείδηση πολίτες, ήταν ό,τι έπρεπε για την Παγκόσμια Οικονομία της WB⁸⁴.     

Για να καμφθούν νοι αντιδράσεις, ο Οργανισμός Σχολικών Κτηρίων, προκήρυξε απ’ ευθείας αναθέσεις σε αρχιτεκτονικά Γραφεία και με Απόφασή του (1034/6.2.1976) ανέθεσε 16 σχολικά συγκροτήματα, κυρίως Τεχνικών Σχολών. Βέβαια η Γενική Συνέλευση του ΣΑΔΑΣ της 16.2.1976 κατήγγειλε τους συναδέλφους που αποδέχτηκαν τις αναθέσεις, αλλά δεν βαριέσαι…

Εικόνα 21. Οι αναθέσεις των σχολικών κτηρίων. Ενημερωτικό δελτίο ΤΕΕ τ.881, 21.2.1976

Στην συνέχεια για τα ΠΟΣΜΕ, ο ΣΑΔΑΣ , ξεχνώντας όλες τις κινητοποιήσεις του στην διάρκεια της δικτατορίας, απλά έλαβε απόφαση (117 υπέρ, 69 κατά, Γενική Συνέλευση 17.6.1977) να μην δοθούν αναθέσεις αλλά να γίνουν αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί !!! Αυτό ήταν το πρόβλημα …

Ο ΟΣΚ (Οργανισμός Σχολικών Κτηρίων) ήταν τώρα αντίθετος στα ΠΟΣΜΕ, και το εγχείρημα το ανέλαβε το Υπουργείο Παιδείας παρακάμπτοντάς τον (συνήθης τακτική της Εξουσίας…) και προκήρυξε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς το 1977 αυτή την φορά για τα ΠΟΣΜΕ, οι αναθέσεις μια και είχαν γίνει για τα ΚΑΤΕ και οι αρχιτέκτονες τις αποδέχτηκαν χωρίς καμμία εξαίρεση, θεωρήθηκε ότι καλώς ανατέθηκαν ! Φυσικά και οι αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί έγιναν αποδεκτοί, παρ’ όλο που δεν άλλαζε τίποτα στην κτηριολογική και πολεοδομική διάταξη –όλα για όσα είχε αγωνιστεί ο Σύλλογος ξεχάστηκαν από την μια μέρα στην άλλη πλην ελαχίστων εξαιρέσεων.

Έτσι, στο κρίσιμο αυτό χρονικό διάστημα σε Γενικές Συνελεύσεις του ΣΑΔΑΣ έγινε μεγάλη συζήτηση, και εδώ φάνηκε η τωρινή ιδεολογική κατάσταση στον χώρο των αρχιτεκτόνων, σταχυολογώντας τα δελτία του ΣΑΔΑΣ, βλέπουμε τις ακόλουθες απόψεις των παρατάξεων :

• στην Γενική Συνέλευση του ΣΑΔΑΣ της 17.6.1977 εγκρίνονται οι θέσεις του ΣΑΔΑΣ (αλλά δεν αναφέρονται ποιές), πάντως ζητείται παράταση του διαγωνισμού για να απαντηθούν οι ερωτήσεις κλπ., άρα έχει εγκριθεί η «λύση» των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών, το δέλεαρ του «διαγωνισμού», είχε εκτοπίσει την αγωνιστική γραμμή του Συλλόγου της αντίστασης στην WB και τα Σχολεία-Μαμμούθ…
• η ΑΑΣΠΕ⁸⁵ καταγγέλλει την Χούντα, το Διεθνές Ταμείο και την WB, με έντονη αλλά σωστή φρασεολογία και επιχειρήματα, προτείνει να καταγγελθούν οι συνάδελφοι που θα λάβουν μέρος στους διαγωνισμούς και καλεί ευθέως και απερίφραστα σε Αποχή⁸⁶.
• η ΑΚΠΑ⁸⁷ μιλά πολύ γενικόλογα σε 5 σελίδες χωρίς να διαφαίνεται κάποια συγκεκριμένη θέση, όμως στο κρίσιμο σημείο του μεγέθους των σχολικών μονάδων αποκαλύπτει την  θέση της : «…το σωστό θάταν να επεκταθεί η συζήτηση σε όλα τα προτερήματα και μειονεκτήματα του μικρού ή του μεγάλου σχολείου και όχι να αντιμετωπίζονται σαν θέμα …παγκόσμιας στρατηγικής για την κατάπνιξη του μαθητικού κινήματος…»⁸⁸. Ολες οι συζητήσεις που είχαν γίνει επί δικτατορίας ακόμη⁸⁹, ρίχνονται στο καλάθι των αχρήστων χλευαζόμενες ως «παγκόσμια στρατηγική»  λες και οι σουηδοί μαθητές έχουν διαφορετική ψυχολογία από τους βρετανούς ή τους έλληνες !! χλευάζονται και οι αντιστάσεις των αριστερών παρατάξεων ενάντια στην WB, και τελικά τι λένε; Στηρίζουν απλά τα επιχειρήματα της Δικτατορίας για το ότι υπάρχουν (τάχα) και …θετικά σημεία στα σχολεία-μαμμούθ….
• η Πανεπιστημονική⁹⁰ τονίζει ότι οι οικονομικοί όροι συνιστούν ουσιαστική παρέμβαση της WB στην εκπαίδευση και καταλήγει  «..να καταργηθεί η εξάρτηση της τεχνικής μας εκπαίδευσης από κέντρα έξω από την πατρίδα μας τότε και τα σχολεία–μαμμούθ θα αποτελέσουν τους πραγματικούς πυρήνες μιάς νέας εκπαιδευτικής πολιτικής…» Δεν ήξερα ότι στις σοσιαλιστικές χώρες έχουν σχολεία –μαμμούθ, τουλάχιστον από όσα πολεοδομικά σχέδια έχω υπ’ όψιν μου (σοβιετικά, πολωνικά, Ανατ. Γερμανίας κλπ …) ακολουθούν τα διεθνή (βρετανικά και γερμανικά) πρότυπα που αναφέρθηκαν σε μεγέθη, αποστάσεις και θέση στην πόλη. Εν κατακλείδι, δεν πρότειναν αποχή ή αποδοχή, επομένως, με απλά λόγια, άφησαν ελεύθερα τα μέλη τους να αποφασίσουν.
• η ΠΑΣΚ-Α⁹¹ στην συνήθη τότε πολιτική γραμμή του Ανδρέα «και με τον χωροφύλαξ, και με τον αστυφύλαξ»  αφού λέει διάφορα σωστά και επαναστατικά, κυρίως και εναντίον της WB, καταλήγει στο ότι «…η αποχή περισσότερο θα εξυπηρετούσε τον κυβερνητικό προγραμματισμό από ότι θα τον αντιστρατεύονταν…»⁹². Τελικά με τον ακατανόητο (;!) αυτό ισχυρισμό, και αυτή η παράταξη τάσσεται υπέρ της συμμετοχής.
• οι Συσπειρώσεις⁹³ (ΣΣΑ) αναλύουν σωστά και σαφώς τον πυρήνα  του θέματος (WB και σχολικό μέγεθος), υπενθυμίζουν ότι πρόκειται για συνέχεια της χουντικής πρότασης και προτείνουν καθαρά και απερίφραστα Αποχή⁹⁴.

Στην Βουλή όταν είχε συζητηθεί η κύρωση της Σύμβασης με την WB .ο εκπρόσωπος του ΚΚΕ (Κ.Κάππος), είχε επιχειρηματολογήσει επί μακρόν και είχε καταψηφίσει την Σύμβαση των 10 ΠΟΣΜΕ και των 3 ΚΑΤΕ,  ο εκπρόσωπος του ΠΑΣΟΚ (Απ.Κακλαμάνης) είχε ζητήσει αναβολή δηλώνοντας και την αντίθεσή του στην Σύμβαση, και ο εκπρόσωπος του ΚΚΕεσ. (Λ.Κύρκος) απλά συμφώνησε με τον Κάππο. Τελικά η Σύμβαση ψηφίστηκε μόνον από την ΝΔ. 

Υπάρχει ένα τεύχος με τον τίτλο «ΑΠΟΧΗ από τους αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς γιά τα ΠΟΣΜΕ και τα ΚΑΤΕ» με υπότιτλους «έξω από την Παιδεία η Διεθνής Τράπεζα»  και ακόμη «το σχολείο ανήκει στην γειτονιά και την πόλη, όχι στα σχολικά γκέττο» που υπογράφεται από την «Επιτροπή για την αναστολή των διαγωνισμών», με εικόνα της Γκράβας στο εξώφυλλο.  

Εικόνα 22. Δεν έγινε ακόμη δυνατό να βρεθεί η παράταξη ή οι παρατάξεις που συντάξαν αυτό το τεύχος, αλλά από τις θέσεις του πρέπει να ήταν η ΑΑΣΠΕ, οι ΣΑΑ, και μετείχε και η συνάδελφος Γκόλντυ Σαφαράνα εκ μέρους του ΟΣΚ του οποίου οι μελετητές (όχι όμως η Διοίκηση…) ήταν αντίθετοι με τα ΠΟΣΜΕ. 

Τελικά έγιναν οι διαγωνισμοί, και μετείχαν πάλι τα μεγάλα αρχιτεκτονικά γραφεία και τα μεγάλα ονόματα αρχιτεκτόνων. Ουσιαστικά, πρόκειται για την εφαρμογή του Γ.Εκπαιδευτικού Προγράμματος της WB  (ΦΕΚ 83Α / 12.4.1976), και στο τεύχος του δσα 6/1977 δημοσιεύονται τα αποτελέσματα των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών για τα 13 ΚΑΤΕ και ΠΟΣΜΕ.

Εικόνα 23. Αποτελέσματα αρχιτεκτονικών διαγωνισμών των ΠΟΣΜΕ 1.  δσα τ.6. Νοε-Δεκ 1977

024. Αποτελέσματα αρχιτεκτονικών διαγωνισμών των ΠΟΣΜΕ 2. δσα τ.6. Νοε-Δεκ 1977

025. Αποτελέσματα αρχιτεκτονικών διαγωνισμών των ΠΟΣΜΕ 3.  δσα τ.6. Νοε-Δεκ 1977

Η πολεοδομία και η αρχιτεκτονική στην εποχή της Μεταπολίτευσης.

Το ιδεολογικό υλικό, εκδόσεις περιοδικών και βιβλίων. Στην εποχή της δικτατορίας, το κυρίαρχο περιοδικό ήταν το Δελτίο του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, με κορυφαίες στιγμές του μέσα στην Χούντα, τα μνημειώδη τεύχη του για την θέση του Αρχιτέκτονα (τ.3-4/1972 με κείμενα Δεσποτόπουλου, Ρωμανού, Κονταράτου, Μάζη, κ.α. αλλά και ξένων, όπως του W.Gropius κλπ ) για τα σχολικά κτήρια (τεύχ.2/1972) και για συγκεκριμένα θέματα πολεοδομίας που είδαμε στο προηγούμενο άρθρο στο πέρασμα από την Χούντα στην Μεταπολίτευση. Μετά από αυτά, στην Μεταπολίτευση, το Δελτίο του ΣΑΔΑΣ (δσα) συνέχισε την μαχητική πολιτική του με ένταση, σημειώνουμε τον καθοδηγητικό ρόλο που έπαιξε ο αρχιτέκτονας Νίκος Σιαπκίδης ο οποίος ουσιαστικά διεύθυνε το Δελτίο, αποδεκτός και σεβαστός από όλες τις πλευρές και παρατάξεις.

Τα Τεχνικά Χρονικά μάλλον είχαν διολισθήσει σε τεχνοκρατική κατεύθυνση, αν και υπήρχαν και αρκετά άρθρα στην κοινωνική, ιστορική και πολιτική πλευρά.  Δεν ήταν οπωσδήποτε τα Τεχνικά Χρονικά που διεύθυνε ο Ορέστης Δουμάνης πριν την Χούντα, παρ’ όλα αυτά οι διάδοχοί του όπως ο Στάμος Ζούλας (μέσα στην Χούντα) και ο Μάνθος Ζαφειρόπουλος  έδιναν την κοινωνική-πολιτική κατεύθυνση, εφ’ όσον φυσικά υπήρχαν προσφορές για δημοσίευση ανάλογων άρθρων και μελετών.

Τα «Σύγχρονα Θέματα» από την Μεταπολίτευση και μετά είχαν εξελιχθεί σε ένα σοβαρό κοινωνιολογικό, ιστορικό και πολιτικό περιοδικό, αλλά χωρίς την έντονη αριστερή και μαχητική πολιτική του κατεύθυνση που είχαν πριν την δικτατορία.

Τα «Αρχιτεκτονικά Θέματα» και τα «Θέματα Χώρου και Τεχνών»  συνέχισαν την πορεία και την κατεύθυνση που είχαν από την ίδρυσή τους, πλούσια ενημέρωση για τα αρχιτεκτονικά δρώμενα στην Ελλάδα, και παράλληλα θεωρητικά αφιερώματα σε συγκεκριμένα προβλήματα, όπως η πολυκατοικία, τα ρυθμιστικά σχέδια, η προστασία μνημείων κ.α. Γενικά συνέχιζαν την πλατειά συμμετοχή και έκθεση ευρέως φάσματος ιδεολογιών, και αποτελούν σήμερα τον «καθρέφτη»  της Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας στην Ελλάδα εκείνης της εποχής .

Από το 1981 ως το 1990  εκδόθηκε με την καθοδήγηση του Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών το περιοδικό «Επιστημονική Σκέψη» σε 49 συνολικά διμηνιαία τεύχη. Το περιοδικό διεύθυναν στελέχη του ΚΜΕ, όμως με τις ιδεολογικές ανακατατάξεις (ευρωκομμουνισμός κλπ) στον αριστερό χώρο, στα τελευταία του τεύχη είχε πάρει κατεύθυνση διαφορετική από την πολιτική γραμμή του ΚΚΕ που επόπτευε το ΚΜΕ και σταμάτησε η έκδοσή του. Μέχρι πάντως την παρέκκλιση αυτή, είχαν δημοσιευθεί αξιόλογα άρθρα και μελέτες βασικά σε καθαρά μαρξιστικά πλαίσια.

Παράλληλα στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης υπήρξε μια σχετική έντονη μεταφραστική και εκδοτική δραστηριότητα ξένων συγγραμμάτων, κυρίως γαλλικών, που ακολούθησαν διανοητές που είχαν εκπατριστεί στην Δικτατορία στην Ιταλία και Γαλλία κυρίως, και που επέστρεφαν τώρα στην Ελλάδα. Συγγράμματα του Henri Lefebvre, του Manuelle Castells, της Francoise Choay και παράλληλα και Ελλήνων συγγραφέων με σχετικό περιεχόμενο και κατεύθυνση (Ευροκομμουνισμού ή Μάη του ’68) και άλλων διαφόρων ιδεολογικών κατευθύνσεων της Αριστεράς έγιναν ευρέως γνωστά στο αριστερό κοινό. Ομοίως, εκδόθηκαν στην δεκαετία  1974 – μέσα της δεκαετίας του 1980 και κυκλοφόρησαν αρκετά σχετικά βιβλία, είτε μεταφράσεις κλασικών έργων  νεώτερων αριστερών συγγραφέων πέρα από αυτά που αναφέρθηκαν (γάλλων, βρετανών, ιταλών ή αμερικανών όπως του Carlo Aumonino, κυριαρχία και υποτέλεια, Anatole Kopp, Πόλη και Επανάσταση, Leonardo Benevolo η κοινωνική προέλευση της σύγχρονης Πολεοδομίας, Καστέλς, Κοπ, Μπέρι, η πόλη στο σοσιαλιστικό σύστημα, κ.α.) είτε ελλήνων, όπως του Μ.Παπαδολαμπάκη, οι δικτάτορες των πόλεων, του ίδιου η πόλη, η πάλη των τάξεων και η πολεοδομία,  του Π.Λαζαρίδη βιομηχανική επανάσταση, βιομηχανική πόλη, το πολύ σημαντικό αλλά αγνοημένο βιβλίο του Χρίστου Ιακωβίδη Νεοελληνική Αρχιτεκτονική και αστική Ιδεολογία, (1982), κ.α. που καλύπτουν από τις ακραίες αριστερές θέσεις μέχρι τις συντηρητικές, σε ένα πλατύ ιδεολογικό φάσμα, όπως αναφέρθηκε πριν.

Φυσικά και από την κλασική μεριά, αφ’ ενός οι «εκδόσεις Αναγνωστίδη» συνέχιζαν την εκδοτική τους πορεία με δεκάδες τίτλους έργων των κλασικών ή άλλων παλαιών μαρξιστών συγγραφέων (Μαρξ, Ενγκελς, Λαφάργκ, Μπουχάριν, Πλεχάνωφ κ.α.) και αφ΄ ετέρου το εκδοτικό του ΚΚΕ  (η «Σύγχρονη Εποχή») εμφάνιζε πλούσια εκδοτική δραστηριότητα  τόσο με έργα των κλασικών του μαρξισμού, όσο και νεώτερων μελετητών, ελλήνων και ξένων. Παράλληλα και άλλοι εκδότες εξέδιδαν «ιστορικά» μαρξιστικά βιβλία όπως κυρίως οι εκδόσεις Γκούτεμπεργκ (Γερμανική Ιδεολογία, κ.α) αλλά και διάφοροι άλλοι συνήθως μικροί -δυστυχώς βραχύβιοι- εκδοτικοί οίκοι που εξέδιδαν συνήθως δυσεύρετα συγγράμματα των κλασικών (προκαπιταλιστικοί σχηματισμοί, κριτική της πολιτικής οικονομίας, η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία, τα χειρόγραφα του 1844  κ.α.)

Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι ιδεολογικό υλικό υπήρχε άφθονο, αρκεί κανείς να είχε την διάθεση να το μελετήσει, και αυτό δεν ήταν κάτι το αυτονόητο. Πολλές φορές ούτε οι ανήκοντες σε ένα συγκεκριμένο ιδεολογικό κύκλο, δεν μελετούσαν τα έργα που αφορούσαν την ιδεολογία του κύκλου τους, πόσο μάλλον των άλλων…  Η επισταμένη μελέτη συγκεκριμένων έργων, με την ένταση που υπήρχε π.χ. στον Μεσοπόλεμο (εκδόσεις Γκοβόστη και άλλοι μικρότεροι) ή στην δεκαετία του ‘60 (εκδόσεις Θεμέλιο και ό,τι ερχόταν παράνομα από τις σοσιαλιστικές χώρες) δεν υπήρχε έντονα στην Μεταπολίτευση, κυρίως διαβάζονται οι γάλλοι αριστεροί, όχι πάντα ακραιφνείς μαρξιστές, στις ελληνικές μεταφράσεις τους που αναφέρθηκαν. 

Πολυόροφοι πύργοι, μετά το «ισπανικό μοντέλο» στον τουρισμό, και την επέκτασή του σε κάθε είδους κτήριο.

Αναλύθηκε στο προηγούμενο άρθρο (μέρος Γ), η πολιτική της δικτατορίας, με την πριμοδότηση των γιγαντιαίων τουριστικών συγκροτημάτων των 300 και άνω κλινών καθώς και η επέκτασή της σε κάθε είδους κτήριο, γραφείων, κατοικιών κλπ. Το θέμα έχει αναλυθεί γενικότερα σε παλαιότερα άρθρα⁹⁵ του συγγρ.

Δεν θα επεκταθούμε στο θέμα, μόνο θα τονίσουμε ότι και στην Μεταπολίτευση η γραμμή αυτή συνεχίστηκε, μέχρι που επιτέλους κάποια στιγμή απαγορεύτηκαν οι οικοδομήσεις πολυορόφων πύργων μέσα στον αθηναϊκό χώρο. Οι πηγές της εποχής εκείνης ανέφεραν ότι σχεδιάζονταν ή και ήταν έτοιμοι για οικοδόμηση πάνω από 30 τέτοια συγκροτήματα⁹⁶.

Για την απαγόρευση αυτή, σημειώνουμε την συνέντευξη του Κ.Δοξιάδη στο περιοδικό «Επίκαιρα»⁹⁷ το 1974:

(Δοξιάδης) «… -Εύχομαι η αναστολή χορηγήσεως αδειών για την ανέγερση ουρανοξυστών, να ισχύσει όσο θα υπάρχει η Ελλάδα.
-Γιατί;
-Γιατί δεν βοηθώ τους εγκληματίες.
-Υπάρχει τρόπος να αναπτυχθούν οι ουρανοξύστες στο αττικό τοπίο;
-Όχι, δεν υπάρχει απολύτως κανένας τρόπος με τον οποίο να μπορούν να αναπτυχθούν οι ουρανοξύστες στο αττικό τοπίο.
-Θα μείνει η Αθήνα χωρίς ουρανοξύστες ή η Αττική χωρίς τοπίο;
-Αυτό που χρειάζεται είναι να μείνει η Αθήνα χωρίς ουρανοξύστες και η Αττική με τοπίο. Αρκετά έχει ήδη υποφέρει το τοπίο της με τα νταμάρια!...»

Εικόνα 26. Κτήριο γραφείων Atrina, Μαρούσι, οικοδόμηση 1978-1981(πηγή, διαδίκτυο)

Εικόνα 27. Ξενοδοχείο President, λ.Κηφισίας, Αμπελόκηποι, οικοδόμηση  1974-1978 (πηγή, διαδίκτυο)

Εικόνα 28. Αθηναϊκοί πύργοι, 1987

Εικόνα 29. ΟΛΠ Α.Βραβείο. στις προδιαγραφές του Διαγωνισμού ήταν απαραίτητο το πολυόροφο κτήριο…(ΑΘ 12/1978)

Βέβαια, η πολιτική Μπαλόπουλου υπέρ του « ισπανικού μοντέλου» σε τουριστικές περιοχές συνεχίστηκε με ένταση από την μια ενώ από την άλλη τα «Ξενία» του ποιοτικού τουρισμού της εποχής του Αρη Κωνσταντινίδη και των συνεργατών του στον ΕΟΤ στην δεκαετία του ’60, εγκαταλείπονται, και κατεδαφίζονται ή ερειπώνονται διότι αυτές ήταν οι οικονομικές κατευθύνσεις της «τουριστικής βιομηχανίας», αυτήν την Ιδεολογία και αυτή την αρχιτεκτονική παρήγαγαν…

«…Τέλη της δεκαετίας του 80, το κράτος αποδείχτηκε ανίκανο στο ρόλο του ξενοδόχου, οι απαιτήσεις στην τουριστική αγορά διαφοροποιήθηκαν και τα ΞΕΝΙΑ πήραν το δρόμο της μιζέριας και της εγκατάλειψης. Το τελευταίο Ξενία υπό κρατική λειτουργία έκλεισε το 1997 στο Παλιούρι. Σήμερα η Ε.Τ.Α μετράει 44 ξενοδοχειακές μονάδες τύπου "ΞΕΝΙΑ" από τα οποία μόνο τα 11 είναι μισθωμένα και κάποια άλλα έχουν εν μέρει ή εν συνόλω παραχωρηθεί. Η Ε.Τ.Α προχώρησε εδώ και αρκετό καιρό στη μελέτη και αξιολόγηση δύο βασικών σεναρίων αξιοποίησης και οριστικής λύσης: το ένα προβλέπει ενιαία εκμίσθωση των ΞΕΝΙΑ σε έναν ανάδοχο, κατόπιν διαγωνισμού, προκειμένου να εξασφαλιστεί και η δημιουργία ενιαίας και αναγνωρίσιμης ταυτότητας. Το 2ο σενάριο προβλέπει την εκμίσθωση κατά περίπτωση, με μεμονωμένους διαγωνισμούς….»⁹⁸.

Αν και (μετά από πολλούς αγώνες) χαρακτηρίστηκαν ως διατηρητέα μνημεία, άλλα  κακοποιήθηκαν με εμπορικές προσθήκες, άλλα κατεδαφίστηκαν  και άλλα ερειπώνονται, και φυσικά όλα τα «σενάρια» είναι η ιδιωτικοποίησή τους με άγνωστους όρους, τόσο οικονομικούς όσο και αρχιτεκτονικούς….

Για ποιά «Ιδεολογία» να μιλήσουμε τώρα; απλά, εμπορικά, τα «Ξενία» δεν ικανοποιούσαν τον μαζικό τουρισμό των tours operators που είχαν περισσότερο κέρδος από το «ισπανικό μοντέλλο του Μπαλόπουλου» και η «οικονομική κατεύθυνση» του ελληνικού Δημοσίου ήταν το άμεσο κέρδος των ιδιωτών και όχι ο ποιοτικός τουρισμός που επέφερε έμμεσο κέρδος στην Χώρα για μισό αιώνα.

Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος 11/1977, αφιέρωμα στην ρύθμιση του χώρου.

Πρόκειται για ένα τεύχος με μεγάλη ιστορική  σημασία, μια και σ’ αυτό αποτυπώνονται απόψεις τόσο επίσημα από κρατικούς φορείς, από το κομματικό φάσμα των αρχιτεκτόνων, όσο και επαγγελματιών ή και θεωρητικών εκείνης της εποχής. Για τον σκοπό αυτό, στάλθηκε ένα ερωτηματολόγιο στους αρμόδιους υπουργούς, σε στελέχη δημοσίων υπηρεσιών των παραπάνω υπουργείων, στις τράπεζες Αγροτική και ΕΤΒΑ, στον ΕΟΤ, στο ΚΕΠΕ, στο ΕΚΚΕ, στο Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών του ΕΜΠ και στους καθηγητές Αργυρόπουλο και Λαγοπουλο,  στα 10 (τότε) κόμματα της Βουλής αλλά και της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς, σε 10 δημάρχους των μεγαλύτερων πόλεων,  στο ΤΕΕ, τον ΣΑΔΑΣ τον ΣΕΒ τον Σύλλογο Αρχαιολόγων και το ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Ενωσης Πολεοδόμων, και τέλος σε 10 πολεοδόμους, νομικούς και οικονομολόγους με ενασχόληση στην πολεοδομία.

Το ερωτηματολόγιο αφορούσε : 1.τον προγραμματισμό-σχεδιασμό, 2.κράτος και ρύθμιση του χώρου στην μεταπολεμική Ελλάδα, 3. τοπική αυτοδιοίκηση  και 4. ο ρόλος των πολιτών.

Πολύ περιληπτικά, διαγραμματικά σχεδόν, οι απόψεις που εκτίθενται είναι :

Οι Δημόσιοι φορείς. Απάντησαν ο Υφυπουργός Δημ.Εργων Κυπρ. Μπίρης, το ΕΚΚΕ και το ΤΕΕ

Ο Κυπριανός Μπίρης, επισημαίνει την ορθότητα της παραδοσιακής χωροταξικής διάρθρωσης στον Μεσαίωνα αλλά και την έλλειψη συστηματικού προγραμματισμού στο ελεύθερο ελληνικό κράτος, ιδιαίτερα μετά τον Πόλεμο όπου η ανάπτυξη βιομηχανίας και οικοδομής είναι ανεξέλεγκτη και από την πλευρά της πολιτείας «…είναι πλασματική και πάντοτε περίπου ευνοϊκή γιά την ιδιοκτησία…» και «..ακόμη και τα σχέδια που αναπτύσσονται είναι ανεδαφικά και εκτός πραγματικότητας…». Στην συνέχεια αναφέρεται σε νομικές διασφαλίσεις όπως τα άρθρα 21 και 24 του Συντάγματος και οι προσπάθειες οικιστικής πολιτικής με την ίδρυση της ΔΕΠΟΣ που πραγματοποιήθηκαν επί της υπουργίας του, και εκφράζει την ελπίδα ότι μέσα από αυτήν την (ευρωπαϊκή) οικιστική πολιτική θα μεταβληθεί και η ιδεολογία των οικιστών, ιδεολογία της ασυδοσίας που ίσχυε. 

Σημειώνεται γιά την Ιστορία, ότι ο Κυπρ.Μπίρης θεωρείται, και δικαίως,  ο «πατέρας του άρθρου 24» γιά την προστασία περιβάλλοντος και την χωροταξική πολιτική. Δυστυχώς όμως οι δυσοίωνες επισημάνσεις του, υπερίσχυσαν τα επόμενα χρόνια από τις σωστές διοικητικές ενέργειες και ρυθμίσεις του….

Ο Κυπρ. Μπίρης, παραιτήθηκε από υφυπουργός, αρνούμενος να δώσει έναν παραπάνω όροφο σε μεγαλοξενοδοχειακή επιχείρηση στο κέντρο της Αθήνας.

Από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών  (ΕΚΚΕ) απαντά το στέλεχός του Γ,Τσουγιόπουλος. Στην πολυσέλιδη απάντηση, αναλύεται αρχικά ο ρόλος της «οικονομίας της αγοράς» , και διατυπώνεται η άποψη ότι «…το καπιταλιστικό κράτος χρησιμοποιεί τον Προγραμματισμό γιά την οργάνωση και ανάπτυξη της οικονομίας και κοινωνίας….η οργάνωση αυτή έρχεται σε αντίθεση με προς την αρχή του μηχανισμού της ελεύθερης αγοράς…», στη συνέχεια αναφέρει ότι «…οι βασικοί στόχοι του Προγράμματος είναι η εξασφάλιση των όρων και των δυνατοτήτων της ανάπτυξης και η εξασφάλιση της ισορροπίας σε αυτή την ανάπτυξη…» ακόμη, ότι «…ο Προγραμματισμός οφείλει …να βασίζεται σε εθνική εντολή…» αλλά και να ισχύει συμμετοχικός σχεδιασμός  και δημοκρατικές διαδικασίες.   

Είναι απόψεις ιδεολογικά εντελώς εντεταγμένες στο ισχύον Σύστημα παρ’ όλη την «αριστερή» πολλές φορές φρασεολογία, ενώ όφειλε να γνωρίζει ποιός είναι ο ρόλος του «Κράτους», και «σε τίνος όφελος», με τίνος «εντολή» και με ποιές «δημοκρατικές διαδικασίες» και «συμμετοχή» σχεδιάζεται και τελικά πραγματοποιείται η περίφημη «Ανάπτυξη», και φυσικά την σύμφυση Κράτους και «Ελεύθερης» Αγοράς. Νομίζω ότι μιά απλή ανάγνωση του βιβλίου της Μ.Καραμανώφ⁹⁹ θα δώσει στους σημερινούς αναγνώστες απαντήσεις σε όλα αυτά τα θέματα, τα οποία όμως είχαν αναλυθεί και στην εποχή που γράφτηκαν τα κείμενα των ΑΘ, το 1977 απείχε ήδη 9 χρόνια από τον Μάη του ’68 και ήδη είχαν δημοσιευθεί πολλά κείμενα στον ευρωπαϊκό αλλά και στον ελληνικό χώρο….

Το ΤΕΕ στην απάντησή του, αναφέρεται σε αυτονόητες διαπιστώσεις, όπως ότι το κράτος πρέπει να έχει τον γενικότερο ρυθμιστικό ρόλο, ότι υπάρχουν αντικρουόμενα συμφέροντα στον σχεδιασμό που γι’ αυτό δεν υπάρχει Προγραμματισμός και οι κατά καιρούς προτάσεις μένουν στα χαρτιά (ΚΕΠΕ κλπ) αλλά οι «προτάσεις» του είναι μάλλον εκτός πραγματικότητας: τονίζει ότι αν οι κοινωνικές ομάδες είχαν επιστημονική και τεκμηριωμένη επίγνωση των αναγκών τους θα μπορούσαν να αγωνίζονται γι’ αυτές και «…τότε θα μπορούσε να γίνει λόγος για ρυθμιστικό ρόλο του Κράτους το οποίο αντικειμενικά με τα γενικότερα κριτήρια που επιβάλλεται να εφαρμόζει θα έπρεπε να είναι ικανό να παίρνει τις δίκαιες Αποφάσεις…».

Γνωρίζοντας όλοι τον ρόλο του Κράτους στον σημερινό Κρατικομονοπωλιακό Καπιταλισμό, και το πώς κατά συνέπεια ασκείται ο Προγραμματισμός και η Χωροταξία στην Ελλάδα, θα μας επιτραπεί να χαρακτηρίσουμε ως αφελή την παραπάνω θέση με μόνη δικαιολογία ότι διατυπώθηκε μέσα σε μια προσπάθεια ανώφελου συγκερασμού αντικρουόμενων συμφερόντων  και πολιτικών θέσεων….

Από τα κόμματα απάντησαν η ΝΔ, το ΚΚΕ και το ΚΚΕ εσ.

Η ΝΔ υπεραμύνεται στων πενταετών σχεδίων του 1958, αλλά αποδίδει την μη εφαρμογή τους στην έλλειψη στελεχών της διοίκησης και γενικά την τότε ανεπάρκεια του κρατικού μηχανισμού, αναφέρεται θεωρητικά στην μεταβλητότητα των παραγόντων κλπ. και στην ανάγκη ευμετάβλητων θεσμικών και οργανωτικών πλαισίων και ότι «…κύριο έργο που υπολείπεται τώρα είναι η περαιτέρω βελτίωση και και ο συντονισμός του σχεδιασμού-προγραμματισμού….. και η ριζική αναθεώρηση των αρχών της κατανομής των πόρων για την διασφάλιση μιάς καλύτερης ποιότητας ζωής…» και κλείνει με την επισήμανση της αναγκαιότητας συμμετοχής των πολιτών, και των ευθυνών του καθ΄ ενός κλπ.  

Θα το χαρακτήριζε κανείς ως καλό θεωρητικό κείμενο , που όμως αποφεύγει να μιλήσει για τις πραγματικές δυνάμεις που καθορίζουν τον Σχεδιασμό : Σχεδιασμός για ποιόν, για τίνος όφελος, για ποιόν η καλύτερη ποιότητα ζωής…

Από την ΚΕ του ΚΚΕ, ο Γιάννης Τομπρογιάννης, επισημαίνει ότι ακόμη και αν υπήρχαν συγκεκριμένα θετικά νομοθετήματα, για να εφαρμοστούν «…θα μπορούσε  να ξεπεραστεί η αντίθεση  ανάμεσα στην ατομική ιδιοκτησία και στην κοινωνική της χρήση…» αλλά αυτό δεν συμβαίνει στο σημερινό Καθεστώς, και φυσικά εκτός από τις «ανάγκες» πρέπει να δούμε «και σε τίνος όφελος» θα αποσκοπεί ένας προγραμματισμός, και τονίζει ότι σήμερα «…η οποιαδήποτε ρύθμιση του χώρου (από την μη ρύθμιση ως την πλήρως σχεδιασμένη ρύθμιση) …ευνοεί τα συμφέροντα των ισχυρότερων κοινωνικά οικονομικών στρωμάτων…». Τονίζει επίσης ότι οι γενικότερες παγκόσμιες συνθήκες «…δεν επιτρέπουν την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη των μικρών καπιταλιστικών και εξαρτημένων χωρών ελεύθερα…». Όσο για την δημοκρατική συμμετοχή των πολιτών την θεωρεί ανύπαρκτη στο συγκεντρωτικό Κράτος των τελευταίων δεκαετιών. Τελικά καταλήγει γενικότερα ότι «…οι δυνατότητες προγραμματισμού … είναι περιορισμένες σε χώρες με καθεστώς ατομικής πρωτοβουλίας…».

Πρόκειται για ένα «πολύ προσεκτικό κείμενο» που μόνο πλαγίως ή «ανάμεσα στις γραμμές» μιλά για αδυναμία του Καπιταλιστικού Συστήματος να ασκήσει σωστό (προφανώς σε όφελος του λαού) προγραμματισμό και ότι  αυτό είναι θέμα μεταβολής του Κοινωνικού Συστήματος.

Το ΚΚΕ εσ. επισημαίνει τις αντιθέσεις που προκύπτουν στον σχεδιασμό λόγω του καπιταλισμού, και πιστεύει ότι η λαϊκή πάλι μπορεί να επιτύχει πολλά. Ακόμη επισημαίνει ότι οι αντιθέσεις υπάρχουν και μέσα στις κυρίαρχες οικονομικές ομάδες της δεξιάς. Ακόμη, τονίζει ότι  «…για την αστικη τάξη είναι άμεση η ανάγκη να ανανεώσει τους στόχους και τα οράματα που προβάλλει …. να ανανεώσει την ιδεολογία της, την βιτρίνα της….μέσα από τις ρυθμιστικές παρεμβάσεις….» ενώ ως στόχο προβάλλει την αντιπαράθεση στην «εξιδανικευμένη» εικόνα που παρουσιάζει η Κυβέρνηση και οι τεχνοκράτες, τα πραγματικά προβλήματα, ενώ  παράλληλα «…θα κάνουμε κάθε προσπάθεια εξειδίκευσης της δικής μας ιδεολογίας και θεμελείωσης ενός δημοκρατικου προγραμματισμού…». Τέλος, επισημαίνει την άναρχη εγκατάσταση μονοπωλιακών οχλουσών βιομηχανιών, και τονίζει ότι τα μεγάλα μονοπώλια επιθυμούν αυτή την αναρχία από τον Προγραμματισμό.  Φυσικά τονίζει τον ρόλο της πάλης των εργαζομένων που μέσα από σωστή ενημέρωση μπορεί να έχει αποτελέσματα στην διαπάλη αυτή.

Σωστές οι διαπιστώσεις  και οι προτάσεις, αλλά είναι μέσα στο υφιστάμενο πολιτικο-οικονομικό πλαίσιο, δεν εξετάζει αν μπορούν να πραγματοποιηθούν όχι ριζικότερες αλλαγές αλλά  ακόμη και αυτές οι περιορισμένες, όσο ισχύει το υφιστάμενο Κοινωνικό Σύστημα.

Από τις δημοτικές αρχές ο δήμαρχος Λάρισας Αγαμ. Μπλάνας, πιστεύει ότι πρέπει να αποκεντρωθεί ο προγραμματισμός και να εκπονούνται σχέδια κατά δήμο ή κατά νομό, (κεντρικά θα δίνονται μόνο γενικές κατευθύνσεις), πράγμα το οποίο προϋποθέτει περισσότερες αρμοδιότητες στους Δήμους, κοινό αίτημα τότε στην Τοπική Αυτοδιοίκηση.

Την θέση αυτή, είχε και όλη η Αριστερά εκείνη την εποχή, και ως ΤΕΕ τότε στηρίξαμε υπό προϋποθέσεις την πρόταση του τότε υπουργού Στ. Μάνου για την μεταβίβαση αρμοδιοτήτων στους Δήμους με πρώτη ενέργεια την δημιουργία πολεοδομικών γραφείων σε κάθε Δήμο. Οι προϋποθέσεις που θέσαμε ως «επιτροπή χωροταξίας του ΤΕΕ»  και που έγιναν δεκτές από το ΤΕΕ ήταν ότι παράλληλα με την μεταβίβαση αρμοδιοτήτων θα έπρεπε να να δοθούν και οι απαραίτητοι πόροι στους Δήμους και σε μεγάλα έργα να έχει την εποπτεία και το Δημόσιο¹⁰⁰ που όμως δεν έγιναν δεκτά από τον Υπουργό. Δυστυχώς δεν λάβαμε υπ’ όψιν μας το γενικότερο πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό πλαίσιο με αποτέλεσμα η αποκέντρωση αρμοδιοτήτων κατέληξε σε αποκέντρωση της διαφθοράς –και οι τοπικές κοινωνίες είναι ευάλωτες και σε μικρά και σε μεγάλα συμφέροντα, τουλάχιστον η Κεντρική Διοίκηση ήταν ευάλωτη μόνο στα μεγάλα !!!

Από τους συλλόγους, ο σύλλογος πτυχιούχων ιστορικών και αρχαιολόγων, ασχολείται κυρίως με την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, επίσης σοβαρό θέμα, και τότε και σήμερα…

και από τα φυσικά πρόσωπα, οι πολεοδόμοι  Π.Κομίλης, Π.Λουκάκης,  και Γ.Σαρηγιάννης και η νομικός Α.Τζίκα –Χατζοπούλου.

Ο Π.Κομίλης, στέλεχος του ΚΕΠΕ, μετά από μια ενδελεχή θεωρητική ανάλυση, τονίζει ότι «…δεν θα θεωρούσαμε τον Προγραμματισμό σαν προϋπόθεση για την χρήση ενός χώρου αλλά σαν μια δραστηριότητα που διαγράφει κατευθύνσεις …επιδιώκει να ισορροπίσει αντιμαχόμενα συμφέροντα……και να ικανοποιήσει διάφορες ανάγκες…» και στην συνέχεια επισημαίνει ότι «…δεν βλέπουμε κατά πόσο θα βοηθήσουν τα διάφορα νομοθετήματα αν δεν βελτιωθούν οι διαδικασίες λήψεως αποφάσεων….» . Επίσης πιστεύει ότι η συμμετοχή των πολιτών θα βελτιώσει τις καταστάσεις, ιδίως σε επίπεδο Δήμων.

Ο Π.Λουκάκης, παλιός επιμελητής του Κριεζή και μετέπειτα καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο με πλούσιο μελετητικό και θεωρητικό έργο, θεωρεί αναγκαίο να διευκρινιστεί η έννοια της ρύθμισης του χώρου «…ποιός ρυθμίζει, τι ρυθμίζει, γιατί ρυθμιζει, για ποιόν και πώς ρυθμίζει…είναι αναγκαίο επομένως να εξεταστούν μέσα στον Καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής….πρώτα την έννοια της ρύθμισης και μετά την ρύθμιση του χώρου…» Στην συνέχεια αναφέρεται στις συγκρούσεις συμφερόντων και στις προσπάθειες άμβλυνσης των εντάσεων, τονίζοντας ότι «…επομένως ο ρόλος του Κράτους κάθε άλλο παρά ουδέτερος είναι…και η σημαντικότερη προσπάθειά του είναι σήμερα να επιφέρει την ολοκληρωτική μεταμόρφωση του χώρου ….δεδομένου ότι είναι από τα κύρια μέσα παράτασης της λειτουργίας του μηχανισμού παραγωγής..».

Στην συνέχεια αναλύει την κατάσταση στην Ελλάδα που χαρακτηρίζεται από προσπάθειες ανακοπής της αστυφιλίας, τις διευκολύνσεις στο ξένο κεφάλαιο για εγκατάσταση στην χώρα μας, και τον εκσυγχρονισμό ελέγχου της Διοίκησης σε όλα τα επίπεδα. Στην συνέχεια αναφέρεται στις εξαρτήσεις μικρών κρατών όπως η Ελλάδα από μεγάλα κέντρα όπως π.χ. η ΕΟΚ και τα προβλήματα που προκύπτουν από την εξάρτηση. Τέλος, σημειώνει ότι με τον τρόπος που εμφανίζεται η «ρύθμιση του χώρου»  αποκρύπτονται τα αίτια, επιδιώκεται η «συνυπευθυνότητα των πολιτών» (απομυθοποιώντας την περίφημη «συμμετοχή») έτσι που «…έχει επενδυθεί με ιδεολογικό χαρακτήρα που αποκρύπτει τις διαπιστώσεις…» και τονίζει κλείνοντας ότι «ο χώρος είναι υλικό αποτέλεσμα των κοινωνικών σχέσεων και επομένως οι αντιφάσεις στον καπιταλιστικό χώρο είναι μερικές από τις αντιφάσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής…»

Πρόκειται για μια καθαρή και σαφή άποψη, θα την χαρακτήριζε κανείς «έξω από τα δόντια» που δεν κρύβει ούτε παραμορφώνει αίτια και αποτελέσματα

Ο γράφων, εκθέτει εδώ τις θέσεις του, περιληπτικά, στα ΑΘ είχε εκθέσει την τότε υφιστάμενη κατάσταση ερμηνεύοντάς την ως διαπάλη ανάμεσα σε μεγάλες οικονομικές μονάδες, και ανάλυε κρατικές χωροταξικές παρεμβάσεις με διάφορα κανάλια, όπου όμως πάντα ίσχυε το «δίκαιο του ισχυροτέρου» θέτοντας έτσι σε πρώτο επίπεδο, πάντα το ερώτημα «για ποιόν, για τίνος όφελος;».

Η Α.Τζίκα-Χατζοπούλου, νομικός ειδικευμένη σε θέματα πολεοδομίας και χωροταξίας, εκθέτει τα τότε ισχύοντα σχετικά νομοθετήματα, ανάμεσα στα άλλα και τις διατάξεις του Συντάγματος για τον κοινωνικό χαρακτήρα της ιδιοκτησίας διευκρινίζοντας ότι «…η εξέλιξη της ρυθμίσεως του χώρου είναι παράλληλη με εκείνη της κοινωνικής λειτουργίας της ιδιοκτησίας…» επισημαίνοντας όμως την γενικώς μη εφαρμογή τους, και τονίζει ότι είναι απαραίτητη η συμμετοχή των πολιτών και δή μέσω της Τοπικης Αυτοδιοίκησης.

Συνοψίζοντας, βλέπουμε ότι σχεδόν όλοι ασκούν έντονη (και σωστή) κριτική για την κατάσταση στο θέμα «ρύθμιση του χώρου» διαφοροποιούνται όμως στην ανάλυση των αιτίων, αν και οι περισσότεροι εμμέσως ή αμέσως τα συνδέουν με το υφιστάμενο Κοινωνικό Σύστημα. Μια τέτοια πολιτική θέση, δεν φτάνει πάντα σε πρόταση ανατροπής του Συστήματος, οι περισσότεροι διατυπώνουν την άποψη ότι υπάρχουν περιθώρια βελτιώσεων, είτε εκ των άνω μέσω βελτιώσεων της Νομοθεσίας και της Διοίκησης (συνήθως με πρότυπα ευρωπαϊκές χώρες) είτε –οι περισσότεροι- εκ των κάτω μέσω των κινητοποιήσεων των πολιτών και της συμμετοχής μέσω των Δημοτικών Αρχών. Πρέπει βέβαια να σημειωθεί όμως ότι και στην Ευρώπη ήδη εκείνη την εποχή, οι συμμετοχικές διαδικασίες, το advocacy planning κ.α. είχαν πλέον απομυθοποιηθεί και είχαν κατηγορηθεί ως «δημοκρατικό προκάλυμμα»… (στην Γαλλία ήδη στην δεκαετία του ’60, έκλιναν το ρήμα «συζητώ» σκωπτικά : συζητώ, συζητάς, συζητά, / συζητάμε, συζητάτε, αποφασίζουν !)  

Η Οικονομία της Αγοράς και οι συνέπειες στην οικονομία και στην κοινωνία. Το ιδιαίτερα σημαντικό βιβλίο της Μ.Καραμανώφ¹⁰¹.

 Εχουν γραφεί πολλά βιβλία και άρθρα για την «οικονομία της αγοράς» θα αρκεστούμε σε ένα απάνθισμα από το βιβλίο της Μ.Καραμανώφ που αναλύει με σαφήνεια το θέμα:

Η Καραμανώφ, τονίζει με έμφαση ότι το 1980 αρχίζει η «…μια περίοδος αποδομήσεως εκ των ένδον κατά την οποία το Κράτος, για πρώτη φορά στην Ιστορία του αυτοκαταστρέφεται …. Βασικές νομικές μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για τον σκοπό αυτό είναι η ιδιωτικοποιοηση και η αποδέσμευση (υπογραμμίσεις στο πρωτότυπο) δηλαδή η έξοδος από το καθεστώς των διοικητικών ρυθμίσεων ….. »¹⁰² εννοεί όλες τις κρατικές παρεμβάσεις προς ένα Κράτος Προνοίας που ίσχυαν ως τότε στην Ευρωπαϊκή Ηπειρο,  και επισημαίνει ότι η περίοδος Ρέηγκαν και Θάτσερ είχε στόχο «…να δημιουργήσει μια κατάσταση πραγμάτων θεμελιωμένη στους Νόμους της Αγοράς η οποία θα σμιλέψει ομοιόμορφα πλέον όλες τις κοινωνίες για να τις οδηγήσει στην παγκοσμιοποίηση.»¹⁰³

Για την «ελεύθερη αγορά» επισημαίνει ότι «…είναι η λογική της αγοράς που διαμορφώνει που διαμορφώνει τα κριτήρια της ηθικής, της τέχνης, και της επιστήμης και όχι αντιστρόφως. Ο,τι πουλιέται είναι καλό… ο ανταγωνισμός η έλλειψη ασφάλειας οι κίνδυνοι όχι μόνο για την περιουσία αλλά και την ζωή και τη υγεία δεν θεωρούνται πλέον δεινά, αλλά πλεονεκτήματα μιάς κοινωνίας που αρέσκεται να αυτοπεριγράφεται ως κοινωνία κινδύνου, risk society…»¹⁰⁴. Και συνεχίζει «…Σε μία όμως Κοινωνία που κυριαρχείται από την ηθική και λογική της αγοράς….τα κριτήρια και οι προτεραιότητες…δεν μπορεί παρά να είναι και αυτά προεχόντως αγοραία…»¹⁰⁵ και επισημαίνει ότι η επιστήμη τέθηκε στην υπηρεσία της τεχνολογίας και το κακό ξεκινά από την Ανώτατη Παιδεία «… η οποία προσδένεται σιγά – σιγά στο άρμα της (αγοράς) …»¹⁰⁶ για να καταλήξει ότι «…η Γνώση, από ελεύθερο και δημόσιο αγαθό μεταπίπτει στην κατάσταση του εμπορευσίμου αγαθού…»¹⁰⁷ και τονίζει εδώ την υπαγωγή των Πανεπιστημίων στους οικονομικούς κολοσσούς για τα συμφέροντα των οποίων εργάζονται πλέον, ιδίως στις ΗΠΑ αλλά και στην Ευρώπη εν συνεχεία….    

Η Καραμανώφ, τονίζει όπως είδαμε την διαφορά του εξελιγμένου συστήματος στις ΗΠΑ όπου η «Οικονομία της Αγοράς» είναι κυρίαρχη από το Ευρωπαϊκό Σύστημα του Κράτους Προνοίας, το οποίο όμως μετά την εποχή Θάτσερ-Ρέηγκαν κατεδαφίζεται και το αμερικανικό μοντέλλο κυριαρχεί πλέον σε κάθε καπιταλιστική χώρα.

Στα πλαίσια αυτά, μπορούμε να δούμε και την διαμορφούμενη «Ιδεολογία» τόσο στον χώρο της Ανώτατης Παιδείας, (και είπαμε αρκετά γι’ αυτό το θέμα), όσο και γενικότερα και στον οικονομικο-κοινωνικό τομέα, που αρχίζει από την διοικητική πολιτική και κορυφώνεται στην οικονομική πολιτική κάθε Κράτους. Ετσι, μπορούμε πλέον να ανιχνεύσουμε την «ιδεολογία» π.χ. των εκπονούμενων Ρυθμιστικών σχεδίων, και να την ερμηνεύσουμε. Απλά, στην περίοδο που εξετάζουμε, μέχρι δηλαδή το τέλος της δεκαετίας του ’80 δεν είχε φανεί στην χώρα μας έντονα αυτό το φαινόμενο (η Κυριαρχία της Οικονομίας της Αγοράς), φάνηκε όμως καθαρά στις επόμενες δεκαετίες π.χ. με τα Ρυθμιστικά Σχέδια Σουφλιά και μετά  (2009 κ.εφ.)  όπου το ΡΣ Αττικής για παράδειγμα, ικανοποιούσε τις απαιτήσεις μεγάλων μονοπωλιακών συμφερόντων, βιομηχανικών και χρηματοπιστωτικών ομίλων, και φυσικά όχι τους κατοίκους. Τονίζεται ότι στα σχέδια αυτά, χωροθετούνται μεγάλοι «πόλοι ανάπτυξης» (ή πυλώνες») όπως τους ονομάζουν, και μάλιστα μέσα στα περιαστικά δάση της Αττικής και στα Μεσόγεια, όπου αφιερώνεται η γή σε χρήσεις οικοδόμησης μεγάλων συμπυκνώσεων τραπεζοπιστωτικών και ασφαλιστικών χρήσεων, ιδιωτικής διοίκησης κ.α.  καθώς και βιομηχανικών-βιοτεχνικών μονάδων¹⁰⁸.

Ο Νόμος 947/79 και ο 1337/83, το τέλος μιάς εποχής. Η Νέα Πρακτική και Ιδεολογία.

Σημαντικό σημείο τομής στην πολεοδομική πρακτική, υπήρξαν οι Νόμοι 947/79 και ο διάδοχός του 1337/83. Ο πρώτος εκδόθηκε από τον Υπουργό Δημοσίων Εργων Στέφανο Μανο (ΝΔ) και ο δεύτερος από τον ομόλογο του Αντώνη Τρίτση (ΠΑΣΟΚ). Και οι δύο στηρίζονται στην ίδια Αρχή, απλά ο δεύτερος είναι βελτιωμένος σε πολλά σημεία, μετά τις αντιδράσεις που ξεσήκωσε ο 947/79. Μέχρι τότε, σε θέσπιση επεκτάσεων κλπ του Σχεδίου Πόλης, την (σχεδόν) δεκαπλάσια αξία που ακολουθούσε την ένταξη στο σχέδιο των οικοπέδων, την καρπούται σχεδόν στο σύνολό της ο ιδιοκτήτης, ενώ το Δημόσιο εισπράτει ένα ασήμαντο «δημοτικό τέλος» άνευ σημασίας και μετά καλείται να πληρώσει για απαλλοτριώσεις δρόμων, σχολείων πλατειών κλπ. και κατασκευές έργων κοινής ωφελείας, ύδρευση, επικοινωνίες, ενέργεια κλπ.

Με τους παραπάνω Νόμους τα πράγματα άλλαξαν: Το Δημόσιο καρπούται ένα μεγάλο μέρος της δημιουργούμενης υπεραξίας λόγω της ένταξης η οποία αποδίδεται στον Δήμο ως εισφορά σε χρήμα αλλά ταυτόχρονα και ως εισφορά σε γή, εξασφαλίζοντας έτσι την διάθεση γής για δημόσια χρήση και δημόσια έργα (ελεύθεροι χώροι, δημόσια κτήρια, ύδρευση, ενέργεια κλπ). ακόμη, ο νόμος του Τρίτση, επιβάλλει σε νεοεντασσόμενες περιοχές στο σχέδιο, να μην έχουν ΣΔ πάνω από 0,8 περιορίζοντας σημαντικά την εμπορευματοποίηση της γής και της κατοικίας.

Δυστυχώς όμως στην πάροδο του χρόνου, στα σχεδόν 35 χρόνια που πέρασαν έχουν επιτηδείως φαλκιδευτεί οι διατάξεις του 1337/83 και η μεγάλη εκμετάλλευση του αστικού εδάφους έχει επανέλθει¹⁰⁹.

ο 1515/85, η απαρχή μιάς νέας εποχής στην θεσμοθέτηση των σχεδίων πόλεων, από το Ρυθμιστικό μέχρι το Ρυμοτομικό.

Προσπάθειες για θεσμοθέτηση Ρυθμιστικών Σχεδίων είχαν γίνει ήδη από το 1971 με τους Νόμους περί Ρυθμιστικών Σχεδίων (1003/1971 και 1262/1972) οι οποίοι όμως δεν εφαρμόστηκαν.

«….Ακόμη και Νόμοι με αντικείμενο την νομική θωράκιση του ΡΣ που δημοσιεύθηκαν επί Δικτατορίας (το Νομοθετικό Διάταγμα 1003/71 «περί ενεργού πολεοδομίας» και το Νομοθετικό Διάταγμα 1262/1972 «περί Ρυθμιστικών Σχεδίων Αστικών Περιοχών») παρέμειναν και αυτά ανενεργά, επρόκειτο για Νομικά κείμενα που είτε ευνοούσαν τα μεσαία και μεγαλύτερα συμφέροντα ιδιωτών τα οποία όμως λόγω της κατάστασης δεν ευδοκίμησαν πλην ελαχίστων περιπτώσεων είτε θέσπιζαν την έννοια του πολεοδομικού σχεδιασμού για μεγάλα συγκροτήματα, που πάλι όπως φαίνεται ήταν ακόμη νωρίς για το μεγάλο επενδυτικό κεφάλαιο……

…..(το 1980) δημοσιεύεται για πρώτη φορά σε ΦΕΚ (341Β/2.4.1980) το σχέδιο «Αθήνα 2000» (υπουργός Στ. Μάνος). Αν διαβάσει κανείς προσεκτικά το κείμενο, πρόκειται για περιγραφή του σχεδίου, διατυπώνεται η συμφωνία σ' αυτό προσωπικοτήτων και φορέων, πλην όμως δεν θεμελιώνεται καμία νομική κατοχύρωσή του με κανέναν τρόπο, και η δημοσίευσή του σε ΦΕΚ δεν του προσδίδει καμία απολύτως νομική υπόσταση….»¹¹⁰

Εικόνα 30. Αριστερά: σχέδιο Μάνου «Αθήνα 2000», 1979 πηγή : ΦΕΚ 341Β/2.4.1980. εξελιγμένο σχέδιο του ΥΔΕ και της ΕΜΟΚΑ του 1965, όπου η οργάνωση σε «διαμερίσματα» γίνεται το κυρίαρχο του σχεδίου, ενώ κυκλοφοριακά κατανέμει το Λεκανοπέδιο σε μεγάλες περιοχές με βάση το «σχέδιο Σμιθ» του 1965 και του Δοξιάδη του 1973. Εικόνα 31. Δεξιά: σχέδιο Μάνου «Αθήνα 2000», 1979, λεπτομέρεια.

 «…το 1985 δημοσιεύεται ο Ν 1515/85 (υπουργός Αντώνης Τρίτσης) για το Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθηνών. Τόσο η οικονομική βάση των νέων σχεδίων, η οποία είχε νομικά θωρακιστεί με τους Νόμους 947/79 και 1337/83, αλλά  και με  έκδοση και άλλων νομοθετημάτων τα οποία κατοχύρωναν αυτές τις οικονομικές διαδικασίες (Πράξεις Εφαρμογής, είσπραξη εισφορών σε γη ή σε χρήμα κλπ)….»¹¹¹

Εικόνα 32. Αριστερά: ΡΣΑ 1985 του Τρίτση, Νόμος 1515/1985 πηγή : ΦΕΚ 18Α /18.2.1985. Το ουσιαστικά πρώτο Ρυθμιστικό Σχέδιο, και πολεοδομικά οργανωμένο και ερευνημένο, αλλά και νομικά κατοχυρωμένο. Εικόνα 33. Δεξιά: ΡΣΑ 1985 του Τρίτση, Νόμος 1515/1985, λεπτομέρεια.

Έτσι, θεσμοθετήθηκε και έγινε εφαρμόσιμος ο πολεοδομικός σχεδιασμός των ΡΣ στην Ελλάδα μετά το 1980.

Όμως η «Ανοιξη» δεν κράτησε και πολύ, ο Τρίτσης εκδιώκεται από το Υπουργείο με την …μνημειώδη φράση του Ανδρέα Παπανδρέου «Αντώνη, έγραψες Ιστορία»… Αλλωστε και ο Στέφανος Μάνος ο πρώτος που μείωσε τους Συντελεστές  Εκμετάλλευσης από γενέσεως του Ελληνικού Κράτους, στις επόμενες εκλογές δεν επανεξελέγη  !    

«….Από δώ και πέρα όμως τα προβλήματα αλλάζουν και οι μεταβολές στην οικονομική δομή της Αθήνας, εκφράζονται πλέον με νόμους επί του Ρυθμιστικού της Σχεδίου, με πρώτη και σημαντικότερη η οποία σήμανε και την έναρξη μιας νέας εποχής, την αναθεώρηση του Νόμου 1515/85 από τον Νόμο 2052/1992 «Μέτρα για την αντιμετώπιση του νέφους και πολεοδομικές ρυθμίσεις» τότε Υπουργός Δημοσίων Έργων ήταν ο Αχιλλέας Καραμανλής. Η αναθεώρηση αυτή (άρθρο 11), έγκειται στην κατάργηση της διασποράς των τοπικών κέντρων σε επίπεδο δήμου που είχε θεσπίσει ο 1515/85 με το σκεπτικό να είναι ο πολίτης σε απόσταση πεζού από τις κεντρικές λειτουργίες του τόπου του, και την θεσμοθέτηση τεσσάρων μεγάλων κέντρων, τα οποία ονόμασαν «δευτερεύοντα κέντρα χωροταξικής υποενότητας Λεκανοπεδίου» με το σκεπτικό της αποσυμφόρησης του κέντρου των Αθηνών και του Πειραιά. Το σκεπτικό αυτό (της αποσυμφόρησης) είχε χρησιμοποιηθεί και στον ΑΝ395/68 ο οποίος απλά μετέφερε την οικοδόμηση στην περιφέρεια ικανοποιώντας αίτημα των κατασκευαστών εκείνης της εποχής που έβλεπαν την οικοδομική δραστηριότητα στο κέντρο να φθίνει λόγω των απαράδεκτων συνθηκών διαβίωσης και υπολόγιζαν σε μια νέα οικοδομική έκρηξη και πολυκατοικιοποίηση στα προάστια, πράγμα το οποίο και έγινε…..»¹¹².

Λίγα χρόνια αργότερα, εμφανίστηκε στην Νομοθεσία σωρεία νόμων και Διαταγμάτων, με «νέες» ορολογίες και «νέες» διαδικασίες, που εξειδικεύουν τα διάφορα σχέδια ρυθμίσεων, (ΣΧΟΟΑΠ, ΓΠΣ κ.α.)¹¹³ και ακόμη νέα περιβαλλοντική Νομοθεσία, και περί Αιγιαλού κλπ η κριτική των οποίων εκφεύγει των ορίων της παρούσης. Σημειώνεται όμως ότι πρόκειται για μια συνεχή μεταβίβαση κρατικών αρμοδιοτήτων στον Ιδιωτικό Τομέα, στα πλαίσια της «Οικονομίας της Αγοράς», όπως πολύ σωστά αναλύει η Μ.Καραμανώφ  (Σύμβουλος Επικρατείας και πρώην Αντιπρόεδρος του ΣτΕ) που αναφέρθηκε ήδη¹¹⁴.     

Στα πλαίσια αυτά, η «Ιδεολογία» των μελετητών, αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων, μπορεί να άλλαξε και να ήταν κοντά στην εφαρμογή, αλλά μπορεί και να παρέμενε σε σχέδια – ασκήσεις επί χάρτου, ανάλογα με τον μελετητή. Και είδαμε στα Αρχιτεκτονικά Θέματα τις απόψεις των μελετητών, ιδιωτών ή δημοσίων λειτουργών.  Αυτό που σίγουρα άλλαξε ήταν το αποτέλεσμα : η Οικονομία της Αγοράς έχει εγκατασταθεί πλέον στην δημόσια πρακτική και η μεταβίβαση κρατικών αρμοδιοτήτων στον ιδιωτικό τομέα, ακόμη και η θέσπιση Ρυθμιστικών ή Γενικών Πολεοδομικών Σχεδίων να γίνεται πρακτικά από το Ιδιωτικό Κεφάλαιο –παρ’ όλες τις τυπικές δικλείδες ασφαλείας, (εγκρίσεις από δημόσιες υπηρεσίες κλπ) που δεν είχαν πρακτικά καμμία ισχύ.

Στις περιπτώσεις αυτές, η «Ιδεολογία» είναι σαφής και εμφανής: ο χώρος είναι εμπόρευμα και μάλιστα πολύ κερδοφόρο, και με βάση αυτό σχεδιάζονται και πραγματοποιούνται τα νέα Ρυθμιστικά, Πολεοδομικά κ.α. σχέδια. Τρανταχτό παράδειγμα το Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αττικής του 2011 όπου χωροθετούνται ως «πόλοι ανάπτυξης» τεράστιες εγκαταστάσεις δευτερογενούς τομέα (βιοτεχνίας και βιομηχανίας), τριτογενούς τομέα ( υπηρεσίες, τραπεζοπιστωτικό σύστημα, γραφεία διοίκησης ιδιωτικού τομέα κλπ)  και κατοικίας. Οι «πόλοι» αυτοί, κυκλώνουν το Λεκανοπέδιο μέσα σε περιαστικά δάση και σε ελεύθερους χώρους κλπ.¹¹⁵ στα Μεσόγεια, στην Βόρειο Αττική, στο Θριάσιο….

---------------------------------

Μερικά γιά την παράλληλη και μεταγενέστερη ευρωπαϊκή Αρχιτεκτονική

Αρχιτεκτονική του ΦΑΙΝΕΣΘΑΙ και όχι Αρχιτεκτονική του ΕΙΝΑΙ 

Και στα μεν πολεοδομικά σχέδια, η κατάσταση είναι αυτή που αναλύθηκε. Στην αρχιτεκτονική όμως τα πράγματα είναι περισσότερο εμφανή. Η κριτική του Δεσποτόπουλου, όχι απλώς ισχύει αλλά επιβεβαιώθηκε τα επόμενα χρόνια στην αρχιτεκτονική πράξη, η οποία όπως αναφέρθηκε διαμόρφωσε μια «αρχιτεκτονική του φαίνεσθαι» και όχι μια «αρχιτεκτονική του είναι». Με απλά λόγια, μιά αρχιτεκτονική αντιλειτουργική που σκοπό έχει όχι απλά να εντυπωσιάσει, αλλά να εντυπωσιάσει με το παράλογο, το αντικατασκευαστικό, το αντιλειτουργικό, το ψεύδος, και όχι μια αρχιτεκτονική που θα ικανοποιεί τις συγκεκριμένες ανάγκες του χρήστη για κάθε συγκεκριμένο κτήριο (κατοικία, γραφεία, σχολεία …)

Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία ως Πολιτικη και ιδεολογική Πράξη : Η ανοικοδόμηση της Potsdamerplatz

Μετά την επανένωση της Γερμανίας, οι ιθύνοντες διαμόρφωσαν την πολιτική θέση ότι η Νέα Γερμανία δεν είχε καμμία σχέση με την παλαιά, αφ’ ενός,  και αφ’ ετέρου η Νέα Γερμανία ήταν ο πολιτικός και οικονομικός κυρίαρχος της Ευρώπης. Αυτό εκφράστηκε πρακτικά με μια πρόσκληση σε γερμανικές και διεθνείς μονοπωλιακές εταιρείες, να κτίσουν τα γραφεία τους στο Βερολίνο σε χώρο που θα τους παραχωρούσε πολύ φθηνά το γερμανικό Κράτος και υπό τον όρο τα κτήριά τους να είναι «εντυπωσιακά» για να εκφράζουν τις παραπάνω προδιαγραφές, η ιαπωνική Sony, η γερμανική Mercedes, η Daimler-Benz και άλλες, ανταποκρίθηκαν στην «πρόσκληση» και έκτισαν τεράστια κτήρια, τόσο σε κλασική βαρειά βερολινέζικη μορφολογία όσο και σε μοντέρνα ή και «μεταμοντέρνα». Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι όλη αυτή η ιδεολογική σφραγίδα, έπεσε στην ιστορική κλασική Βερολινέζικη πλατεία του Μεσοπολέμου, την Potsdamerplatz, καρδιά του Βερολίνου από τον 19ο αιώνα μέχρι το 1945…

Εικόνα 34. Αριστερά τα κτήρια της Sony, Εικόνα 35. δεξιά γενική όψη της Potsdamerplatz (πηγή: Ch,Kapitzki –ed.- Berlin, Visionen werden Realität, Berlin 1996)

036. H Potsdamerplatz ,  γενική όψη (πηγή, Berlin…οπ.παρ.)

037. Η Potsdamerplatz του Μεσοπολέμου

Η σύγχρονη Αρχιτεκτονική των άκρων- μεταξύ χυδαίου εντυπωσιασμού και παράνοιας

Στην συνέχεια, υπήρξε ένα έντονο  και διεθνές ρεύμα «αρχιτεκτονικής εντυπωσιασμού», όπου όσο πιο παράλογα κατασκευάσματα ήταν (αντικατασκευαστικά, αντιλειτουργικά, αντιαρχιτεκτονικά τελικά), τόσο περισσότερο προβαλλόταν και οικοδομούντο, και αυτό σε παγκόσμιο επίπεδο : κτήρια της Zaha Hadid και άλλων «υπερμοντέρνων» στην Βιέννη, στο Μπιλμπάο, στο Ρότερνταμ, παντού, (και λίγο δειλά-δειλά και στην Αθήνα !)

Παράλογα, στρεβλά, άρνηση της ορθής γωνίας, άρνηση της «κατακόρυφης» και της «οριζόντιας», άρνηση του Νόμου της βαρύτητας….

Χρειαστήκαμε μερικές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια για να μάθουμε να περπατάμε όρθιοι, και μερικές δεκάδες χιλιάδες χρόνια Ιστορίας της Ανθρωπότητας, για να μάθουμε την Ορθή Γωνία, περνώντας από την κυκλική φωληά του ένστικτου όπως όλα τα ζώα, στην κατασκευή ορθογωνισμένων κτηρίων,  από την κυκλική στη ελλειψοειδή και μετά στην πεταλόσχημη για να φτάσουμε στην ορθογωνική κάτοψη, περνώντας επιτέλους από το Ενστικτο στην Γνώση.

Εικόνες 38 έως 41. Από την κυκλική καλύβα στην ελλειψοειδή, την πεταλόσχημη και την ορθογωνική. 6.000 χρόνια Ιστορίας...

Και τώρα, οι διανοούμενοι και προικισμένοι και τιμημένοι, αρχιτέκτονές μας αρνούνται την λειτουργικότητα και την κοινή λογική, που ίσχυε εδώ και έξη χιλιάδες χρόνια Ιστορίας, όχι επιστρέφοντας στις αρχέγονες μορφές, αλλά απλά αρνούμενοι την Λειτουργία, την Κατασκευή,  την Γνώση. 

Αρχιτέκτονες που αρνούνται την Αρχιτεκτονική…. Μια ακόμη ένδειξη της γενικής αποσύνθεσης , πολιτικής, οικονομικής, μορφολογικής, και τελικά ιδεολογικής.

Εικόνα 42. Αpartments Spitelauer Lände Ζaha Hadid 1995 . (πηγή: M.Boeckl, ed., Wien, new Urban Architecture, Wien 2005)

 Εικόνες 43. και 44. Βιέννη, Gasometer, 1999. κτήριο κατοικιών και καταστημάτων στους παληούς «πύργους του γκαζιού». Εσωτερικά οι πύργοι εμπλουτίστηκαν με κατοικίες και καταστήματα, και στην εξωτερική προσθήκη του «λοξού και σπαστού» (!!!) πύργου, περιλαμβάνονται κατοικίες και γραφεία. (πηγή: Wien… , οπ.παρ.)

Εικόνες 45. και 46. Το T-Center στην Βιέννη (2002-2004) ακαθόριστα σχήματα ατάκτως ερρημένα…..(πηγή: Wien… , οπ.παρ.)

Εικόνα 47. Μουσείο Guggenheim-Bilbao (1980 σχέδια-1997 λειτουργία) (πηγή, διαδίκτυο)

Εικόνα 48. Disney-Concert-Hall,  Λος Αντζελες, 1987(σχέδια)-2003 λειτουργία) (πηγή, διαδίκτυο)

Εικόνες 49. και 50.  1975-1984 Roterdam- συγκρότημα κατοικιών «οι Κύβοι» (φωτ. του συγγρ)

Εικόνα 51. και 52. 1975-1984 Roterdam- συγκρότημα κατοικιών «οι Κύβοι» (φωτ. του συγγρ)

Εικόνα 53. …και η ελληνική εκδοχή του «υπερμοντέρνου» :  Νεοκλασική (!) μορφολογία με κίονες που αιωρούνται στον αέρα ή δεν αγγίζουν το έδαφος ή το αέτωμα ! (Λ.Κηφισίας, Μαρούσι).

Συμπερασματικά για την Αριστερή Ιδεολογία στην Μεταπολίτευση

Είδαμε τις θεωρητικές διαφορές που αναπτύχθηκαν στον παγκόσμιο χώρο στην δεκαετία 1960-1970, και στην Ελλάδα μετά το 1974. Σε τέτοια πλαίσια το να ορίσει κανείς την αριστερή ιδεολογία είναι πολύ δύσκολο, ή πολύ απλό : προσπαθεί κανείς να αναλύσει την ιδεολογική κατάσταση συνολικά, ή έχει ένα  πλαίσιο με βάση το οποίο αναλύει την κάθε εμφανιζόμενη (ως αριστερή ή και αριστερή) Ιδεολογία. 

Θα αποτολμούσε κανείς να θεωρήσει ότι παρ’ όλες τις διαφορές τους, είτε αφορούσαν θέματα τακτικής είτε στρατηγικής, συνολικά συνθέταν ένα γενικότερο αριστερό πλαίσιο αναφοράς, που τώρα πλέον, μετά από 35 χρόνια και μετά από τις μεταβολές στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο, μπορούμε να δούμε από όλες τις πλευρές το θέμα και να διατυπώσουμε θέσεις σχετικά με την θεωρητική θέση όλων αυτών των προβλημάτων. Το θέμα είναι ότι σχεδόν όλες οι θεωρήσεις ξεκινάν από γενικά σωστές διαπιστώσεις, όμως οι προτάσεις τους για το ξεπέρασμα των προβλημάτων διαφέρουν, και πολλές φορές φτάνουν σε άκρα που δεν είναι δυνατόν να γίνουν αποδεκτά, και αναφερθήκαμε ήδη στο ευρωπαϊκό αριστερό κίνημα του ’70, στην κατάσταση στην Μαοϊκή Κίνα την ίδια εποχή, αλλά και στην κατάσταση στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο της εποχής εκείνης που ήδη έχει υποστεί με την σειρά του και αυτή, έστω και αναδρομικά, έντονη κριτική ακόμη και από τα επίσημα ΚΚ. Απλά, αυτό το θέμα δεν είναι μεν στα πλαίσια αυτής της εργασίας, αλλά από την άλλη μεριά δεν μπορούμε να διατυπώσουμε καμμία θέση, αν δεν δώσουμε την την κατεύθυνση της Ιδεολογίας εκείνης της εποχής.

Με βάση λοιπόν τα παραπάνω, διακρίνουμε μια γενικώς αριστερή θεωρητική έκρηξη μετά την «αποκατάσταση της Δημοκρατίας» η οποία επεκτείνεται από την θεματολογία των φοιτητικών εργασιών μέχρι τα άρθρα και βιβλία που μεταφράζονται ή γράφονται.

Όμως, στην εφαρμογή, στον κτισμένο χώρο ή στις σχεδιαστικές προτάσεις για την ρύθμισή του, τα πράγματα είναι διαφορετικά. Στα Ρυθμιστικά Σχέδια η  κατάσταση δεν διαφέρει από τις προηγούμενες μετά το ’60, ευσυνείδητα σχεδιάζονται χρήσεις εδάφους με λειτουργικότητα και συνέπεια, προσπαθούν οι συντάκτες τους να απομακρύνουν τα αυτοκίνητα από τα κέντρα των πόλεων στα οποία προσπαθούν να επιβάλλουν μερική ή και καθολική απαγόρευση κυκλοφορίας των ΙΧ. Πολλές προτάσεις είναι δομημένες στην Μεσοπολεμική αρχή του  «ζόνινγκ» και του αυστηρού διαχωρισμού των λειτουργιών, άλλες δέχονται τις σύγχρονες αντιλήψεις της ενότητας κέντρου-κατοικίας των παραδειγμάτων του Hook και ου Cambernauld. Σχεδόν όλοι όμως βλέπουν την πόλη ως ένα παζλ λειτουργιών στον χώρο χωρίς να φαίνεται ότι έχουν λάβει υπ΄όψιν τα κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά του, την ταξική διάσταση και κυρίως αυτήν την ίδια την έννοια της πόλης¹¹⁶. Ολο το επαναστατικό πολιτικό κλίμα της Ευρώπης μετά το ’68, η δημοσίευση της «Χάρτας της Αθήνας 2» του Δεσποτόπουλου¹¹⁷, η οξεία και σωστή κριτική του Christofer Alexander¹¹⁸ αλλά και η αριστερή ευφορία μετά το ‘74 στην Ελλάδα, φαίνεται ότι ελάχιστα ή καθόλου δεν επηρέασε τον πολεοδομικό σχεδιασμό.  

Βλ. για περισσότερα στα πολύ σημαντικά άρθρα του Ι.Δεσποτόπουλου, που αναφέρεται στην έννοια της πόλης, την σημασία της, τον σχεδιασμό της και ασκεί έντονη κριτική στις σημερινές πόλεις ππου συνδέοντάς τις με το ισχύον Κοινωνικό Σύστημα, τις ονομάζει «μη πόλεις» ή «πολεοειδείς σχηματισμούς» ή «αποθήκες εργατικών χεριών»¹¹⁹.

Εικόνα 54. «Ουρητήριο της Ιστορίας», από γνωστό εικαστικό καλλιτέχνη (1980).¹²

Ιδού και η  αποδόμηση της Ιδεολογίας, από γνωστό εικαστικό καλλιτέχνη της ευρύτερης Αριστεράς: «Ουρητήριο της Ιστορίας», πολίτες ουρούν στον τοίχο με τα συνθήματα ΠΕΑΝ (Κατοχική Αντιστασιακή ομάδα που ανατίναξε την ΕΣΠΟ, φωλιά των ταγματασφαλιτών), ΕΠΟΝ, ΕΑ (Ενωμένη Αριστερά της εποχής της Μεταπολίτευσης),  «κάτω η χούντα» κ.α…. Πολιτικά Συνθήματα που κάποτε, στην Αντίσταση και τον Εμφύλιο,  γραφόταν με αίμα. Βέβαια σύσσωμοι οι κριτικοί αναλύονται σε επαίνους, αλλά κανείς δεν ασχολείται με το πολιτικό σκεπτικό ή πολιτικό μήνυμα…μια από τις τυπικές κριτικές είναι η πιο κάτω:

«…Κατά τη δεκαετία του 1980 και με αφορμή την έκθεση του καλλιτέχνη στο Τεχνοχώρο της γκαλερί Bernier, παρατηρείται μια στροφή του Κανιάρη από το πολιτικό και το κοινωνικό, στο ανώνυμο. Στον κατεστραμμένο χώρο ενός παλιού εργοστασίου, οι άνθρωποι-κούκλες, κουβεντιάζουν, διαβάζουν «ασχολούνται με την μπουγάδα τους». Στα τρία επίπεδα που αναπτύσσεται το έργο, παρατηρούμε να εξελίσσεται το πολιτικό, μέσα από τον κρεμασμένο καθημερινό και περιοδικό τύπο της εποχής, παράλληλα ένα γκρουπ ανθρώπων δείχνει να συνομιλεί, ενώ στη είσοδο κοντά στους κοσμικούς, τοποθετείται μια γυναικεία φιγούρα με τον τρόπο του Μανέ, καταλήγοντας στο Ουρητήριο της Ιστορίας, στο δεύτερο επίπεδο ο Κανιάρης κρεμάει την μπουγάδα η οποία στέγνωνε από τα χνώτα των παρευρισκομένων, ενώ στο τρίτο επίπεδο οι παρατηρητές παρατηρούν τα τεκταινόμενα, υπογραμμίζοντας με αυτόν τον τρόπο, συμβολικά μπορούμε να πούμε, αφενός τα γεγονότα, την ανακύκλωση ιδεολογιών από εμάς τους ίδιους και τη συμμετοχή μας στον κοινωνικό και πολιτικό ιστό και αφετέρου τους απλούς παρατηρητές μιας κοινωνίας εν εξελίξει….»¹²¹.

Η άρνηση ή ο χλευασμός της Ιδεολογίας, είναι και αυτός ένας τρόπος αντιμετώπισής της, και είναι απορίας άξιο πώς ένας καταξιωμένος αριστερός καλλιτέχνης, που είχε προβάλει το δράμα της μετανάστευσης, αλλά και τους τοίχους της Αντίστασης  σε προηγούμενα έργα, πώς επηρεάστηκε από το γενικό Κλίμα αποϊδεολογικοποίησης και δημιούργησε το «Ουρητήριο της Ιστορίας»….

Εκτός αν ο καλλιτέχνης με το έργο του αυτό ήθελε απλά να δείξει την στάση των πολιτών απέναντι στην Ιδεολογία, σαν έκφραση αποσύνθεσης…..

Πάντως, ούτως ή άλλως, είναι χαρακτηριστικό αυτού του γενικού κλίματος που κυριαρχούσε εκείνη την εποχή.

ΤΕΛΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΑΡΘΡΑ

Τελικά, για να αναλύσουμε την Αριστερή Ιδεολογία, (κάθε περιόδου) θα πρέπει να θυμηθούμε πάλι τους κλασικούς («ερευνάτε τας Γραφάς» που έλεγαν και οι αρχαίοι ημών πρόγονοι της εποχής του Βυζαντίου !):

«…οι κυρίαρχες Ιδέες δεν είναι τίποτα άλλο από την ιδεατή έκφραση των κυρίαρχων υλικών σχέσεων…» και πιο κάτω, «…τα άτομα που αποτελούν την κυρίαρχη τάξη…στον βαθμό που κυριαρχούν σαν τάξη…κυριαρχούν επίσης σαν παραγωγοί ιδεών, …έτσι οι Ιδέες τους είναι οι κυρίαρχες Ιδέες της εποχής τους..» (Μάρξ-Ενγκελς, «η γερμανική ιδεολογία» 1845, ελλ. μτφρ. Αθήνα 1979, σελ. 94) :

«…οι Ιδέες που κυριαρχούσαν μέσα σε μια εποχή, ήταν πάντα Ιδέες της Κυρίαρχης Τάξης….» (Μαρξ-Ενγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, 1848)

Παράλληλα όμως πρέπει ακόμη να σημειώσουμε ότι

«η ύπαρξη επαναστατικών Ιδεών ….προϋποθέτει ήδη την ύπαρξη μιάς επαναστατικής Τάξης…» (Η Γερμανική Ιδεολογία, οπ.παρ. 95).

Και στο σημείο αυτό, πρέπει να θυμίσουμε ότι επαναστατική τάξη, υπήρχε σε όλη την διάρκεια του Μεσοπολέμου, της Κατοχής αλλά και της Μετεμφυλιοπολεμικής περιόδου, (τάξης μάλιστα που έφτασε ένοπλα ως το χείλος της Εξουσίας  από το 1942 έως το 1949) επομένως δίπλα στην Ιδεολογία της Κυρίαρχης Αστικής Τάξης, είχε ήδη αναπτυχθεί και η επαναστατική ιδεολογία της Εργατικής Τάξης, η οποία εκφραζόταν όπου είχε την αντικειμενική ή και την υποκειμενική δυνατότητα :  και στον Μεσοπόλεμο στην «γενηά του ‘30», και στην Κατοχή και την Αντίσταση, και στην «Ανοιξη του ‘60».

Ποιο όμως ήταν το πολιτικό, αλλά και το θεωρητικό κλίμα αυτής της εποχής που μελετάμε σ’ αυτό το κείμενο (1974-1985) και κατά συνέπεια και η παραγόμενη Ιδεολογία από την τότε Αριστερά; Η απάντηση δεν είναι εύκολη, πολύ περισσότερο που το «πολιτικό» κλίμα στην  Αριστερά, έχει χάσει την μονολιθικότητα (που δεν την είχε ποτέ σε πλήρη βαθμό, αλλά τουλάχιστον υπήρχε ως κυρίαρχη γραμμή, πέρα από τις εσωτερικές διαφωνίες).

Το ’60 κυριαρχούσαν οι μεγάλες συνθέσεις ιαπώνων «μεταβολιστών» Kenzo Tage κ.α., ή των Ολλανδών Βakema κ.α.) από την μια και απο την άλλη οι ουτοπικές «συνθέσεις του Archigram ενώ αυτό που τελικά οικοδομούσαν ήταν κλασικό και «μεσοπολεμικό», με εξαίρεση την Τουλούζη (Κανδύλης, Josic, Wood) και την Ασντότ (Βakema)….

Στην δεκαετία του ’80 και μετά όμως, αυτό που κυριαρχεί είναι το παράλογο, το ψευδές, το με κάθε παρανοϊκό τρόπο εντυπωσιακό, και θα μπορούσαμε να σημειώσουμε την θέση του Δεσποτόπουλου ότι δεν είναι τυχαίο, αλλά έκφραση της αποσύνθεσης του Συστήματος που οδηγεί σε αποσύνθεση Ιδεολογιών και αποσύνθεση των εποικοδομημάτων, όπως η Τέχνη και η Αρχιτεκτονική.

Το ως πού θα πάει και τι θα επακολουθήσει, είναι μια άλλη ιστορία, εκτός του παρόντος κειμένου.

Εικόνα 55. χωρίς σχόλια…

Παραπομπές:

[1] Γ.Σαρηγιάννης Η Αριστερή Ιδεολογία στην πολεοδομία στην Ελλάδα. Μέρος Α. Εισαγωγή, η προϊστορία του Μεσοπολέμου και η ενδιάμεση φάση, Κατοχή και Εμφύλιος www.GreekArchitekts.gr ανάρτηση 10.10.2012
[2] Γ.Σαρηγιάννης Η Αριστερή Ιδεολογία στην πολεοδομία στην Ελλάδα. Μέρος Β, η Ανοιξη του ΄60. www.GreekArchitekts.gr ανάρτηση 24.1.2013
[3] Γ.Σαρηγιάννης Η Αριστερή Ιδεολογία στην πολεοδομία στην Ελλάδα. Μέρος Γ. Η Πολεοδομία στην Δικτατορία www.GreekArchitekts.gr ανάρτηση 25.1.2014
[4] Ελλη Αλεξίου, υπό εχεμύθειαν, Αθήνα 1977, σελ. 159
[5] Carl Philipp Gotfried (Gottlieb) von Clausewitz (1780-1831), Πρώσσος στρατηγός και θεωρητικός του Πολέμου, στο βιβλίο του  vom War (περί του Πολέμου), 1832,  αναφέρει και αναλύει το παραπάνω αξίωμά του.
[6] Για το θέμα έχουν δημοσιευθεί δεκάδες άρθρα και έγγραφα, τα περισσότερα από τα οποία κυκλοφορούν στο διαδίκτυο.
[7] Για όλα τα παραπάνω, βλ. λεπτομέρειες στο βιβλίο του Π.Πετρίδη Εξουσία και Παραεξουσία στην Ελλάδα, Αθήνα 2000 και το άρθρο του Ι.Στεφανίδη «η δημοκρατία δυσχερής, ο αντικομμουνιστικός αγών….» Μνήμων τ. 29/2008 σελ. 199-240, και Γ.Σαρηγιάννης «η αριστερή Ιδεολογία …Μέρος Β.» και συμπλήρωμα στο «μέρος Γ.» ανάρτηση 25 Ιαν.2014 που αναφέρθηκαν.
[8] Αρχείο Κ.Καραμανλή τ.7ος σελ. 28-29, αναφορά στου Β.Νέττα «οι … αποστάσεις Καραμανλή» Ελευθεροτυπία 22 Απριλίου 2010
[9] Δηλώσεις του στην Βουλή, αναφέρονται στον Τύπο της εποχής, αλλά και σε αντίστοιχες ιστοσελίδες.  Για το θάνατο των δύο παιδιών, καμία απάντηση δεν δόθηκε και κανείς δεν τιμωρήθηκε. Όσοι από τους αστυνομικούς κατηγορήθηκαν για τα συμβάντα της 16ης Νοεμβρίου 1980 αθωώθηκαν επτά χρόνια αργότερα.
[10] Τυπική περίπτωση θρησκοληψίας, υποδαυλιζόμενη όμως από ανώτατα εκκλησιαστικά και πολιτικά πρόσωπα. Βλ διαδίκτυο σε πληθώρα σχετικών λημμάτων.
[11] Μονάδες Αποκατάστασης Τάξεως
[12] Μονάδες Ειδικών Αποστολών
[13] Λουκιανός Κηλαϊδόνης «τα νέα μέτρα» στο «Ψυχραιμία παιδιά» (1979)
[14] Γ.Θ.Κρεμμυδάς, οι άνθρωποι της Χούντας μετά την Δικτατορία, Αθήνα 1984
[15] Ευστάθιος Μπλέτσας, επίσημο βιογραφικό στον ιστότοπο https://www.eisap.gr/?q=node/1179 (επίσκ. 8.8.2019)
[16] Για την στάση της Δικαστικής Εξουσίας στην Μεταπολίτευση και μετά, έχουν γραφεί πολλά άρθρα, δες εντελώς ενδεικτικά Κατερίνα Κατή, «Όταν η τυφλή Δικαιοσύνη δεν αποφεύγει τις κλεφτές ματιές»  Ελευθεροτυπία 23.7.2011,  του πρ. Εφέτη Αγγ. Ρεμπή, «ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ, Μπορεί να λειτουργήσει έξω από το σύστημα;» Ριζοσπάστης 5.11.2000, Γ.Σαρηγιάννης, «Ποινική και πολιτική διαφθορά στη Δικαιοσύνη», Ριζοσπάστης, 26 Φλεβάρη 2005, κ.α.
[17] Γ.Θ.Κρεμμυδάς, οπ.παρ.
[18] ΤΕΕ, Ενημερωτικό Δελτίο 838 / 26.4.1975, σελ.44-80, ενδεικτικά στοιχεία, λίγα μεν αλλά χαρακτηριστικά, στα Πρακτικά Συγκλήτου και Σχολών υπάρχουν άφθονα γιά όποιον μελετητή θελήσει να τα ερευνήσει.
[19] Πρακτικό συνεδρίασης εκλεκτόρων ….γιά την πλήρωση μιάς θέσεως αναπληρωτή καθηγητή στο γνωστικό   αντικείμενο «βυζαντινή Ιστορία»… 31 Ιουλίου 1991, σελ 4
[20] οπ.παρ. σελ. 5
[21] Στεφ.Σίνος, Μαθήματα Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας και Ρυθμολογίας, τεύχος Ι, 1974.
[22] «να γνωρίσουμε το καθηγητικό κατεστημένο» του Μ.Γ., Ελευθεροτυπία 14.6.1982
[23] Μαίρη Πινή, το παζλ των παραεκκλησιαστικών οργανώσεων, Ελευθεροτυπία 26.3.2005 και ακόμη Ελευθεροτυπία 29.6.1981, κ.α. Γενικά έχουν εκδοθεί και βιβλία (βλ. αναφορά στης Πινή) και έχουν γραφεί πολλά άρθρα σχετικά με το θέμα, στο δε διαδίκτυο υπάρχει σωρεία λημμάτων. Γιά την κατάσταση στην Εκκλησία και για τις κινήσεις του 2004 εναντίον του Πατριαρχείου, βλ. Γ.Σαρηγιάννης  «Είναι μόνον εκκλησιαστική η διαμάχη του Χριστόδουλου με το Πατριαρχείο ;» στην Απογευματινή της Κωνσταντινουπόλεως (Apoyevmatini, Istanbul, 13.5.2004) και του ίδιου «Εκκλησία της Ελλάδος ΑΕ. Ο Οίκος μου οίκος προσευχής κληθήσεται, υμείς δε αυτόν εποιήσατε σπήλαιον ληστών» Αμαρυσία 7.7.2005
[24] Τα στοιχεία είναι ενδεικτικά διότι πολλές Εδρες ανήκαν σε άλλες σχολές αλλά δίδασκαν και στην Σχολή Αρχιτεκτόνων όπως η Παραστατική, Μηχανική, Μαθηματικά κλπ. αργότερα δημιουργήθηκαν θέσεις αποκλειστικά για την Σχολή. Παράλληλα, πολλές φορές μετακινιόταν τέτοιες Γενικές Εδρες από Σχολή σε Σχολή.
[25] Γ.Σαρηγιάννης Η Αριστερή Ιδεολογία στην Πολεοδομία…μέρος Γ.  www.GreekArchitects.gr  ανάρτηση 25.1.2014, και ακόμη του ίδιου, «η μεταβολή των αντιλήψεων στην ανάπτυξη ορεινών περιοχών στην δεκαετία του ’60 στα ερευνητικά προγράμματα του Σπουδαστηρίου Πολεοδομικών Ερευνών του ΕΜΠ. Μια κριτική αποτίμηση.»
8ο Διεπιστημονικό-Διαπανεπιστημιακό Συνέδριο του ΕΜΠ και του Μετσοβίου Κέντρου Διεπιστημονικής Ερευνας Μέτσοβο, 22-24 Σεπτεμβρίου 2016 (στα ανηρτημένα Πρακτικά του Συνεδρίου)
[26] ΒΔ «περί του τρόπου εκλογής των καθηγητών των Ανωτάτων Σχολών του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου», ΦΕΚ  347Α /29 Αυγούστου 1939
[27] Δ.Κλάδης, «Μεταρρυθμίσεις και αντιμεταρρυθμίσεις  στα ελληνικά Πανεπιστήμια  1974-2014, συνδέοντας την πολιτική με τις κοινωνικές δυναμικές» στο Academia, Volume 4, No 1. 2014
[28] Ι.Παπασταματίου Εισηγητικαί εκθέσεις και πρακτικά συνεδριών της Φυσικομαθηματικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών κατά την διαδικασίαν πληρώσεως της Εδρας Ορυκτολογίας και Πετρολογίας μετά σχολίων υπό Ι.Παπασταματίου, (αυτοέκδοση) Αθήναι 1948,  Γ.Χριστοδούλου, Φιλοσοφικά ραπίσματα, ήγουν έργα και ημέραι καθηγητών της Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 1992 εκδ. Στιγμή, Γ.Σαρηγιάννης το βενετσιάνικο εμπόριο στον 15ο-16ο αι. και η επίδρασή του στην χωροταξική διάρθρωση του αδριατικοϊόνιου χώρου, απάντηση σε μια κριτική.  Ηπειρωτικό Ημερολόγιο 1992 σε. 393 κ.εφ. Ιωάννινα 1992. Υπάρχουν αρκετά τέτοια κείμενα, και φυσικά ακόμη περισσότερα ως «υπομνήματα» υποψηφίων  που κατατέθηκαν στις Πανεπιστημιακές Αρχές μετά την υποβολή αμφιλεγόμενης ή και σκανδαλώδους  εισηγητικής Εκθεσης ή και εκλογής, και φυσικά πολλά μπορεί κανείς να μάθει από τα Πρακτικά Εκλογών –αρκεί να γνωρίζει ο αναγνώστης πρόσωπα και καταστάσεις της κάθε περίπτωσης....
[29] Εδρα Πολεοδομίας Β.
[30] Πρακτικά Συλλόγου Τακτικών Καθηγητών των συνεδριάσεων 8 Φεβρ. 1978 και  3 Μαρτίου 1978, 26 Οκτ. 1979 και  23 Νοεμβρ. 1979 και τελικά 29 Μαϊου 1981
[31] Διονύσης Σαββόπουλος, Μπάλλος, 1971
[32] Εφεύρημα της εφημερίδας «Εστία» όταν είχε αποχωρήσει εν όψει αποπομπής  η Ελλάδα από το Συμβούλιο της Ευρώπης λόγω της Χούντας (1969-1970).
[33] Στο Αριστοτέλειο είχε δημιουργηθεί και ο σχετικός σάλος όταν αποκαλύφθηκε σε υπολογιστή καθηγητή του Τμήματος Αρχιτεκτόνων (είχε καταλαβει Εδρα διωγμένου από την Χούντα) ο «πίνακας εξέλιξης επιμελητών», ποιών δηλαδή (και ως ποια βαθμίδα) ήταν επιθυμητή η εξέλιξη και ποιών όχι.
[34] Ι.Κ. Πηλιορείτικη οικοδομία, ΕΜΠ 1984.  Ο συντάκτης  μετά από την συζήτηση στην Σχολή, ξεπέρασε τον σκόπελο με την υποσημείωση σ’ αυτά τα σχέδια ότι πρόκειται για «συνοπτική αποτύπωση», όρος που δεν είχε εμφανιστεί στην βιβλιογραφία ως τότε !   Φυσικά σε κανονικά σχέδια αποτύπωσης άλλων συναδέλφων που παραθέτει, βλέπει κανείς την διαφορά της πραγματικότητας από αυτή την «συνοπτική αποτύπωση»…
[35] Βλ. ενδεικτικά την ιδιαίτερα λεπτομερή και εκτεταμένη αναφορά του Λ.Βασενχόβεν της 5ης Φεβρουαρίου 1984 στον τότε Πρόεδρο του Τμήματος Γ.Σκιαδαρέσση σχετικά με την διαδικασία συγκρότησης των Τομέων, στην οποία θα αναφερθούμε αναλυτικότερα στην συνέχεια.
[36] Νόμος 2530, ΦΕΚ 218Α,  23.10.1997, υπουργός Παιδείας Γ.Αρσένης
[37] Η κλασική φράση ήταν «…Diplomarbeit bei Poeschl…./ bei Albers/…bei…..)
[38] «Ιστορικό του Τμήματος» στον Οδηγό Σπουδών του 1989-1990, σελ. 11. το κείμενο επαναλαμβάνεται μέχρι το 1999 και μετά και υπογράφεται από Ι.Λιάπη-Μ.Μπίρη (στην έκδοση 1999 αναφέρεται ότι βασίζεται στο βιβλίο του Κ.Μπίρη «η Ιστορία του ΕΜΠ» και για τα νεώτερα σε προσωπικές πληροφορίες παλαιών καθηγητών εν οίς και του Ι.Λιάπη)
[39] Οι αρχιτεκτονικές σπουδές στο ΕΜΠ 1917-1974, (Λεύκωμα) Αθήνα 2002, σελ. 53
[40] Φοιτητικά σχέδια, στο λεύκωμα-αφιέρωμα «οι αρχιτεκτονικές Σπουδές στο ΕΜΠ 1917-1974» Αθήνα 2002 που αναφέρθηκε, και οι χαρακτηρισμοί του Κ.Μπίρη στο Γ.Σαρηγιάννης, Bauhaus, Μοντέρνο Κίνημα και Ιδεολογίες στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, (πλήρης) εισήγηση στο Συνέδριο το Bauhaus  και η Ελλάδα, Αθήνα,  30 Μαϊου-1 Ιουνίου  2019, οργάνωση: Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και Staatliche Akademie der Bildenden Künste, Stuttgart.
[41] Βλ. πλήρη καταγραφή των συμβάντων στην πολυσέλιδη αναφορά του καθηγητή κ.Λ.Βασενχόβεν στον τότε Πρόεδρο του Τμήματος Γ.Σκιαδαρέση, της 5ης Φεβρουαρίου 1984 που αναφέρθηκε.
[42] ΦΕΚ 237Β / 13.4.1984
[43] Γ.Σαρηγιάννης, «οι προπτυχιακοί κύκλοι στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ» Τεχνικά Χρονικά 8-10/1980 σελ. 53-76
[44] Εκλέχτηκε Πρόεδρος του Τμήματος στις 17.5.1983
[45] Για όλα τα παραπάνω, βλ. το λεπτομερές έγγραφο Βασενχόβεν της 5.2.1984 που αναφέρθηκε.
[46] Πλούσια σε πληροφόρηση –για όποιον γνωρίζει πρόσωπα και πράγματα της Σχολής-  είναι τα διάφορα Πρακτικά των ΓΣ που αφορούν είτε προκηρύξεις είτε εκλογές καθηγητών.
[47] Πρακτικά Γ.Σ.Σχολής 24.11.2004, σελ. 77, 81, 83 κ.εφ., 95, 97, 98 κ.εφ. κ.αλλ.
[48] Πρακτικά Σχολής, οπ.παρ.
[49] Έγγραφό μου προς την ΓΣ και τα μέλη του εκλεκτορικού Σώματος για την εκλογή Λέκτορα στον Τομέα Ι με γνωστικό αντικείμενο «ανάλυση και σύνθεση μεμονωμένου αρχιτεκτονικού έργου και συνόλων» α.π. 4201/17.7.06
[50] Εγγραφο Τομέα Ι, α.π. 157/18-7-2006
[51] οπ.παρ.
[52] Οδηγός Σπουδών Τμήματος Αρχιτεκτόνων 1990-1991
[53] Αναφορά Α.Βλάχου, Β.Μπακαγιάννη και Γ.Σαρηγιάννη προς την Διοικούσα Επιτροπή του ΤΕΕ, 20.7.1988 με κοινοποίηση στο τότε Τμήμα Αρχιτεκτόνων.
[54] Περισσότερα για την θεματολογία στην Εδρα Πολεοδομίας πριν την δικτατορία, βλ. Γ.Σαρηγιάννη, Η Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα και οι σπουδές της στο ΕΜΠ. Τεχνικά Χρονικά, 3/1977 και ειδικότερα του ίδιου, «η Πολεοδομία του ’60, Παιδεία  και Πρακτική» στα Πρακτικά του Συνεδρίου «Η Πολεοδομία στην Ελλάδα από το 1949 έως το 1974», Βόλος 2000, σελ, 61-83
[55] Μαίρη Μαντουβάλου, Αννα Σαρηγιάννη, με την συνεργασία στην σύνταξη και επεξεργασία ερωτηματολογίων της κοινωνιολόγου Α.Μπαχαροπούλου-Κούλη  και Παππά, στατιστικού
[56] Κ.Μάρθας, Μ.Μαυρίδου, Θ.Πάνζαρης, Α.Σαρηγιάννη, Ι.Στεφάνου, Ι.Τσουδερός, Δ.Φιλιππίδης
[57] Βλ. για το «κλίμα» της δεκαετίας του ’60 βλ. Γ.Σαρηγιάννης, «Η χρονιά του ’66 της Σχολής Αρχιτεκτόνων, ο Τάκης Φραγκούλης και η μεγάλη παρέα». Στο  Archetype,  ανάρτηση 7.10.2019
[58] βλ. παραπάνω «η Πολεοδομία του ’60…» που αναφέρθηκε
[59] Δες για παράδειγμα Γ.Γιαννακόπουλος διδ. διατρ. στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Οι οργανώσεις της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς στην Ελλάδα την περίοδο 1956-1981, Αθήνα 2002 όπου και πλούσια βιβλιογραφία. Φυσικά και στο διαδίκτυο υπάρχει πλούσιο υλικό, αλλά εκφεύγει από τα όρια της παρούσης εργασίας.
[60] Έγγραφό μου 10.11.2003 α.π. 8176, απάντηση επικ. καθηγητή κ.Α.Κ. 2.12.2003 α.π.9023, ανταπάντησή μου με αναφορά στο ιστορικό του Μεγάρου Μουσικής 28.12 2003 και 15.1.2004.
[61] Ι.Σαπόρτα, επάγγελμα αρχιτέκτων, Αθήνα 1996, σελ. 22 κ.εφ.
[62] Riccardo Mariani, L’achitecte est nu, Le Corbusier ou le dessous inavoues de trois voyages en Italie, στο περιοδικό Faces, No 5/6 printemps 1987
[63] Ελευθεροτυπία, 7 Οκτ. 2010
[64]Xavier de Jarcy, Le Corbusier, un fascisme française,  Paris, 2015 και ακόμη François Chaslin, Un Corbusier, Paris 2015,  επίσης , γενικότερα, Γ.Σαρηγιάννης, Ιδεολογία και Πολεοδομία, CIAM, Le Corbusier, Δεσποτόπουλος, Προβελέγγιος. Στο www.greekarchitects –αρχιτεκτονικές ματιές, ανάρτηση 5 Απρ. 2015, όπου και συγκέντρωμένη βιβλιογραφία.
[65] ένα απ’ αυτά, για παράδειγμα : Σπ. Στάβερης, «Το φασιστικό παρελθόν του Le Corbusier»  https://www.lifo.gr › Διάφορα    14.10.2015
[66] Ακαδημία Τεχνών του Βερολίνου  (Akdemie der Künste, Berlin στην οποία ανήκε ο Ι.Δ. και στην οποία έδωσε σε πρώτη μορφή αυτή την διάλεξή του (4.10.1972), και σε δεύτερη μορφή στην Αθήνα σε εκδήλωση του ΣΑΔΑΣ για τα 50 χρόνια ρης Χάρτας των Αθηνών (13.1.1984), όπως και την «Ιδεολογική δομή των πόλεων» η οποία εκδόθηκε σε βιβλίο από την εν λόγω Ακαδημία: die ideologische Struktur der Städte, Berlin 1973 ελλ.μτφρ. Κώστας Σερράος, Η ιδεολογικη δομή των πόλεων, Αθήνα 1997 στις Πανεπιστημιακές εκδόσεις του ΕΜΠ.
[67] Ι.Δεσποτόπουλος, «συγκλίνουσες αποσυνθετικές τάσεις στην σύγχρονη αρχιτεκτονική» Πρακτικά Θ.Συνεδρίου ΣΑΔΑΣ με τίτλο «η αξιοποίηση της Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας στην ανάπτυξη του τόπου» Αθήνα 1988, σελ. 395-458
[68] Ακαδημία Τεχνών του Βερολίνου  (Akdemie der Künste, Berlin).
[69] Δεσποτόπουλος, οπ.παρ. σελ.400
[70] https://www.archetype.gr/blog/arthro/egkomio-thanatou-i-architektoniki-tou-nazismou, Σωκράτης Γεωργιάδης, «εγκώμιο θανάτου : η αρχιτεκτονική του Ναζισμού –δημοκρατία και αρχιτεκτονική, Αrchetype, 30.9.2019
[71] Stefan Trübly  «πώς η Δεξιά επιχειρεί να κατασκευάσει μια εναλλακτική γερμανική Ιστορία»      Αrchetype, 27.9.2019
[72] Δεσποτόπουλος, οπ.παρ. σελ 400
[73] Δελτίο Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, στο εξής δσα, τεύχ. 3 / Δεκ. 1974
[74] Βλ. για τα παραπάνω ΦΕΚ 66Α / 31.3.1971, ΦΕΚ 225Α/14.12.1972, ΦΕΚ 83Α / 12.4.1976, και Πρακτικά της Βουλής 16.3.1976
[75] Ειδικά για την Εκθεση Βαρβαρέσου, βλ. Γ.Σαρηγιάννη «Αθήνα 1830-2000» Αθήνα 2000 σελ. 146 - 156
[76] Βλ. ΤΟ ΒΗΜΑ σε σειρά άρθρων και επιστολών όλον τον Ιούνιο του 1979 ξεκινώντας από την αρχική καταγγελία του Ν.Λούρου και στην συνέχεια απάντηση της Πρυτανείας, και άλλων εκλεκτόρων ή καθηγητών  με σύμφωνες ή αντίθετες θέσεις.
[77] δσα 2/1976, Σεπτ.-Οκτ. 1976 σελ. 16-27,  και δσα 3/1977  σελ. 18
[78] Athens Voice Gr. Δήμητρα Τριανταφύλλου, «Ταξείδι στην Γκράβα, η AV περνάει την πόρτα του μυθικού αυτού  σχολείου και μεταδίδει»
[79] Μαρία Παπαχρήστου Δρος Εκπαιδευτικής Διοίκησης, διεθύντρια, «Τα πολυδύναμα Σχολεία: επιπτώσεις στην μάθηση και στην συμπεριφορά των μαθητών»,  διαδίκτυο  alfavita.gr,  και Τσουκαλά Κ, «Τάσεις στην σχολική αρχιτεκτονική » 1998, Συγκολλίτου Έφη, «Περιβαλλοντική ψυχολογία » 1997 (αναφορά στης Παπαχρήστου, οπ.παρ.)
[80] Δελτίο Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, τεύχος 3 Δεκ. 1974
[81] δσα, στις θέσεις των παρατάξεων τ. 3/1977
[82] Αναλυτικότερα βλ. και για περισσότερη βιβλιογραφία στο Γ.Σαρηγιάννης, Αθήνα 1830-2000, Αθήνα 2000 σελ. 177-182, 227-243 κ.α. και του ίδιου, Η μεταβολή των αντιλήψεων στην ανάπτυξη ορεινών περιοχών στην δεκαετία του ΄60 στα ερευνητικά προγράμματα του Σπουδαστηρίου Πολεοδομικών Ερευνών. Μια κριτική αποτίμηση. Πρακτικά του 8ου Συνεδρίου του ΜΕΚΔΕ, Μέτσοβο 22-24 Σεπτ. 2016
[83] Γεώργιος Μ.Σαρηγιάννης, ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ  ΚΡΙΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ, ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ, Πέμπτη 25 Φεβρουαρίου 2021 μεταπτυχιακό μάθημα «η Κρίση της πόλης» ανηρτημένο στο mycourses /ΕΜΠ, όπου και αναλυτική βιβλιογραφία, ειδικότερα βλ. Erhard Meueler, Unterentwicklung - wem nützt die Armut der Dritten Welt? τομ. 1 και 2 Hamburg 1974 (Υποανάπτυξη, ποιόν ωφελεί η φτώχεια του Τρίτου Κόσμου;)
[84] Ειδικά για την Παγκόσμια Τράπεζα (WB)  και την σχέση της με τα ΚΑΤΕΕ και το Πανεπιστήμιο Πατρών, βλ. Πρακτικά Βουλής 18.3.1976, τα αντίστοιχα ΦΕΚ των Συμβάσεων που αναφέρθηκαν, και ακόμη τα προαναφερθέντα δσα (Δελτία του ΣΑΔΑΣ)
[85] Φοιτητική παράταξη του ΕΚΚΕ (Επαναστατικού Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας),  που ακολουθούσε την Μαοϊκή γραμμή.
[86] δσα 3/1977 σελ 21-23
[87] Παράταξη του τότε ΚΚΕ εσ., μετέπειτα «Ανανεωτική Αριστερά» κλπ  (Ελ.Πορτάλιου, Ντοκόπουλος κ.α.)
[88] δσα, τ.3/1977 σελ. 23-27
[89] Βλ. δελτίο ΣΑΔΑΣ 2/1972  και άλλα που αναφέρθηκαν
[90] Παράταξη του ΚΚΕ (Γκόλντυ Σαφαράνα, Χρ. Ανταχόπουλος κ.α.)
[91] Παράταξη του ΠΑΣΟΚ στους Αρχιτέκτονες (Πανελλ. Σοσ. Κίνημα-Αρχιτέκτονες).
[92] δσα, 3/1977 σελ. 30
[93]  Παράταξη κινεζόφιλων μη μαοϊκών (Ινης Μεσαρέ κ.α.)
[94] δσα 3/1977 σελ. 30-31
[95] Γ.Σαρηγιάννης, «Πολυόροφοι πύργοι, λύση ή μια ακόμη καταστροφή της Αθήνας;» στο www.greekArchitects.gr ανάρτηση 27 Αυγούστου 2010, και ακόμη του ίδιου, «τα υψηλά κτήρια , η επόμενη καταστροφή της Αθήνας»  Ελευθεροτυπία 6 Αυγούστου 2010
[96] Βλ. ακόμη στο Ενημερωτικό Δελτίο του ΤΕΕ τις διαμαρτυρίες για τους πέντε ουρανοξύστες των    32 ορόφων του ΑΟΟΑ για την στέγαση αξιωματικών, ΕΔ /ΤΕΕ τ. 881, 21.2. 1976
[97] Γερ. Μαζαράκης, «τριάντα ουρανοξύστες σχεδιάζονται στην Αθήνα» Επίκαιρα, 27 Ιουνίου-3 Ιουλίου 1974. Τα στοιχεία αυτά τα οφείλω στον φίλο και συνάδελφο Αντώνη Κ.Αντωνιάδη, τον οποίο και ευχαριστώ και από αυτή την θέση. Περισσότερα για το θέμα, βλ. την αλληλογραφία Αντωνιάδη-Βικέλα.. σχετικά με τους πύργους, στην «Καθημερινή» 2 και 23.4 2008, 30.5.2008, 28.6.2008.
[98] http://el.wikipedia.org>wiki>Ξενία (ξενοδοχεία)  και ακόμη ttps://www.lifo.gr/culture/design/h-anodos-kai-i-ptosi-ton-xenodoheion-xenia, επίσης Χαράς Τζαναβάρα, Αξενη πολιτεία για 44 «Ξενία», κτίσματα της ελληνικής και ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς κακοποιούνται, πωλούνται, κατεδαφίζονται, στην Ελευθεροτυπία 24.1 2005, επίσης τ.44 του περιοδικού του ΣΑΔΑΣ «Αρχιτέκτονες» κ.α.
[99] Μ.Καραμανώφ, Βιώσιμο Κράτος και Δημόσια Κτήση – τα όρια των ιδιωτικοποιήσεων, Αθήνα 2010, ειδικά γιά την οικονομία της αγοράς, σελ. 44 κ.εφ.
[100] Γ.Σαρηγιάννης, Εισήγηση για το θέμα της αναλήψεως αρμοδιοτήτων από την Τοπική Αυτοδιοίκηση, από Επιτροπή Χωροταξίας του ΤΕΕ στην Διοικούσα Επιτροπή, 12.2.1980, και «οι απόψεις του ΤΕΕ για την μεταφορά των πολεοδομικών γραφείων στους Δήμους»,  Ενημερωτικό Δελτίο ΤΕΕ τ. 1098/ 21.4.1980
[101] Μ.Καραμανώφ, Βιώσιμο κράτος και Δημόσια Κτήση, τα όρια των ιδιωτικοποιήσεων, (Νομικές εκδόσεις Α.Ν.Σάκουλα, Αθήνα 2010
[102] Καραμανώφ, οπ.παρ. 37
[103] οπ.παρ.
[104] οπ.παρ. 43
[105] οπ.παρ. σελ. 45
[106] οπ.παρ.
[107] οπ.παρ. 46
[108] Για λεπτομέρειες βλ. στο GreekArchitects.gr  Γ.Σαρηγιάννης ανάρτηση 04.2. 2012, Μικρή κριτική στο «Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθηνών 2021» Προοδευτικές προθέσεις-αντιδραστικές διατάξεις. (Α' μέρος), και Β.Μέρος, παρατηρήσεις στο Σχέδιο Νόμου (ανάρτηση 6.3.2012)
[109] Δες λεπτομέρειες τα άρθρα στο www.GreekArchitects,gr Γ.Σαρηγιάννης, «τα ρυθμιστικά σχέδια Αθηνών και η μεταβολή των πλασίων τους», (ανάρτηση 11.10.2010), του ίδιου «μικρή κριτική στο ΡΣΑ 2021» (οπ.παρ. ανάρτηση Α. μέρος 4.2.2012, Β.Μέρος 6.3.2012), του ίδιου  «si le batiment va bien, tout va bien»   (ανάρτηση Μέρος Α. 7 .6.2012 και Μέρος Β. 12.7.2012), και ακόμη τις διατάξεις περί «ημιυπαιθρίων», αλλά και νεώτερες μετά το 1983 διατάξεις που έμμεσα αυξάνουν δραματικά τους συντελεστές δόμησης συνεχώς, από τους υπουργούς κάθε κόμματος που διαδέχτηκαν τον Α.Τρίτση.
[110] Γ.Σαρηγιάννη, τα ρυθμιστικά σχέδια Αθηνών, ανάρτηση 11.10.2010 στο www.greekArchitects.gr
[111] οπ.παρ.
[112] Γ.Σαρηγιάννης, τα ρυθμιστικά σχέδια Αθηνών, οπ.παρ.
[113] Δ.Μέλισσας, (επ. έκδ.) Χρήσεις γής, Ρύθμιση χώρου για την ανάπτυξη, Πρακτικά Επιστ. Ημερίδας 26.6.2014
[114] Μαρία Καραμανώφ, Βιώσιμο Κράτος και Δημόσια Κτήση – τα όρια των ιδιωτικοποιήσεων. Αθήνα 2010
[115] Γ.Σαρηγιάννης, τα ρυθμιστικά σχέδια Αθηνών, οπ.παρ.
[116] Βλ. σχετικά σχέδια ρυθμιστικών σχεδίων στα Αρχιτεκτονικά Θέματα τ.11/1977 στο αφιέρωμα  «η ρύθμιση του χώρου στην Ελλάδα»
[117] Γ.Σαρηγιάννης , Η Χάρτα της Αθήνας και το ιστορικό της πλαίσιο, Μέρος Α., στο www.greekarchitects.gr ανάρτηση 12.12.2010, Μέρος Β στο www.greekarchitects.gr ανάρτηση 4.1.2011
[118] Christofer Alexander , the city is not a tree. Στο περιοδικό Design No 206 Febr. 1966. ελλ. Μτφρ. στον τόμο «επί πόλεως, συλλογή κειμένων»  μτφρ. - επιμ. Α.Γερόλυμπου, Ν.Καλογηρου, Κ.Καυκούλα κ.α. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Σχολή Αρχιτεκτόνων, Τομέας Πολεοδομίας , 1986.
[119] Ι.Δεσποτόπουλος, «προβλήματα, νεώτερες κατευθύνσεις στην σύγχρονη Πολεοδομία», Αρχιτεκτονική 39/1962, του ίδιου, (J.Despo) das neuzeitliche Kulturzentrum- die Agora . Bauen +Wohnen…1965, επίσης, die ideologische Struktur der Staedte. Berlin 1973. ( ελλ.μτφρ. Η ιδεολογική δομή των πόλεων, Αθήνα 1997).ακόμη, «Θεωρήσεις για την «σύγχρονη» αρχιτεκτονική  και την ιδιότυπη εξέλιξη στην Ελλάδα», στο Η Αθήνα στον 20ο αιώνα, 1900-1940: Αθήνα ελληνική Πρωτεύουσα.  Αθήνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα . ΥΠΠΟ, 1985 Επίσης, αποσπασματική εισήγηση στο θέμα «η Σύγχρονη Αρχιτεκτονική στην Αθήνα», στο Η Αθήνα στον 20ο αιώνα, η Αθήνα όπως (δεν) φαίνεται.  Αθήνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα . ΥΠΠΟ, 1985 Ακόμη, «Συγκλίνουσες αποσυνθετικές τάσεις στην σύγχρονη Αρχιτεκτονική». Στον τόμο των  Πρακτικών του  Θ.Πανελληνίου Συνεδρίου ΣΑΔΑΣ 1988 και τέλος, «Σύντομη εισήγηση για ορισμένα σημαντικά επακόλουθα από το έργο στο Bauhaus». Δελτίο ΣΑΔΑΣ 5/1992 (το τελευταίο έργο του Ι.Δ., δημοσιεύθηκε μετά τον θάνατό του)
[120] Βλάσης Κανιάρης “Ουρητήριο της Ιστορίας” 1979-80
[121]Δωροθέα Κοντελετζίδου, «Κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα και έργο» στο Inerartive,  https://interartive.org.2010/0... –kaniaris   (επίσκ. 6.11.2021)