1__ΚΕΝΤΡΙΚΟΤΗΤΑ

Πλατεία Εξαρχείων: μια πλατεία άρρηκτα συνδεδεμένη με το γίγνεσθαι της πόλης των Αθηνών αλλά και με την ταυτότητα γειτονιάς, που χαρακτηρίζει έντονα την ευρύτερη περιοχή που την περιβάλλει. Μια περιοχή που -ούσα μία από τις πλέον χαρακτηριστικές αστικές συνοικίες- προέβαλλε ανέκαθεν την πολυχρωμία, τη διαφορετικότητα και την ενεργητική παρουσία της τοπικής της κοινότητας και καλείται πλέον να διαφυλάξει αυτή την ταυτότητα, υποδεχόμενη έναν νέο σταθμό μετρό. Μια πλατεία με ιδιαίτερα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά και ένας σταθμός μετρό καλούνται λοιπόν να συνυπάρξουν, σε ένα πεδίο που θέτει ζητήματα τόσο κυριαρχίας του ενός έναντι του άλλου, όσο και περιορισμού της δυνατότητας εκτόνωσης του δημόσιου βίου -με τον τρόπο που αυτή τελούνταν μέχρι και σήμερα. Ο σχεδιασμός, λαμβάνοντας υπόψη τις προκλήσεις του πεδίου, οφείλει να επιτρέψει στην πλατεία και στη ζωή που την ορίζει να συνεχίσει να υπάρχει και να την ενισχύσει, με την προτεινόμενη επίλυση να επιχειρεί μεν την αναζήτηση των ισορροπιών μεταξύ των δύο πόλων, αλλά να εξάρει τη σημασία της πλατείας έναντι του σταθμού. Διατηρώντας την προηγούμενη, κατάφυτη εικόνα της και με αφετηρία τον σαφή καθορισμό των ροών από και προς τον σταθμό του μετρό, η επιφάνεια της νέας πλατείας επαυξάνεται, ενώ η φύτευση την πλαισιώνει, ώστε να ορίζει τον ελεύθερο χώρο, η έντονα κυκλοτερής διαμόρφωση του οποίου έρχεται να τονίσει την κυριολεκτική αλλά και συμβολική του κεντρικότητα.

2__ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ

Θεωρώντας την Πλατεία Εξαρχείων ως αστικό κενό, τα όριά της καθορίζονται από τα μέτωπα του κτισμένου: Στουρνάρη – Θεμιστοκλέους - Σπ.Τρικούπη: Ένα τρίγωνο. Η νέα πλατεία προσεγγίζεται ως η ενιαία διαχείριση της τριγωνικής επιφάνειας που περικλείεται μεταξύ των ορίων της. Το τρίγωνο ορίζεται μέσω της δαπεδόστρωσης εκ νέου, ενσωματώνοντας οπτικά και την περιοχή της οδού Στουρνάρη και του πεζοδρομίου της. Ο άξονας της οδού Βαλτετσίου που διέρχεται από το κεντρικό της τμήμα και η κάθετη σε αυτόν προέκταση του πεζοδρόμου της Θεμιστοκλέους, προβάλλουν εξαρχής μια συνθήκη που οφείλει να αναδειχθεί, με την ενσωμάτωσή της στη σχεδιαστική πρόταση: στον άξονα της Βαλτετσίου τοποθετούνται οι τρεις ερωτιδείς, τα αγάλματα που κοσμούν τον ιστορικό φανοστάτη – σήμα κατατεθέν και τοπόσημο της ευρύτερης περιοχής των Εξαρχείων. Ο φανοστάτης ορίζει το επίκεντρο της σύνθεσης, το κυρίαρχο, αυτό του ελεύθερου χώρου της πλατείας, σηματοδοτώντας τη γέννηση ενός κυκλικού πλατώματος που αποτελεί την αφετηρία για μια ομόκεντρα αναπτυσσόμενη διαχείριση του εδάφους. Πρόκειται για έναν στρατηγικό σχεδιασμό της δαπεδόστρωσης που, καθώς προσεγγίζει τα όρια της πλατείας, συνδιαλέγεται με φυτεμένα παρτέρια και κτιστά καθιστικά, σχηματίζοντας υπο-περιοχές και δίνοντας την αίσθηση μιας κλίμακας μικρότερης από αυτή που ορίζεται στο μεγαλύτερο, κενό, συμβολικά φορτισμένο πλάτωμα του κέντρου· μιας κλίμακας δεκτικής στη συνεύρεση και την αναψυχή που αρμόζει σε μια περιοχή με πρωτεύουσα την ταυτότητα της γειτονιάς, ενισχύοντας την καθημερινή της ζωή.

3__ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ

Η κυκλοτερής διάταξη εκτείνεται ως τα όρια του ευρύτερου τριγώνου και στη συνέχεια διαχέεται μέσω χαράξεων μέσα στην πόλη, δημιουργώντας την αίσθηση ενός παλλόμενου ελεύθερου χώρου εντός του πολεοδομικού ιστού. Οι καμπύλες διαγραμμίσεις χαράσσονται και επί των οδών Σπ.Τρικούπη και Στουρνάρη, επιβραδύνοντας την εποχούμενη κίνηση, ενώ την ίδια στιγμή η διάταξη ενσωματώνει τις λειτουργικές απολήξεις του σταθμού μετρό: κλίμακες και εξαερισμούς. Οι εξαερισμοί συνδιαλέγονται με την προτεινόμενη, περιμετρική φύτευση, η οποία, μέσω της διαβάθμισης της πυκνότητάς της, λειτουργεί ως φίλτρο προς το εσωτερικό της πλατείας αλλά και περιορίζει κατά το δυνατόν την παρουσία τους. Η διαχείριση, ωστόσο, των εισόδων από και προς τον σταθμό, αντιμετωπίζεται με τρόπο διαφορετικό: Οι κινήσεις συγκεντρώνονται και υποβαθμίζονται σε έναν δεύτερο κύκλο, με κέντρο τη νοητή ευθεία που ενώνει με τον φανοστάτη και με διάμετρο πολύ μικρότερη από αυτή του σχεδιασμένου κεντρικού πλατώματος. Κι ενώ η πρώτη κυκλική διάταξη, αυτή της πλατείας, στέκει κεντροβαρικά της σύνθεσης, ο δεύτερος κύκλος, εκείνος της συγκέντρωσης των κινήσεων του σταθμού, σχεδιάζεται μικρότερος, υποβαθμισμένος. Για τη δημιουργία του δεύτερου αυτού επιπέδου κίνησης και την παράλληλη διασφάλιση του κεντρικού χώρου της πλατείας, προτείνεται η ολίσθηση μόνον του άνω, μικρού τμήματος των δεδομένων κλιμάκων προς την οδό Στουρνάρη –ακριβώς πάνω από τη στάθμη της πλάκας του σταθμού. Η διάταξη των κλιμάκων ακολουθεί την καμπύλη χάραξη που προτείνεται για το σύνολο, με τις σταθερές κλίμακες να τοποθετούνται εκατέρωθεν των κυλιόμενων, λειτουργώντας και ως υπαίθριο καθιστικό. 

4__ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ

Αναγνωρίζοντας τα επί μέρους χαρακτηριστικά της περιοχής και εστιάζοντας στην έντονη παρουσία κατοικίας και την αυξημένη ανάγκη για ελεύθερους και πράσινους χώρους, κύριος στόχος της πρότασης είναι να διατηρηθεί η πλατεία ως σημείο συνάντησης, ανοιχτό σε χρήσεις που απευθύνονται τόσο σε περαστικούς, όσο και σε κατοίκους. Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι τελικά η διατήρηση της συνοχής: η σύγκρουση της εμβέλειας των χρηστών που προσελκύει ένας νέος σταθμός μετρό, σε σχέση με την κλίμακα της κατοικημένης περιοχής, αποφεύγεται με την εξισορρόπηση των δύο διαφορετικών φυσιογνωμιών σε μια πλατεία που δημιουργεί χώρους σε δύο, αλληλοδιαπλεκόμενα επίπεδα, χωρίς να αποκλείει κάποια από τις υφιστάμενες λειτουργίες του ελεύθερου χώρου. Η προτεινόμενη επίλυση, σεβόμενη τη δυναμική της πλατείας, αναγνωρίζει την πολλαπλότητα των χρηστών και των αναγκών τους και δημιουργεί επί μέρους ανοιχτούς χώρους-υποδοχείς που μαγνητίζονται μεν από ένα κέντρο αλλά μπορούν ταυτόχρονα να εξυπηρετήσουν μεταβαλλόμενες χρήσεις, φιλοξενώντας καθημερινές δραστηριότητες. Δεδομένης της γειτνίασης του σταθμού με το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και τη Νομική Σχολή Αθηνών, το επιβατικό κοινό αναμένεται να περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό φοιτητών και νέων επισκεπτών. Μέσα από τη δημιουργία χώρων χωρίς αυστηρό λειτουργικό περιορισμό, αυξάνονται οι δυνατότητες οικειοποίησης του δημόσιου χώρου -με πολλαπλές ευκαιρίες στάσης είτε στην κύρια πλατεία, είτε στη υποβαθμισμένη αμφιθεατρική κλίμακα που οδηγεί στον σταθμό. Η νέα πλατεία είναι ταυτόχρονα εύληπτη, φορτισμένη, ευέλικτη και δεκτική.

5__ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ

Η πλατεία Εξαρχείων περικλείεται από την οδό Στουρνάρη, την οδό Σπ. Τρικούπη και την οδό Θεμιστοκλέους. Με τον προτεινόμενο σχεδιασμό δεν αλλοιώνονται οι λειτουργίες των οδών, αφού παραμένουν οι μονοδρομήσεις τους, καθώς και η ένταξη της οδού Θεμιστοκλέους στη λειτουργική διαμόρφωση της πλατείας. Ειδικά, καταργούνται οι παράπλευρες ζώνες στάθμευσης, τόσο στην οδό Στουρνάρη όσο και στην οδό Σπ. Τρικούπη. Οι παραπάνω χώροι καταλαμβάνονται από τις επεκτάσεις τόσο των υφιστάμενων πεζοδρομίων, όσο και της νέας διαμόρφωσης της πλατείας. Συγκεκριμένα στην οδό Στουρνάρη, στη βορεινή της οριογραμμή, διαπλατύνεται το πεζοδρόμιο κατά 0.57μ. και στη νότια οριογραμμή επεκτείνεται ο χώρος της πλατείας κατά 2.90μ., ενώ στην οδό Σπ. Τρικούπη, στη δυτική της οριογραμμή, διαπλατύνεται το πεζοδρόμιο κατά 2.40μ. και στην ανατολική οριογραμμή επεκτείνεται ο χώρος της πλατείας κατά 1.10μ. -αφήνοντας ένα ελάχιστο ελεύθερο πλάτος διαδρόμου κυκλοφορίας οχημάτων 3.50μ. και στις δύο περιπτώσεις. Δημιουργούνται έτσι δρόμοι ήπιας κυκλοφορίας με όριο ταχύτητας τα 30 χλμ/ωρα, πιο φιλικοί στον πεζό ως προς την ασφάλεια, τον θόρυβο και τη ρύπανση. Με τη διαπλάτυνση των πεζοδρομίων εξασφαλίζεται το ελάχιστο πλάτος του 1.50μ. για την ελεύθερη ζώνη όδευσης πεζών και αυξάνεται στην ευρύτερη περιοχή το μερίδιο των καθημερινών μετακινήσεων με περπάτημα, αντί της χρήσης μηχανοκίνητων μέσων για μικρές και μεσαίου μήκους διαδρομές. Έχει επίσης ληφθεί υπόψη η ολιγόλεπτη στάθμευση των οχημάτων τροφοδοσίας σε διαθέσιμες θέσεις.

6__ΦΥΤΕΥΣΗ

Η διαμόρφωση των φυτεύσεων έχει στόχο τη δημιουργία ενός ελκυστικού, λειτουργικού υπαίθριου χώρου, σε αρμονία με τον νέο σχεδιασμό, την κλίμακα της ελεύθερης επιφάνειας και εκείνη των περιμετρικών κτιρίων. Τα νέα δένδρα αναφέρονται στην προηγούμενη κατάσταση της Πλατείας ως προς την κλίμακα και τη δομή τους. Επιλέγονται ψηλά δένδρα με εκτεταμένες κόμες και πλούσια φυλλική επιφάνεια, ώστε να δημιουργούν συνθήκες σκιασμού και άνετης υπαίθριας παραμονής. Η μορφή τους είναι ευθυτενής με καθαρό κορμό, σε ύψος τουλάχιστον 2.00 μέτρων, ώστε να επιτρέπουν την άνετη διέλευση των πεζών και την οπτική επαφή με ολόκληρη την Πλατεία κατά το πέρασμα ή τη στάση σε αυτήν. Το ύψος τους κατά την εγκατάσταση θα είναι μεταξύ 5.00- 8.00 μέτρων, ώστε να υπάρξει άμεση εξισορρόπηση του πρασίνου ισοζυγίου σε σχέση με την προηγούμενη κατάσταση. Το κεντρικό δένδρο στην επιφάνεια της πλατείας προτείνεται να είναι Πλάτανος (Platanus orientalis), ενώ για τα περιφερειακά επιλέγονται ποικιλίες όπως Kουτσουπιά (Cercis siliquastrum), Χαρουπιά (Ceratonia siliqua) και Ελιά (Olea europaea), ώστε να υπάρχει ποικιλία στην κλίμακα, την ανθοφορία και ενδιαφέρουσα εποχική εναλλαγή. Οι επιφανειακές φυτεύσεις δημιουργούν συμπαγείς συστάδες από ποικιλίες θάμνων, ανθεκτικών στις αστικές συνθήκες με ποικιλία χρωμάτων, υφών και μεγεθών. Οι φυτεμένες επιφάνειες πλαισιώνουν τα ψηλά φυτικά στοιχεία και δημιουργούν επιμέρους σημεία συνάντησης και παραμονής στον υπαίθριο χώρο. 

7__ΥΛΙΚΟΤΗΤΑ

Η υλικότητα της πρότασης είναι αδιαχώριστη από το συμβολικό και περιβαλλοντικό της αντίκτυπο. Προσεγγίζεται ως ένας συνδυασμός σκληρών υλικών, ανθεκτικών στη χρήση, αλλά και διαπερατών επιφανειών –αυτές των κυβόλιθων και των φυτεμένων παρτεριών. Οι επιφάνειες των  δαπέδων προτείνονται σε δύο κύριες υλικότητες, με  διαφορετικές τονικότητες. Το υλικό εναλλάσσεται ανά δακτύλιο ανάμεσα σε υπόλευκες πλάκες γρανίτη (λεπτές ζώνες) και ειδικά επεξεργασμένο σκυρόδεμα (φαρδιές ζώνες), σε γήινες αποχρώσεις. Τόσο το εναλλασσόμενο πλάτος των ζωνών όσο και η τονική διαβάθμιση του σκυροδέματος αποσκοπούν σε ένα οπτικό παιχνίδι γεωμετρικών χαράξεων, που συνοδεύει την ομόκεντρη ανάπτυξη, ενισχύοντας την κεντρικότητα. Οι επιφάνειες σκυροδέματος προτείνονται εκεί που υπάρχει ταυτόχρονη κυκλοφορία οχημάτων, στο τμήμα δηλαδή της οδού Στουρνάρη, κατασκευαζόμενες ως "δύσκαμπτο" οδόστρωμα. Οι προτεινόμενοι κυβόλιθοι σχεδιάζονται τριγωνικοί και τοποθετούνται σε δύο μεγάλους δακτυλίους του κεντρικού πλατώματος, επιτρέποντας ταυτόχρονα διαπερατότητα και διαπνοή, ενώ ένα σύστημα από διαδοχικές καμπύλες γραμμικές σχισμές απορροής και σχάρες παραλαμβάνει τα όμβρια ύδατα. Τα φωτιστικά σώματα προτείνονται μεταλλικά, ενώ επιμέρους στοιχεία του αστικού εξοπλισμού, καθώς και το καμπυλόσχημο στηθαίο του υποβαθμισμένου επιπέδου του σταθμού, που ενσωματώνει την εσχάρα του εξαερισμού, κατασκευάζονται από σκυρόδεμα. Η χωροθέτηση φωτιστικών και καθιστικών ακολουθεί τον ακτινικό κανόνα της ενοποιούσας ομόκεντρης χάραξης.    

Ομάδα Μελέτης: Τηλέμαχος Ανδριανόπουλος, Παναγιώτα Μούσα, Κωνσταντίνος Γουρνάς, Γιώργος Μαχαιράς, Ναταλία Κώστογλου, Αριάδνη Λογιάδη.

Σύμβουλοι:

Κατερίνα Χριστοφοράκη_Πολεοδόμος-Χωροτάκτης
Ελένη Τσιριντάνη_Αρχιτέκτων Τοπίου
Γιώργος Λαγκαδινός_Συγκοινωνιολόγος
Αθανάσιος Κοντιζάς_Πολιτικός Μηχανικός
Παντελής Αργυρός_Μηχανολόγος-Ηλεκτρολόγος
Αντώνης Ματσούρης_Πολιτικός Μηχανικός Υδραυλικών Έργων
Παναγιώτης Ζαφειρίου_Περιβαλλοντολόγος
Γρηγόρης Καραΐσκος_Γεωπόνος