Οίκος, οικείος, οίκαδε, οικειοθελώς. Ζω, διαμένω, κα­τοικώ, κατοικία. Σαν να μην είναι εύκολο να τα βάλει κανείς όλα αυτά μέσα σε σταθερές.

Στη συνέχεια, απ’ τη μια μεριά ο άνθρωπος και απ’ την άλλη η φύση. Ανάμεσά τους η κατοικία σαν όρος α­παραίτητος και πρωταρχικός για τη συνύπαρξή τους.

Η κατοικία, λοιπόν, μια πρωταρχική έννοια, και το κτί­σιμό της μια κίνηση σχεδόν ενστικτώδης που επιβε­βαιώνεται συνεχώς. Κατάλυμα, καβούκι, φωλιά, κα­ταφύγιο, κυψέλη; Ναι, σαν τέτοια, κάθε κατοικία είναι και μια περιπέτεια κατοίκησης. Μια περιπέτεια όμως που διαρκεί 3, 4 και 10 γενιές. Μια περιπέτεια, θα λέ­γαμε, διαχρονική, που έχει να κάνει με τη φιλοσοφία τής καθημερινής ζωής, αλλά και με τη κοσμοθεώρηση γενεών ανθρώπων.

Ποιος είναι ο ρόλος, λοιπόν, του χρήστη σ’ αυτή τη διαχρονική περιπέτεια, και ποιος του αρχιτέκτονα;

Για τον ρόλο του χρήστη, εμείς οι αρχιτέκτονες, νομίζω, πως πρέπει να επιφυλάξουμε μια μοίρα πιο σημαντι­κή από εκείνη που είχε φαντασθεί ο ίδιος για τον εαυ­τό του. Και εννοώ πως, πέρα από τις πρακτικές του α­ναγκαιότητες, που, τις περισσότερες φορές, όπως μας παρουσιάζονται από τον ίδιο, μας είναι ήδη γνωστές, πέρα απ’ αυτό που ο ίδιος βλέπει για την κατοικία και τον εαυτό του, εμείς πιστεύω ότι έχουμε να του προ­τείνουμε μια λέξη που συγκεντρώνει μέσα της πε­ρισσότερα από τα ήδη γνωστά του πράγματα.

Τη λέξη αυτή ας την πούμε ενσωμάτωση. Και η πρό­τασή μας ας είναι το στήσιμο του σπιτιού του να συμ­μετάσχει σε μια πορεία ενσωμάτωσης των πιο αξιο­πρόσεκτων, πιστεύω, συμπερασμάτων που έχουν σχέ­ση με την αρχιτεκτονική σήμερα. Ο αρχιτέκτονας προβλέπει και οριοθετεί. Σκηνοθετεί, θα λέγαμε, με κάποιον τρόπο τη διαχρονική ανθρώπι­νη δραστηριότητα. Και μέσα από το δικό του όραμα, που καθορίζεται από πολλές διεργασίες και παραμέ­τρους, αντλεί και ο χρήστης εκείνες τις ιδανικές ει­κόνες που θα μπολιάσουν, θα συμπληρώσουν ή θα α­νατρέψουν τις δικές του.

Ποια είναι λοιπόν τα αξιοπρόσεκτα αυτά αιτήματα; Μέσα σ’ αυτά, μια πρώτη θέση ας ανήκει στον τόπο και στο τοπίο. Στην ιστορία και στον πολιτισμό του μέ­ρους που θα κτισθεί το σπίτι και στα χαρακτηριστικά του κλίματός του. Στον ήλιο, στον ήχο, στους αέρη­δες και στη βροχή. Με τα υλικά μας εμείς επιδιώκουμε, απέναντι απ’ όλα αυτά, μια νίκη με έκφραση λειτουργική και πλαστική. Στη δική μας συνείδηση υπάρχει, σταθερά και αναλ­λοίωτα, παρά τις επικαιρικές κρίσεις, η μαγεία του κάλλους, η χάρη της προσωπικής δημιουργικότητας και η ανάγκη της επικοινωνίας με τους άλλους μέσα απ’ το έργο μας. Ο αρχιτέκτονας δεν είναι λοιπόν ένας διεκπεραιωτής, ούτε απλά ένας τεχνικός. Είναι, επί πλέον, ένας δια­νοούμενος, ένας καλλιτέχνης, ένας φιλόσοφος της καθημερινής ζωής, ο οποίος αναζητώντας τη δική του έκφραση προτείνει ένα όραμα ζωής μέσα στο έργο που κατασκευάζει.

Η σχεδίαση του εσωτερικού μιας κατοικίας είναι, πι­στεύω, ένα σύνθετο και δύσκολο ερώτημα. Θα είχα­με ίσως να πούμε ότι κάθε περίπτωση είναι ξεχωριστή. Βασικές αρχές θα αναγνωρίσουμε κι εδώ την ειλικρί­νεια και την απλότητα. Το αίτημα, επίσης, μιας δημιουργικής ζωής μέσα απ’ αυ­τή, και η κάλυψη των λειτουργικών της αναγκών μα­κριά απ’ την ψευδαίσθηση της περιττής πολυτέλειας και της διακόσμησης, έχοντας σαν στόχο την πνευματική και υλική ισορροπία. Με συνετή και οικολογι­κή συγχρόνως διάσταση, όπως ταιριάζει στον σύγχρο­νο πολίτη.

Ο ρόλος μας σε σχέση με τον χρήστη είναι πιστεύω ξε­χωριστός, γιατί πέφτει σε εμάς η ευθύνη να τον κατα­στήσουμε ικανό να ερμηνεύσει τις ίδιες του τις ανά­γκες. Επιπλέον, να τον απομακρύνουμε από κατανα­γκαστικές κοινοτυπίες, οδηγώντας τον σ’ ένα ξεκα­θάρισμα, απαλλάσ­σοντάς τον από ψεύτικες χρείες.

«Πόλις άνδρα διδάσκει», έγραψε ο Σιμωνίδης, κι ο Σω­κράτης ξέρει ότι γεννήθηκε στην Αθήνα και δεν θα μπορούσε να γεννηθεί αλλού πουθενά, γιατί η θεμε­λιώδης ελληνική ιδέα υπήρξε η διαμόρφωση του ατόμου απ’ την πόλη του. Στην Αγορά της πόλης του συζητά ο Σωκράτης με τους συμπολίτες του, και το σπίτι του είναι ένα σπίτι ηλιακό που του το υπαγορεύει το κλίμα του τόπου ό­που ζει. Βλέπε την αναπαράσταση του σπιτιού του Σω­κράτη. Ο Σωκράτης δεν ταξιδεύει, δεν βγαίνει έξω από τα τείχη της Αθήνας, και το αιτιολογεί στον Φαίδρο λέγο­ντας «φιλομαθής γαρ ειμί». Η πόλις, βέβαια, ορίζεται στον Πλάτωνα με αριθμό κατοίκων 2 x 3 x 4 x 5 x 6, 5.040 κατοίκους και όχι 4.000.000 που είναι σήμερα.

Οδηγίες για τον σχεδιασμό των κατοικιών και των πό­λεων βρίσκονται κατατεθειμένες σε κείμενα του Αρι­στοτέλη, του Ιπποκράτη, αλλά και τις οδηγίες του Σω­κράτη για το ιδανικό ηλιακό σπίτι (Ξενοφώντος Απο­μνημονεύματα). Αναφέρεται ότι τα κατοικήσιμα δωμάτια πρέπει να εί­ναι μεσημβρινά. Το αρχαίο σπίτι είχε για θεμέλια και βάσεις τοίχων την πέτρα. Πάνω σ’ αυτά τοποθετούσαν πλίνθους με ξυλοδεσιές, για να υψώσουν τους τοί­χους. Οι στέγες ήταν σκεπασμένες με κεραμίδια και πολλές φορές αναφέρεται η ύπαρξη δωμάτων, δηλα­δή ταράτσας.

Το σχέδιο που δίνουν αρχαίοι συγγραφείς σε περι­γραφές σπιτιών, αλλά και η ανασκαφή στα δυτικά του Αρείου Πάγου, καταλήγουν στην εξής μορφή σπιτιού: Μια στενόμακρη είσοδος οδηγεί σε μια τετράπλευρη εσωτερική αυλή, όπου συνήθως σε μια της άκρη ή προς το κέντρο υπάρχει ένα πηγάδι. Σ’ αυτή την αυλή υπάρχει συνήθως και ο βωμός. Εκεί γιόρταζαν τις μεγάλες στιγμές του σπιτιού και γίνο­νταν οι ιεροτελεστίες. Ολόγυρα ήταν τα δωμάτια των ανδρών, που ήταν η τραπεζαρία και ο γυναικωνίτης, τα ιδιαίτερα διαιτητήρια υπνοδωμάτια, το δωμάτιο φα­γητού, η κουζίνα, το λουτρό. Τα σπίτια είχαν κι ένα δωμάτιο με ανεξάρτητη είσοδο από τον δρόμο, που το χρησιμοποιούσαν για μαγαζί και το ονόμαζαν έτσι. Ο γυναικωνίτης, αν υπήρχε στενότης οικοπέδου, κατασκευαζόταν σε δεύτερο πάτωμα.

Στους βυζαντινούς πάλι χρόνους, στους πρώιμους μά­λιστα, στον «Ιουστινιάνειο Κώδικα», είχαν διατάξεις που σήμερα θα τις χαρακτηρίζαμε πρωτοποριακές. Διατάξεις περί των ιδιωτικών οικοδο­μημάτων συμπε­ριελήφθησαν αργότερα και στα «Βασιλικά», που υ­πήρξε η μεταγενέστερη κωδικοποίηση όλων των βα­σιλικών διαταγμάτων. Εκεί, αναφέρεται ότι μάρμαρα και κίονες δεν μπορούν να μεταφέρονται απ’ την πόλη στην ύπαιθρο, για να μην αλλοιώνεται η αισθητική των υπαρχόντων κτι­σμάτων της πόλης. Επίσης, ο ιδιοκτήτης υποχρεούται για την αποκατά­σταση των ερειπωμένων κτιρίων. Σε περίπτωση οικο­νομικής του αδυναμίας αυτό μπορούσε να γίνει με χρήματα του δημοσίου, κι αν ο ιδιοκτήτης δεν αντα­ποκρινόταν στη σταδιακή αποπληρωμή της δαπάνης, το ακίνητο δεσμευόταν.

Κατά την εποχή του αυτοκράτορα Ζήνωνος, 476 π.Χ, για την κατασκευή της κατοικίας απαιτείται η προϋπόθε­ση της αισθητικής αρτιότητας στην εμφάνιση των ό­ψεων, καθώς και η απόσταση των 12 ποδών μεταξύ των κτιρίων, ώστε να μην εμποδίζεται η θέα, και κυ­ρίως η θέα της θάλασσας, ακόμη και στον καθήμενο μέσα στην κατοικία που δεν πρέπει να αναγκάζεται να λοξεύει τη θέασή του.

Στο «Περί καινοτομιών», βιβλίο που αναφέρεται στην οικοδόμηση νέων κτισμάτων, εκτός από τις οδηγίες για την εξασφάλιση της αισθητικής αρτιότητας, δίδο­νται οδηγίες επίσης και για την επιλογή του τρόπου εγκατάστασης. Η πρόσοψη πρέπει να είναι ανατολική, ενώ, επίσης, στο γειτονικό δίκαιο υπήρχαν οδηγίες με τις οποίες εξασφαλιζόταν η μη όχληση των γειτόνων από τα όμορα κτίσματα. Αργότερα, επί Λέοντος Σοφού, γίνεται λόγος για τη μη αποστέρηση του φωτισμού και της θέας, αλλά και για τη μη κατόπτευση της γειτονικής οικίας (ιδιωτικότητα).

Τον 6ο αι., ο Ιουλιανός ο Ασκαλωνίτης, αρχιτέκτων, συγγράφει οικοδομικές διατάξεις που ισχύουν αδια­λείπτως, και οι οποίες τον 11 αι. συμπεριλαμβάνονται στο «Επαρχιακό Βιβλίο» και αργότερα στην «Εξάβιβλο», και ισχύουν ακόμη και μέχρι την Τουρκοκρατία. Η «Εξάβιβλος», μαζί με τις διατάξεις του Ιουλιανού, έ­χουν πανελλήνια εφαρμογή, και ο Μυστράς λέγεται πως είναι μια πόλη κτισμένη με αυτές τις διατά­ξεις. Εκεί ισχύουν πάλι τα 12μ. απόστασης, ενώ, για να μην είσαι υποχρεωμένος να λάβεις υπόψη σου τους περιορισμούς για τη θέα, πρέπει να κτίσεις σε από­σταση 100 ποδών από το ξένο κτίσμα. Υπάρχουν, επίσης, λεπτομερείς οικολογικές διατάξεις που αφορούσαν τα στοιχεία του αέρα, του φωτι­σμού, του πυρός, των υδάτων και της γης. Οι ίδιες διατάξεις που αφορούν τη θέα της θάλασσας ισχύ­ουν για τη θέα του όρους, δημοσίου κτιρίου η γλυ­πτού. Στα «Γεωπονικά» του 10 αι. δίδονται οδηγίες για την αναδάσωση των λόφων και των βουνών, πλησίον των πόλεων.

Στις κατοικίες βυζαντινής περιόδου δεν υπάρχει ένας τύπος. Κάθε κατοικία έχει ξεχωριστή διάρθρωση. Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του βυζαντινού σπιτιού ήταν οι μεγάλες βεράντες και τα φαρδιά μπαλκόνια. Για τις διατάξεις αυτές υπήρξε διχογνωμία στον Άρειο Πάγο κατά τη μετά την επανάσταση του ’21 περίοδο της συστάσεως του νεοελληνικού κράτους, αν πρέπει αυτές να ισχύσουν σαν αστικό δίκαιο. Κι εδώ φαντά­ζεται κανείς, αν ίσχυαν οι παλαιές αυτές διατάξεις, ποια θα ήταν και η μορφή των πόλεών μας σήμερα!!!

Στην έκφραση της ελληνικής αρχιτεκτονικής, οι τρό­ποι που χρησιμοποιήθηκαν ποικίλλουν και κατά γεω­γραφικές ενότητες, μορφολογικά, αλλά και στην ε­σωτερική τους διάρθρωση. Μακεδονίτικο σπίτι, ηπειρώτικο, στερεοελλαδίτικο, πελοποννησιακό, κρητικό, κυκλαδίτικο κ.λπ. Επιπλέον, υπάρχουν και στοιχεία που συνιστούν δια­φορές και ανάμεσα στις ιδιαίτερες περιοχές της ίδιας γεωγραφικής ενότητας. Π.χ. στην αρχιτεκτονική πε­ριοχών της Πελοποννήσου, υπάρχει διαφορετική έκ­φραση και τύπος κατοικίας στην Κόρινθο, στη Μάνη, στην Κορώνη, στην Αμαλιάδα κ.λπ.

Το λαϊκό δαιμόνιο έχει την ευρηματικότητα να φτιά­χνει κατοικίες πρωτότυπες, και οικισμούς σαν τους αι­γαιοπελαγίτικους και τα Ζαγοροχώρια, και στις κατα­σκευές να χρησιμοποιεί αίθρια, λιακωτά, χαγιάτια, σο­φάδες και υπόσκαφα, συνδέοντας τις ανθρώπινες λει­τουργίες με τις ιδιαιτερότητες των τοπικών κλιματο­λογικών συνθηκών, παρου­σιάζοντας μάλιστα μια συ­νέχεια με τους αρχαίους και τους βυζαντινούς χρό­νους. Σε όλες αυτές τις εκφράσεις δόμησης στον ελληνικό χώρο, τρεις είναι οι κυρίαρχες κατευθύνσεις: Η λει­τουργικότητα, η αξιοποίηση των φυσικών όρων και η φροντίδα για το ωραίο.

Το ελληνικό δε ιδεώδες, στην αναζήτηση του κάλλους όσον αφορά την κατασκευή τής κατοικίας, έχει διτ­τή υπόσταση: Πρώτον, την καλαίσθητη εμφάνισή της εσωτερικά και εξωτερικά, και δεύτερον, την εξασφά­λιση της θέασης του τοπίου, άλλοτε και μέσα από τον χώρο. Εδώ λοιπόν, όπου κάθε γωνιά είχε τη δική της αρχι­τεκτονική έκφραση, η οργάνωση των λειτουργιών της κατοικίας είχε στόχο να καλύψει πραγματικές βιοτικές ανάγκες, μέσα στις οποίες περιλαμ­βάνονταν της αισθητικής και της αρμονίας με το τοπίο και τη φύση.

Σήμερα, η θρυμματισμένη ιστορική μνήμη, η ανταγω­νιστική σχέση των κτισμάτων με τη φύση, η ρύπανση, η υπερκατανάλωση και ο θρίαμβος της τηλεοπτικής εικόνας, βρίσκονται σε πλήρη αντίθεση με την αληθι­νή ανθρώπινη πραγματικότητα, με αποτέλεσμα να δη­μιουργούν γύρω μας απάνθρωπες συνθήκες. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, που δημιουργεί πρόσφυγες και φυγάδες, καλούμαστε εμείς να αναζητήσουμε την απάντηση για το πώς πρέπει να κτίζουμε μια κατοικία και ποιες ανθρώπινες λειτουργίες πρέπει να ικανο­ποιήσουμε.

Ο προβληματισμός μας δεν θα επικεντρωθεί, πιστεύω, ούτε στον χώρο του υπερθεάματος (όπως είναι το με­ταμοντέρνο), ούτε σε επιδερμικές συσχετίσεις με την παράδοση και τον συμβολισμό. Θα αναζητηθεί, κατά πρώτο λόγο, στην προσέγγιση με τον στερημένο από το φυσικό του περιβάλλον άνθρωπο και στην ανακά­λυψη των αληθινών του αναγκών, αν δηλαδή λογα­ριάζεται πρόσωπο συγκεκριμένο και μοναδικό, που δεν στοιβάζεται πια, ούτε τοποθετείται, αλλά θέλει να συμμετέχει και να δημιουργεί.

Ο κάθε χρήστης, πιστεύω, έχει ανάγκη από ένα σκηνικό εποχής. Έχει ανάγκη τη λυτρωτική εκεί­νη διαδικασία που θα του δώσει τη θέση που του αρ­μόζει μέσα σ’ ένα περίβλημα ειλικρινές και τίμιο, όσο και η ανάγκη του να φτιάξει ένα δικό του σπίτι, που στην πραγματικότητα δεν είναι παρά η πραγματοποί­ηση της αρτιότερης εικόνας του εαυτού του. Δηλαδή, η υλικοπνευματική του ισορροπία. «Οικίας, περιβάλλον, κέντρον, συνοικίας που βλέπω κι όπου περπατώ χρόνια και χρόνια, σε δημιούργησαν μες σε χάρες και μες σε λύπες, με τόσα περιστατικά, με τόσα πράγματα και σχηματοποιήθηκες ολόκληρο για μένα», λέει ο ποιητής Καβάφης. Η αξιοποίηση, λοιπόν, των συμπερασμάτων του πα­ρελθόντος και του παρόντος, ένας σύγχρονος οικολογικός δηλα­δή ανθρωποκεντρικός σχεδιασμός, τοποκεντρικός, μαζί με την οικολογική μέριμνα και τη φροντίδα για το ωραίο, αποτελούν αξιοπρόσεκτα σημεία.

Στην κατοικία, η εσωτερική και εξωτερική μορφή της προκύπτει απ’ τη λειτουργικότητα και τη ζωή που ε­μπεριέχει. Αυτόματα δε, η πολυπλοκότητα των λει­τουργιών οδηγεί σε ποικιλία μορφολογική. Ξεκινάμε έτσι από μια αφετηρία το ίδιο ειλικρινή και πατροπα­ράδοτη, όπως εκείνη που συνειδητά ή ασυ­νείδητα οδήγησε στην πολυποίκιλη ελληνική αρχιτε­κτονική έκφραση. Ενσωματώνοντας, λοιπόν, τις παλιές τεχνικές και τη νέα ήπια τεχνολογία, μορφοποιούμε τις λειτουργίες, με τρόπο ώστε η τελική μορφή του κτίσματος να βρί­σκεται σε μια σχέση μεν, αλλά σχέση κριτική, μετα­μορφωτική θα λέγαμε, απέναντι στις προϋπάρχουσες μορφές κτισμάτων κάθε περιοχής.

Η νέα κατοικία όμως γίνεται έτσι ένας κρίκος νοητός σ’ αυτή την αλυσίδα. Οι σύγχρονες λειτουργίες λοιπόν μας οδηγούν σ’ ένα εσωτερικό σπιτιού πρωτότυπο, κι αυτό ενσωματώνεται μέσα σ’ ένα περίβλημα που, φτιά­χνοντας νέες εικόνες, μεταμορφώνεται το παλιό και προβλέπει κάθε τι μελλοντικό, ώστε να υπάρξει ένα ανθεκτικότερο στον χρόνο αποτέλεσμα. Ο μόνος τρόπος διατήρησης μιας παράδοσης είναι η μεταμόρφωσή της, και στην προσπάθεια αυτή χρειά­ζεται πρωτογενής, αλλά και νεωτερική σκέψη. Κι αυ­τό το δεύτερο δεν έχει σχέση με ό,τι θα αποκαλού­σαμε νεωτεριστικό.

Ο Καστοριάδης, στο βιβλίο του «Ο θρυμματισμένος κόσμος» και στο κεφάλαιο περί του γενικευμένου κομφορμισμού, λέει: «Δεν είναι τυχαίες η προβολή και η επιτυχία των ο­νομασιών μετα-βιομηχανικός και μετα-μοντέρνος. Και οι δύο τους δίνουν έναν τέλειο χαρακτηρισμό τής πε­ριπαθούς αδυναμίας της εποχής μας να στοχαστεί τον εαυτό της ως κάτι το θετικό ή και ως απλώς κάτι. Έτσι, αναγκάζεται να ορίζεται ως απλός μετακατακτητής α­ναφερόμενος σ’ αυτό που υπήρξε, αλλά δεν υπάρχει. Μα και να αυτοεξυμνείται με την περίεργη θέση ότι το νόημά της είναι το μη νόημα. Βρισκόμαστε μπροστά σε μια συλλογή από μισοαλήθειες που διεστράφησαν σε στρατηγήματα διαφυγής. Η αξία ως μετα-μοντερνισμός, ως θεωρία, είναι να α­ντανακλά δουλικά και συνεπώς πιστά τις επικρατού­σες τάσεις. Η αθλιότητά του είναι ότι τίποτε άλλο δεν κάνει, απ’ το να περιέχει έναν απλό εξορθολογισμό πίσω από μια α­πολογητική που θέλει να είναι της τελευταίας λέξης, και η οποία δεν είναι άλλο από την έκφραση του κομ­φορμισμού και της κοινοτυπίας».

Η συμμόρφωση, η στειρότητα και η κοινοτυπία, το ο­τιδήποτε, τα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της εποχής λοιπόν, σκέτα και απογυμνωμένα από οποιαδήποτε α­ληθινή δημιουργική ενσωμάτωση. Ο τόπος, το μέρος, η γωνιά, ο άγιος τόπος, η αγαπη­μένη γωνιά, τα άγια χώματα, αυτές είναι λίγες εκ­φράσεις που εξιστορούν την πρωταρχική σημασία που μπορεί να έχει στον σχεδιασμό το έδαφος, η θέα, το το­πίο, ο πολιτισμός.

Όπως όλοι μας από τον τόπο τους, κρατάω κι εγώ στη μνήμη μου εικόνες από τα προσφυγικά σπίτια της Κοκ­κινιάς, όπου πέρασα τα πρώτα μου χρόνια μέχρι την ηλικία των 18 ετών. Τη διαδρομή με το λεωφορείο απ’ την Ιερά Οδό, που κάθε φορά παρατηρούσα, θυμάμαι, το πανάρχαιο κουφάρι της Ελιάς του Πλάτωνα που άνθιζε ακόμα. Το μυθώδες εκείνο κομμάτι τής πραγματικότητας που θα θρυμματιζόταν μετά από τόσους αιώνες, παρασυρμένο από μια μη­χανή σημερινή (νταλίκα). Στο τρένο, βγαίνοντας από το σκοτεινό τούνελ, αντίκριζα το Θησείο με τον αρχαιολογικό χώρο της Αγο­ράς. Τα διάσπαρτα μάρμαρα που είχαν για στέψη την Ακρόπολη και τον μικρό βυζαντινό ναό στις υπώρειες του ιερού βράχου.        

Κτίζουμε, λοιπόν, στο έδαφος αξιοποιώντας τις ιδιαι­τερότητές του, εντάσσουμε τις θέες στην κατασκευή και αξιοποιούμε τα τοπικά υλικά σ’ έναν προβληματι­σμό από την αρχή και ενσωματώνοντας κάθε κατα­σκευή, που τότε είναι διαφορετική και -μ’ έναν τρόπο- αυ­τοφυής.

Ήλιος-φως-άνεμοι-δένδρα. Η οικολογία σαν γνώση των σχέσεων μεταξύ ζωντανού οργανισμού και περι­βάλλοντος κι ο λαϊκός έλεγχος πάνω στις αποφάσεις που αφορούν το περιβάλλον, απέναντι σε εκείνο το κλίμα της αδιαφορίας και της απάθειας που δεν θέλει να διδάσκεται απ’ την ιστορία του και που δεν υπο­στηρίζει το πιο βασικό δικαίωμα, το δικαίωμα της ζω­ής, είναι δύο σημαντικά στοιχεία που εμφανίσθηκαν στα κοινωνικά πράγματα.

Ο αρχιτεκτονικός προβληματισμός δεν έχει την πο­λυτέλεια, πιστεύω, να περιορίζεται πια στη λειτουργι­κότητα και στη μορφολογία, αλλά να περιλαμβάνει και τη φροντίδα για τη διατήρηση και την επαναφορά της οικολογικής ισορροπίας. Υπάρχει βέβαια το ερώτημα: Σε μια πόλη που έχει ή­δη χαλασθεί, ο αέρας, ο ήλιος κι ο ήχος έχουν δια­στάσεις απειλής, ενώ το νερό σπανίζει, μπορούμε να κάνουμε τίποτε; Οι μοιραίοι που τη χάλασαν δεν γίνεται να τη διορθώσουν, αλλά για ό,τι απομένει ή ό,τι ξαναγίνεται, νο­μίζω αξίζει να δώσουμε την προσοχή μας. Οι αρχές του παθητικού σχεδιασμού που απαντώνται, όπως εί­δαμε από πολύ παλιά, εμπλουτισμένες με τις ήπιες τεχνικές τις σημερινές, είναι νομίζω χρήσιμες παρά­μετροι στον σχεδιασμό οποιασδή­ποτε σημερινής κα­τασκευής.

Το περίβλημα του κτιρίου πρέπει να λειτουργεί και σαν κέλυφος ηλιοσυλλογής, ηλιοπροστασίας, φυσι­κού φωτισμού και αερισμού, με συστήματα απλά τέ­τοια που να μη χρειάζονται τη συνεχή επέμβαση του χρήστη, αλλά και να λειτουργούν με τις απλές καθη­μερινές κινήσεις. Ο όρος, βέβαια, ηλιακή αρχιτεκτονική δεν μπορεί πι­στεύω να σταθεί από μόνος του. Πάνω απ’ όλα υπάρ­χει η αρχιτεκτονική. Τα ηλιακά είναι μια από τις πα­ραμέτρους του σχεδιασμού, που βοηθούν στην ευ­κρασία των κτιρίων. Δηλαδή στη δημιουργία ενός μι­κροκλίματος εσωτερικά, στην εξοικονόμηση ενός μέ­ρους της ενέργειας και στη φυσικότερη λειτουργία του. Το τελευταίο έχει σχέση και με την επιλογή των υλι­κών μας. Υπάρχουν σήμερα σπίτια που θα μπορούσα­με να ονομάσουμε «άρρωστα», λόγω της ακτινοβο­λίας που εκπέμπουν, του μόλυβδου που υπάρχει μέ­σα στα χρώματα και τα βερνίκια και το φυσικό αέριο, κλιματιστικές μονάδες, τα έπιπλα από υλικά με φορ­μάικα, κόντρα-πλακέ και νοβοπάν και το τσιμέντο με τέφρα λιγνιτωρυχείου που ίσως θα έπρεπε να είναι υ­πό μεγαλύτερο έλεγχο, καθώς επίσης και ο γρανίτης και ο αμίαντος, είναι υλικά που δεν πρέπει να χρησι­μοποιούνται.

Το έδαφος, λοιπόν, σε κάθε περίπτωση μας δείχνει τα επίπεδα. Η θέα καθορίζει τα ανοίγματα και τους χώ­ρους συγκέντρωσης. Ο προσανατολισμός και οι άνε­μοι την τοποθέτηση της κατοικίας, αλλά και των επί μέρους χώρων της, αυλών, βοηθητικών ανοιγμάτων, λιακωτών, ημιυπαίθριων χώρων και βεραντών. Οι γενι­κές καιρικές συνθήκες τη μορφή κάλυψης της στέ­γης. Τέλος, το τοπίο, τα υλικά, ο πολιτισμός του τό­που έρχονται να συμπληρώσουν τον σχεδιασμό. Οι παράμετροι αυτές οδηγούν σε μια ισορροπημένη και πληρέστερη σχέση.

Η αντίληψη να ενδιαφερόμαστε για το εσωτερικό πε­ριβάλλον μιας κατοικίας και το μικροκλίμα, που δεν είναι μια υπόθεση πολυτέλειας, αλλά μια στάση υψη­λότερου βαθμού συνειδητότητας. Αρκεί να σκεφθεί κανείς την ποικιλία του φυσικού περιβάλλοντος και της ανθρώπινης ζωής, και το πόσο ο φυσικός περίγυρος μας κεντρίζει άλλοτε με διακριτικότητα και άλλοτε με δυναμισμό, αλλά πάντα με πολυμορφία.

Στη δημιουργία του εσωτερικού μιας κατοικίας έχουν θέση και άλλα πρακτικά προβλήματα. Εκτός από τις προτάσεις να τοποθετούμε σε ιδιαίτερο χώρο τηλεό­ραση και βίντεο κι όχι μέσα στο καθιστικό, για να μει­ώνουμε την κυριαρχία τους στην καθημερινή ζωή, ή από την εξοικονόμηση ανεξάρτητου χώρου για τη βι­βλιοθήκη ή το παιχνίδι μακριά από την τηλεόραση, η εξα­σφάλιση λίγων τετραγωνικών για έναν μικρό χώρο ερ­γασίας πλάι ή πάνω από κάθε υπνοδωμάτιο σαν πα­τάρι, ώστε να ξεχωρίζει ο ύπνος και η επίσκεψη απ’ το μαστόρεμα και το διάβασμα και τη δημιουργική δου­λειά, ίσως είναι ένα αίτημα πραγματοποιήσιμο και μά­λιστα σε ευρεία κλίμακα.

Στην οργανωμένη δόμηση μπορούμε να ενσωματώ­νουμε κοινόχρηστους χώρους μικρής κλίμακας για ε­πικοινωνία, εξυπηρέτηση, συνάντηση των κατοίκων και χώρους παιχνιδιού για τα παιδιά.

Αναζητούμε, λοιπόν, να αναδείξουμε σαν ουσιαστι­κές, και μετράμε πιο προσεκτικά πια κάποιες άλλες, δίνοντας σε όλες την ανάλογη θέση μέσα στη ζωή του σπιτιού.

Χώροι δημιουργίας λοιπόν. Αλλά πού θα βρεθούν τα τετραγωνικά;

Κατ’ αρχήν, συχνά υπάρχει σπατάλη. Η ευρηματικό­τητα η δική μας όμως μπορεί να παρακάμψει, πιστεύω, πολλές δυσκολίες. Και η έλλειψη της ευκολίας μάς κεντρίζει συχνά να επινοούμε λύσεις πρωτότυπες. Το κεντρικό καθιστικό της οικογένειας μπορεί να απο­τελέσει έναν πολυδύναμο ψηλό χώρο με επίπεδα και γωνίες. Καθιστικό τζακιού με χαμηλό ύψος, καθιστικό καλο­καιρινό με μεγάλα ανοίγματα σε άμεση σχέση με υ­παίθριους χώρους και βεράντες. Ιδιαίτερο καθιστικό, χειμερινό, μπορεί να αποτελέσει και το λιακωτό.

Μέσα σ’ όσα είπαμε παραπάνω, αναφέραμε και κάποια πράγματα που περνάνε από τη λογική μας σαν αυτο­νόητα. Σαν τέτοια, καταλήγουν όμως να μη βρίσκουν μια πραγματική θέση μέσα στην καθημερινή μας πρα­κτική. Αυτό ήταν και το νόημα αυτών των μικρών α­ναφορών.

Στο ερώτημα αν τα σπίτια αντανακλούν την κοινωνι­κή διαστρωμάτωση και πόσο εμείς παρεμβαίνουμε σ’ αυτό, πιστεύω ότι με τις προτάσεις μας μετατρέπου­με τη σχέση από ποσοτική σε ποιοτική, εξασφαλίζο­ντας στους μικρής οικονομικής δυνατότητας χρήστες το περισσότερο δυνατόν.

Μεσολαβούμε στη διαφοροποίηση των κοινωνικών πραγμάτων, προβάλλοντας τις άλλες αξίες. Εκείνες της ποιότητας, της πνευματικής ανάγκης, της καλαι­σθησίας και του μέτρου. Γι’ αυτό, το όραμα που εμψυ­χώνει τον αρχιτέκτονα έχει αποφασιστική σημασία. Κριτήριο της κοινωνικής αλλαγής είναι ο τρόπος που ζούμε.

Μεσολαβώντας για την αλλαγή της καθημερινής ζω­ής, επωμιζόμαστε έναν ρόλο που είναι πράγματι κοι­νωνικός. Η κατοικία είναι ένας διαχρονικός φορέας ζωής, δεν είναι ένα προσωρινό κατάλυμα. Μπορεί να είναι λιτή και μετρημένη, αλλά δεν είναι τόσο προ­σωρινή, όταν αφορά δυο και τρεις και περισσότερες γενιές. Σήμερα δεν κατασκευάζουμε για σπίτια καλύβες και πρόχειρα καταλύματα που προορίζονται για περιορι­σμένη χρήση. Άλλωστε, ό,τι επιζεί απ’ την παράδοση, είναι αυτό της διαχρονικής σχέσης και αρχής.

Είναι μια πραγματικότητα ότι στη λαϊκή αρχιτεκτονι­κή αναζητήθηκαν υλικά τέτοια που να εξασφαλίζουν τη διαχρονική διάρκεια, και αν είναι δυνατόν να καθι­στούν τα κτίσματα αθάνατα, όπως λέει ο λαός, κατά την καθιερωμένη μάλιστα έκφραση.

Το πνεύμα της προσωρινότητας είναι μάλλον συγγε­νικό με εκείνο της ημερομηνίας λήξεως που υπάρχει γύρω μας, ίσως επειδή λείπει η μεγαλοψυχία και η προοπτική. Αυτό δεν είναι όμως απλόχωρο και ανά­λογο με τον βαθύτερο ανθρώπινο πόθο που αναζητά την εικόνα μιας αιωνιότητας.

Ξεκινώντας από μια τέτοια αφετηρία διαρκείας, στέ­κουμε πιο μεγαλόψυχα και απέναντι στις ανθρώπινες λειτουργίες και ανάγκες, αλλά και στο περίβλημα που τις περικλείει. Τα πράγματα τα ευτελίζουμε χρησιμο­ποιώντας τα μόνο για την επικαιρική μας εξυπηρέτη­ση. Τα αναβαθμίζουμε, τα καθιστούμε ικανά να ανα­μετρηθούν με μια ικανότερου μεγέθους δυνατότητα, όταν τα αντιμετωπίζουμε, πιστεύω, με ίσους όρους, ό­ταν γίνονται συμπαίκτες άξιοι της καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Μ’ αυτή την προοπτική οργανώνουμε και το εσωτερι­κό μιας κατοικίας, οργανώνουμε το κλίμα. Εκείνο που θα προσφέρεται, θα προκαλεί τον χρήστη να επενδύ­σει το αίσθημά του σ’ αυτήν. Έτσι, αναπτύσσεται μια βαθύτερη σχέση με τον χώρο που γίνεται προσωπικός. Γιατί η γενική αντίληψη τείνει προς τα στάνταρς της απρόσωπης διευθέτησης. Άχρηστα απομεινάρια άλ­λων αντιλήψεων, που παραμένουν ακόμη αδικαιολό­γητα αποδεκτά. Η στατική αντίληψη της διαρρύθμι­σης, αυτό το ασυνειδητοποίητο στάτους, δεν είναι πια να το εμπιστευόμαστε.

Θα ήθελα να κλείσω τις σκέψεις μου αυτές, γι’ αυτή τη μέρα την αφιερωμένη στα σύγχρονα σπίτια, με τον λό­γο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη:

«Ας εισδύει μια μόνη ακτίς ηλίου άμα τη ανατολή, διά του θαμβού φεγγίτου εις τον πενιχρόν θάλαμον. Με τους τέσσαρας τοίχους ασβεστωμένους λευκούς, με μια ψάθαν και επ’ αυτής μικρόν αμαυρόν κιλιμάκι στρωμένα επί του πατώματος. Με δύο προσκεφαλάδες ακουμπημένα σύρριζα εις τους τοίχους ένθεν και ένθεν της γωνίας του πυρός, όπου τέσσερις ξηροί δαυλοί και δύο μεγάλα ξύλα ορθά, καίουσι και βρέμουσι επί της εστίας. Τοιούτος να είναι ο χειμερινός θάλαμος, έχων τα νότα στραμμένα προς βορράν και προς δυσμάς, συνεχόμενος με άλλον βορινόν θαλαμίσκον όστις να είναι συγχρόνως δώμα και λιακωτόν και υπερώον.

Κατασκευασμένος με πλίνθους, με ξυλοτοίχους, στε­γασμένος με ξύλα και με κεράμους, αφάτνωτος, ευ­ήλιος, αθέρμαστος, ευήνεμος, σχεδόν υπαίθριος, με μόνον υψηλόν το πλατύ παράθυρον το απάδον εις ό­λον τον ρυθμόν του κτιρίου και χάριν πολυτελείας με πηχιαία ύαλον για να απολαύη τις όρθιος εις τα βασί­λεια του βορρά, την μεγάλην θέαν και την μεγάλην πάλην. Τοιαύτη θα ήτο χωρίς να παραβώ την ενδεκάτην εντολή, η μόνη φιλοκτημοσύνη μου και η μόνη μου πλεονεξία». Ευχαριστώ.

ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Τεύχος 2/94 – Εισήγηση στην ημερίδα με  θέμα «Ανθρώπινες λειτουργίες σε σύγχρονα σπίτια» Μάιος 1993.