Από το «Τοπίο στην ομίχλη» του Θόδωρου Αγγελόπουλου στον σχεδιασμό της επέκτασης της Παλιάς Παραλίας Θεσσαλονίκης 

Σε μια σκηνή της κινηματογραφικής ταινίας του Θόδωρου Αγγελόπουλου «Τοπίο στην ομίχλη» (1988), που τοποθετείται στην πρώτη προβλήτα του Οργανισμού Λιμένος Θεσσαλονίκης με το οπτικό πεδίο να αγκαλιάζει όλη την έκταση της παλιάς παραλίας μέχρι τον Λευκό Πύργο, «ξαφνικά», όπως αναφέρεται στο σενάριο της ταινίας, «η θάλασσα ταράζεται και μες στη σιωπή ένα τεράστιο μαρμάρινο χέρι βγαίνει αργά μέσα από το νερό»¹. Οι πρωταγωνιστές της ταινίας παρακολουθούν με έκσταση ένα ελικόπτερο να ανασύρει από τον βυθό του Θερμαϊκού το θραύσμα ενός γιγάντιου χεριού που του λείπει ο δείκτης. 

Εικ_1. Πλάνα από την ταινία του Θόδωρου Αγγελόπουλου «Τοπίο στην ομίχλη» (1988).

Η σκηνή είναι ανοιχτή σε ποικίλες ερμηνείες. Ο σπασμένος μάλιστα δείκτης του χεριού μπορεί να ερμηνευθεί ως συμβολισμός της ιδέας ότι δεν υπάρχει μια γενική και απόλυτη καθοδηγητική αλήθεια. Είναι η εποχή που η μεγάλη, καθολική και ενοποιούσα αφήγηση, που χτίζεται στις «μαζικές και ομοιογενείς εκδηλώσεις ενός πνεύματος ή μιας συλλογικής νοοτροπίας»², όπως έθνος, ανθρώπινη χειραφέτηση, ελευθερία, πρόοδος, ιστορικές παραδόσεις, «διασπείρεται», όπως σημειώνει ο Lyotard (1979), «σε νέφη αφηγηματικών στοιχείων»³. Το κενό μάλιστα που αφήνει αυτή η απώλεια δεν αναπληρώνεται εύκολα από ένα νέο σταθερό σημείο προσανατολισμού, από έναν νέο ενοποιητικό σκοπό, γιατί «ο σκοπός αυτός έχει αφεθεί στη διάκριση του καθενός»⁴ μέσα στη διαρκή ρευστότητα τόπου και χρόνου.

Η σκηνή δεν μας φέρνει μόνο μπροστά σε μια ποιητική εικόνα της πόλης της Θεσσαλονίκης, και ειδικότερα σε αυτή της Παλιάς Παραλίας, αλλά γίνεται αφορμή για έναν απελευθερωμένο από παγιωμένες και δεσμευτικές συμβάσεις στοχασμό πάνω στη σημερινή εικόνα της πόλης, με εστίαση στον αστικό δημόσιο χώρο.

Ένας τέτοιος, απελευθερωμένος από συμβάσεις στοχασμός αποτέλεσε τη μεθοδολογική βάση για τη διατύπωση της πρότασής μου για το νέο κατάστρωμα επέκτασης της Παλιάς παραλίας Θεσσαλονίκης, που απέσπασε το πρώτο βραβείο στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό του Δήμου Θεσσαλονίκης (2022), με τίτλο «Κατασκευή ξύλινου καταστρώματος επί πασσάλων» (Deck) από τον Λευκό Πύργο μέχρι την 1η προβλήτα του λιμανιού.

Εικ_2. Πρόταση επέκτασης Παλιάς Παραλίας Θεσσαλονίκης

Η σύγχρονη εικόνα της Θεσσαλονίκης είναι μια ζωντανή μαρτυρία της μακραίωνης ιστορικής της πορείας μέσα από ασυνέχειες και ρήξεις, που εγγράφουν συνεχώς νέα στοιχεία πάνω στον παλιό ιστό της. Η κατεδάφιση του παραθαλάσσιου τείχους από τον διοικητή της πόλης Σαμπρί Πασά το 1869, η επίχωση της παραλιακής ζώνης με τα υλικά του κατεδαφισμένου τείχους, το σχέδιο Hébrard μετά την πυρκαγιά του 1917 και η μεταπολεμική ανοικοδόμηση πολυώροφων κτιρίων, αποτελούν διαδοχικές τομές που αλλάζουν ριζικά τη φυσιογνωμία της πόλης στο παραλιακό μέτωπο.

Το μαρμάρινο κρηπίδωμα σε όλο το μήκος της Παλιάς Παραλίας είναι ένα από τα ελάχιστα στοιχεία που έμειναν σχεδόν αναλλοίωτα από τους μετασχηματισμούς του παραθαλάσσιου αστικού μετώπου και εντυπώνεται με την ισχυρή εικονικότητά του στη μνήμη ως κίνηση μιας πλαστικής γραμμής από το λιμάνι ως τον Λευκό Πύργο, ως κίνηση –υλική και νοητική– στον χώρο και τον χρόνο.

Εικ_3. Το μαρμάρινο κρηπίδωμα, ένα από τα σταθερά στοιχεία της πόλης. 

Κάθε, επομένως, παρέμβαση σε ένα τέτοιο σημείο του αστικού ιστού –που συμπυκνώνει ορισμένα από τα πρωταρχικά και άμεσα αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά στοιχεία της αντιληπτικής εικόνας της πόλης, γεννώντας μια αίσθηση μοναδικότητας– είναι ένα δύσκολο εγχείρημα, καθώς έχει επιπτώσεις τόσο στην ιστορική, όσο και στη σύγχρονη φυσιογνωμία της πόλης και στην ιδιαίτερη αισθητική του τοπίου της.

Τίποτα όμως δε μένει αναλλοίωτο και αμετάβλητο μέσα στον χώρο και τον χρόνο. Και σήμερα ο «κορεσμός» της υφιστάμενης στενής ζώνης της παλιάς Παραλίας, σε συνδυασμό με τον υψηλό κυκλοφοριακό φόρτο της λεωφόρου Νίκης και τη σημαντική έλλειψη ζωτικού ανοικτού δημόσιου χώρου, φέρνει ξανά στην επιφάνεια ως επιτακτική ανάγκη το αίτημα για επέκταση της Παλιάς Παραλίας.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η πρόταση για το νέο κατάστρωμα επέκτασης της Παλιάς παραλίας έρχεται να συζεύξει δημιουργικά δύο κύριες απαιτήσεις. Από τη μια είναι η απαίτηση για σεβασμό στη φυσιογνωμία της πόλης. Από την άλλη είναι η απαίτηση η πόλη να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα της αστικής πραγματικότητας και να αποκτήσει έναν δημόσιο χώρο με λειτουργικό, αισθητικό, κοινωνικό και πολιτιστικό χαρακτήρα, έναν υποδοχέα «των πολλαπλών τρόπων με τους οποίους επιτελείται το κατοικείν»⁵.

Εικ_4. Πρόσβαση στο χαμηλότερο επίπεδο του deck από το υψηλότερο υπάρχον κρηπίδωμα – πεζοδρόμιο μέσω ράμπας.  

Στον σχεδιασμό δηλαδή διαπλέκονται ad hoc αρχές που αναφέρονται:

α) Στην ανάγνωση και κατανόηση της ιδιαιτερότητας του τόπου για την εναρμόνιση της παρέμβασης με την ιδιαίτερη εικονογραφία της περιοχής.

β) Στη νοηματοδότηση του αντικειμένου του σχεδιασμού, ώστε ο παραγόμενος δημόσιος χώρος να είναι ένας νέος ισχυρός αστικός συντελεστής που διαμορφώνει συνθήκες που ευνοούν τη συλλογική και ατομική έκφραση. Ο νέος δηλαδή χώρος του deck δεν αντιμετωπίζεται απλά ως ένας αδιάφορος χώρος εκτόνωσης της «κορεσμένης» στενής ζώνης της παλιάς Παραλίας, αλλά εκλαμβάνεται ως χωρο-κοινωνική σφαίρα συνύπαρξης των ανθρώπων, ως ένας ανοιχτός, δυναμικός και διαρκώς υπό διαμόρφωση δημόσιος χώρος.

Κύριο χαρακτηριστικό της σχεδιαστικής λύσης είναι η δομική σαφήνεια και καθαρότητα, που προκύπτει α) από την αναγωγή της δομής στα θεμελιώδη στοιχεία της, στο σημείο μηδέν, όπου δομή και μορφή δεν θα μπορούσαν να διαχωριστούν, και β) από τον τρόπο με τον οποίο συνδέονται και οργανώνονται τα στοιχεία αυτά σε ένα πλέγμα από εμφανείς στρώσεις δοκών, με την κάθε στρώση κάθετη προς την άλλη.

Εικ_5. Δομική λογική - Διαδικασία συναρμολόγησης.

Η δομή τονίζει τον εμφανώς αναστρέψιμο χαρακτήρα της κατασκευής, μια παράμετρος που ανταποκρίνεται στην απαίτηση για ελάχιστο δυνατό αποτύπωμα στο φυσικό και αστικό τοπίο και στην ανάγκη για ευελιξία και μελλοντικές αναπροσαρμογές. Ο Τ. Ζενέτος, αναφερόμενος στη σημασία της αναστρεψιμότητας και της ευελιξίας στην αρχιτεκτονική, τονίζει: «Πρέπει να εφαρμόσουμε για τις εγκαταστάσεις μας συστήματα εξίσου ρευστά με τις ανάγκες μας που συνεχώς αλλάζουν»⁶. Είναι μια φιλοσοφική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής, επίκαιρη της εποχής μας και με σαφή οικολογική διάσταση.

Οι δύο χωρικές ζώνες που διατρέχουν παράλληλα όλο το θαλάσσιο μέτωπο της παλιάς παραλίας, η ζώνη δηλαδή της επέκτασης-deck και η ζώνη του υφιστάμενου κρηπιδώματος-πεζοδρομίου, είναι διακριτές και σε οργανική και διαλεκτική σχέση μεταξύ τους. Στόχος είναι οι παραπάνω χωρικές οργανώσεις, με τα διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά τους και με την ευδιάκριτη μεταξύ τους σχέση, να προσφέρουν διαφορετικές εμπειρίες και συναισθήματα στους χρήστες τους. Ειδικότερα:

Το κατάστρωμα της επέκτασης-deck τοποθετείται σε ένα επίπεδο χαμηλότερο από αυτό του υπάρχοντος κρηπιδώματος – πεζοδρομίου, για τέσσερις κύριους λόγους:

α) για ενίσχυση της αίσθησης της επαφής με το υγρό στοιχείο,
β) για προβολή και τονισμό του παραδοσιακού μαρμάρινου ορίου-κρηπιδώματος της παραλίας σε όλο το μήκος της διαδρομής,
γ) για ενίσχυση της αίσθησης της δομικής αυτονόμησης της παρέμβασης από το υπάρχον κρηπίδωμα, και
δ) ως μια ιστορική υπόμνηση στο σχέδιο του Hébrard για επέκταση της παραλίας σε ένα δεύτερο χαμηλότερο επίπεδο από αυτό του υπάρχοντος κρηπιδώματος. Σύμφωνα με κείμενο του 1918 που αναφέρεται στο σχέδιο του Εμπράρ, «η προκυμαία διατάσσεται εις δύο επίπεδα. [...] Η διάταξις αυτή […] θα δημιουργήσει ένα θαυμάσιο βάθρον της πόλεως»⁷.

Εικ_6. Τομή του deck.  

Σε όλο το μήκος του deck διαμορφώνονται χωρικές συνθέσεις-ενότητες διαφορετικών επιπέδων, με στόχο τόσο την απόδοση ενός χρηστικού-λειτουργικού χώρου, όσο και τη διαχείριση της επιφάνειας του deck ως πλαστικού αντικειμένου με αισθητικό ενδιαφέρον. Έτσι, οριοθετούνται περιοχές που αποκτούν ιδιαίτερα ποιοτικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά, παραμένοντας όμως αναπόσπαστα τμήματα της όλης διαμόρφωσης.

Εικ_7. Με τη «βύθιση» τμημάτων του καταστρώματος «απομονώνονται» περιοχές, οι οποίες αποκτούν ιδιαίτερα ποιοτικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά. 

Οι προτεινόμενες διαμορφώσεις σε διαφορετικά επίπεδα διαχωρίζουν με ήπιο και διακριτικό τρόπο τον χώρο της κίνησης-ροής των πεζών από τον χώρο της στάσης, συνάντησης και κοινωνικής επαφής. Με αυτόν τον τρόπο τα χαμηλότερα αυτά επίπεδα μετατρέπονται σε χώρους όπου κάποιος, «προστατευμένος» από τη διαμήκη κίνηση, μπορεί να σταματήσει ή να καθίσει στις αναβαθμίδες που σχηματίζουν αυτές οι χωρικές οργανώσεις. Έτσι, τα διαχωριστικά όρια μεταξύ των επιπέδων καθίστανται σημεία επίτευξης δυναμικής ισορροπίας ανάμεσα στην ιδιωτικότητα και τη συλλογικότητα, στην ικανοποίηση της ανάγκης για στιγμές περισυλλογής και στην ικανοποίηση της ανάγκης για συντροφικότητα και κοινωνική επαφή.

Εικ_8. H προβλήτα πρόσδεσης σκαφών αναψυχής και αστικής θαλάσσιας συγκοινωνίας.

Κλείνω την παρουσίαση του θέματός μου με τις εξής συμπερασματικές επισημάνσεις:

α) Η αρχιτεκτονική πρόταση για την επέκταση της παλιάς παραλίας Θεσσαλονίκης εκφράζει μια συγκεκριμένη πρόθεση: να εγγράψει στο σώμα της πόλης, στο εσωτερικό ενός συστήματος, έναν νέο ισχυρό αστικό συντελεστή συνδεδεμένο με το παρόν και το ιστορικό της παρελθόν και προσανατολισμένο στο μέλλον. Γιατί, όπως γράφει ο Έλιοτ,

«Ο χρόνος ο παρών και ο παρελθών χρόνος,
Ίσως κι οι δυο να ’ναι παρόντες στο μέλλοντα χρόνο,
Κι ο μέλλων να εμπεριέχεται στον παρελθόντα».
(T.S. Eliot, Τέσσερα κουαρτέτα)

β) Στον σχεδιασμό ενός δημόσιου χώρου, όπως του Deck, κρίσιμο ζητούμενο αποτελεί η ποιότητά του ως πρωτεύουσα συνθήκη για την αξιολόγηση της σημασίας του. Αυτό σημαίνει ότι ο δημόσιος χώρος δεν είναι απλά ένα τυπικό χωρικό σχήμα με γεωμετρικές ιδιότητες, παράγωγο γεωμετρικών υπολογισμών. Η παραγωγή και η οργάνωσή του έχει τις αισθητικές, λειτουργικές, κοινωνικές και οικολογικές του διαστάσεις, είναι δηλαδή αποτέλεσμα σύνθεσης και συγκερασμού συχνά ετερογενών ή και αντιθετικών στοιχείων. «Η μέθοδος για να πλησιαστούν οι αντιθέσεις του χώρου», σημειώνει ο H. Lefebvre, «δεν μπορεί να είναι αποκλειστικά μια μέθοδος τυπική, λογική ή λογιστική. Πρέπει να μπορεί να είναι μια διαλεκτική μέθοδος που θα αναλύει τις αντιθέσεις του χώρου μέσα στην κοινωνία»⁸.

Σχεδιασμός: Γεώργιος Δημόπουλος, Δρ. Αρχιτέκτων Μηχανικός
Συνεργάτης: Βασιλική Παναγιωτοπούλου, Πολιτικός Μηχανικός

¹ Θόδωρου Αγγελόπουλου, 103/4 – Αθήνα, Ταξίδι στα Κύθηρα, Ο Μελισσοκόμος, Τοπίο στην ομίχλη, Το μετέωρο βήμα του πελαργού, Αθήνα: Αιγόκερως, 2000: 179.

² M. Foucault: Η αρχαιολογία της γνώσης. μτφρ. Κ. Παπαγιώργης. Αθήνα: Εξάντας, 1987: 10.

³ J. F. Lyotard: Η μεταμοντέρνα κατάσταση. μτφρ. Κ. Παπαγιώργης, Αθήνα: Γνώση, 1988: 26.

⁴ Ό.π., σ. 55.

⁵ Μ. Heidegger, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, μτφρ. Γ. Ξηροπαίδης. Αθήνα: Πλέθρον, 2008: 29

⁶ T. Ζενέτος (1974). Οι τηλεπικοινωνίες και οι σύγχρονοι μέθοδοι οργανώσεως. Τα νέα μέσα συγκροτήσεως των πόλεων σε αντικατάσταση των κλασικών έργων. Η μεταβλητή πολεοδομία. Πρακτικά Ε΄ Πανελληνίου Συνεδρίου Αρχιτεκτόνων. Τα Προβλήματα της Μείζονος Περιοχής Αθηνών, 16-23 Ιανουαρίου 1966. Αθήνα: ΤΕΕ, σ.262.

⁷ Ανοικοδόμησις της Θεσσαλονίκης, 1918:12

⁸ H. Lefebvre: Δικαίωμα στην πόλη, μτφρ. Π. Τουρνικιώτης και Κ. Λωράν. Αθήνα: Κουκίδα, 2007: 233