Εύφημος Μνεία στον Αρχιτεκτονικό διαγωνισμό προσχεδίων "Δημιουργία χώρων εγκαταστάσεων κοινής ωφελείας" (πρώην στάβλοι Παπάφη) 

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 
Η πρόταση επιχειρεί να εντάξει μια κτηριακή δομή μικτών χρήσεων στον αστικό ιστό, και να απαντήσει στη βούληση της δημοτικής αρχής για βελτιστοποίηση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών προς τον πολίτη, στον τομέα της κοινωνικής πολιτικής και αλληλεγγύης, ενεργοποιώντας χωρικές διασυνδέσεις, συμπληρώνοντας, ενισχύοντας και νοηματοδοτώντας με την παρουσία του την πόλη. 

Εστιάζει και διερευνά 4 θεματικές ενότητες, προσεγγίζοντας αντίστοιχες χωρικές έννοιες, όπως:

1.  Το ανοιχτό δημόσιο κτήριο, ως μια διαχείριση των ροών και των προσβάσεων εντός ενός κτηριακού σχηματισμού, με δεκτικό και συμμετοχικό ρόλο. Η αμφισβήτηση των κλειστών ορίων προβάλλεται ως μια θεώρηση της ισορροπίας της κτηριακής μάζας προς τον υπαίθριο χώρο, που ανήκει τόσο στο κτήριο όσο και στην πόλη, ως μια χωρική συνθήκη αλληλοπροσδιορισμού. 

2.  Ο προνοιακός χαρακτήρας της κτηριακής δομής. Η διαδικασία της σχηματοποίησης επιδρά στην παραγωγή χωρικών αναπτυγμάτων, ικανά να λειτουργήσουν ως ‘μεταφορά’ της προστασίας και φροντίδας της ανθρώπινης υπόστασης και συμπεριφοράς, λόγω ευαίσθητων συνθηκών διαβίωσης, αρχές που προωθούν το ίδιον της αλληλεγγύης. 

3.  Εκπαιδευτικό Οικοσύστημα προσχολικής ηλικίας. Η αφομοίωση και η διακριτή παρουσία ενός βρεφονηπιακού σταθμού ικανού να προετοιμάσει και να εξυπηρετήσει τις ανάγκες φροντίδας και προετοιμασίας των νηπίων, ως η μετάβαση από τον ‘κόσμο της κατοικίας’ στον ‘κόσμο της πόλης’, ορίζοντας συνθήκες και περιβάλλοντα γόνιμης δημιουργικότητας, απασχόλησης και οικειοποίησης.  

4.  Ο ενδιάμεσος υπαίθριος χώρος που διασυνδέει, εισχωρεί και αλληλεπιδρά ενεργά στο αστικό τοπίο, διαμορφώνοντας τόπους που διαχέουν τη σημασία τους, νοηματοδοτώντας και ορίζοντας μια χωρική ταυτότητα φυσικού, πολιτιστικού και αστικού περιβάλλοντος. 

Β. ΤΟ CONTEXT ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΥΝΔΕΣΗΣ
Ο χαρακτήρας του συγκεκριμένου πεδίου έχει δύο διακριτές μεταβλητές: κατά πρώτον ως εγγενής, που σχετίζεται με την εδαφολογική του υπόσταση, το επικλινές ανάγλυφο και τις κλιματικές επιδράσεις του περιβάλλοντος της Θεσσαλονίκης, ως μια ‘φυσική σταθερά’, και κατά δεύτερον ως επίκτητος, που αφορά την ανθρωπογενή επέμβαση, το ιστορικό συμβάν και τα μνημονικά ίχνη, ως σύμπλοκος πολιτισμική εγγραφή.

Ανήκει σε ένα εσωτερικό αστικού σχηματισμού, καταλαμβάνοντας ένα ολόκληρο ΟΤ, θέτοντας το ερώτημα της τυπολογικής του διάταξης (ανοιχτός–κλειστός σχηματισμός) και της διαχείρισης των ορίων του (ως ενδεχόμενος βαθμός διάτρησής του). 

Ευρίσκεται πλησίον βασικών οδικών αξόνων της πόλης (Κατσιμίδη-Κ.Καραμανλή), ενώ παράλληλα, η επικείμενη έναρξη λειτουργίας του μετρό (σταθμός Παπάφη) θα επηρεάσει τα κυκλοφοριακά φορτία προσέγγισής του και θα διευκολύνει την προσβασιμότητα και την άμεση σύνδεση της περιοχής με το σιδηροδρομικό δίκτυο και το αεροδρόμιο της πόλης. 

Η περιοχή είναι διακριτή ως ένα οικιστικό περιβάλλον τυπικών πολυκατοικιών, με σημεία αναφοράς τον κτηριακό σχηματισμό του Παπάφειου Ορφανοτροφείου, το πρώην Ιταλικό Νοσοκομείο και το βιομηχανικό συγκρότημα της ΥΦΑΝΕΤ. Γειτνιάζει με τον λόφο της Τούμπας και τον προϊστορικό οικισμό, και με όμορες οδικές αρτηρίες -που μαρτυρούν ίχνη ρεμάτων- ως τεκμήρια γένεσης και οργάνωσης οικιστικών δομών και τρόπων που αυτή η πόλη μετασχηματίζεται και επανεγγράφει τη νέα αφήγηση στο παλίμψηστό της. 

Παράλληλα, η πληθυσμιακή σύσταση έχει υποσυνείδητα καταγεγραμμένα κοινά βιώματα συλλογικής μνήμης των προσφύγων της Τούμπας, ως κοινός άρρητος κώδικας αίσθησης του ‘ανήκειν’, ως στοιχεία τοπικού ιδιώματος, αλλά και των πολλαπλών περιεχομένων, που υποδέχεται και αφομοιώνει ο Τόπος.

Το κτηριακό συγκρότημα καλείται να προβάλει και να στεγάσει τον χαρακτήρα αυτών των δεδομένων και να προωθήσει τον προνοιακό χαρακτήρα της δημοτικής αρχής, αφομοιώνοντας και ενσωματώνοντάς τα, ως απαντήσεις.

Η προσέγγιση εστιάζεται, όχι απλά μόνον στην αναφορά στο συγκεκριμένο περιβάλλον, αλλά στην ανάγνωση, ερμηνεία και ιεράρχηση αυτού του περιβάλλοντος, αυτού του context, ώστε να είναι δυνατόν να οριστεί το αξιακό σύστημα και να διασφαλιστεί η νοηματοδότησή του. Δεν θεωρείται απλά μόνον ένα problem solving, αλλά μια ολιστική προσέγγιση σχεδιασμού, μια χειρονομία με συμβολικό χαρακτήρα υπερτοπικής σημασίας, που περιβάλλει και προστατεύει. Η μετατόπιση του ενδιαφέροντος από το κτήριο – αντικείμενο, στον χώρο των σχέσεων που το συγκροτούν και με τον οποίο εμπλέκεται, καθορίζει αυτό το συγκείμενο ως επίκεντρο του στοχασμού της αρχιτεκτονικής διαδικασίας και αποτελεί προϋπόθεση για την παραγωγή αρχιτεκτονικών στρατηγικών. Ο Aldo Rossi αναφέρει ότι: “η αποκάλυψη των σχέσεων μεταξύ των πραγμάτων, περισσότερο από τα ίδια τα πράγματα, προσδίδει πάντα νέες σημασίες”. 

Γ.  ΠΡΟΤΑΣΗ  –  7 ΒΗΜΑΤΑ ΣΥΝΘΕΤΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ

ΒΗΜΑ 1 –  Η ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΙΣΤΟ ΚΑΙ ΤΗ ΜΕΣΗΜΒΡΙΑ
Το κτήριο αναπτύσσει ένα κυρτό μέτωπο προστασίας στο βόρειο τμήμα του πεδίου και δημιουργεί μια προστατευμένη κοιλότητα στον νότο, ανοιχτή στην πόλη, στη μεσημβρία και τον ηλιασμό. Η παρουσία τού προκαθορισμένου πεδίου τού  Παιδικού Κήπου (παιδική χαρά) επιδιώκεται να συσχετιστεί με την προγραμματική επιθυμία για την οργάνωση του Β/Ν σταθμού στο δυτικό τμήμα και τη συσχέτιση του αύλειου χώρου του με αυτόν, ως ένα μεγεθυμένο πεδίο φύτευσης, διευρύνοντας τα αντιληπτικά όρια. 

ΒΗΜΑ 2 – ΔΥΟ ΚΕΝΤΡΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ
Προτείνονται δύο κέντρα αναφοράς και δημιουργίας αντίστοιχων υπαίθριων πόλων: 

α. Περίκεντρος Αύλειος Χώρος (ΑΧ) του Β/Ν σταθμού και σε άμεση σχέση με τον δημόσιο Παιδικό Κήπο (ΠΚ).

Ο Β/Ν σταθμός καταλαμβάνει το δυτικό όριο, και μέσω ημιυπαιθρίων χώρων στρέφεται προς τον υπαίθριο χώρο του Παιδικού Κήπου, ορίζοντας ένα ιδιαίτερο μικροπεριβάλλον για το παιδί. Αναπτύσσεται σε δύο στάθμες, με αύλειο προστατευμένο χώρο επιφανείας 612 τ.μ., λόγω της τήρησης απαιτήσεων προτύπων και προδιαγραφών. 

β. Κεντρικός Υπαίθριος Χώρος (ΚΥΧ) του συγκροτήματος, ως οργανωτικό κενό, διανοιγόμενος προς τον αστικό ιστό, πεδίο ώσμωσης και κέντρο αναφοράς του.

ΒΗΜΑ 3 – ΥΠΟΔΟΧΗ ΑΣΤΙΚΩΝ ΡΟΩΝ – ΔΙΑΣΥΝΔΕΣΗ ΠΕΡΙΟΧΩΝ
Κύριες προσβάσεις αστικών ροών θεωρούνται η δυτική από τον σταθμό Μετρό Παπάφη και η ανατολική από τον κυκλικό κόμβο.

Αποτέλεσμα του ρεύματος κίνησης μεταξύ αυτών των δύο σημείων, είναι η εισχώρηση ενός διαγώνιου άξονα πορείας, που διατρέχει το πεδίο και διαιρεί τον Κεντρικό Υπαίθριο Χώρο σε δύο επιμέρους, συνεργαζόμενους τόπους:

- τη Γραμμική Αστική Πλατεία (ΓΑΠ) στη χαμηλή στάθμη (+0.00), χώρο αμφιθεατρικό και πεδίο φιλοξενίας πολιτιστικών δράσεων, και

- τον Υπερυψωμένο Κήπο (ΥΚ) στην ψηλή στάθμη (+4.10), πάνω σε υπόσκαφο τμήμα του κτηρίου, χώρο πρασίνου και υπαίθριων καθιστικών, που λειτουργούν αλληλοϋποστηρικτικά και συμπληρωματικά, αναπτύσσοντας ένα πολύπλευρο δίκτυο διασυνδέσεων. 

ΒΗΜΑ 4 – ΤΑ ΔΥΟ ΚΕΝΤΡΑ ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΕΛΙΣΣΟΜΕΝΗ ΔΟΜΗ
Το ερώτημα της ενοποίησης των μικτών χρήσεων ενός πολύπλοκου κτηριολογικού προγράμματος, κάτω από μια καθολική χειρονομία, απαντάται με μια συνθετική δομή σπειροειδούς διάταξης.   

Ο τρόπος που η διάταξη αυτή σχηματοποιεί τα δύο υπαίθρια κέντρα -το προστατευμένο κέντρο (ΑΧ-αύλειος χώρος Β/Ν) και το κέντρο του συγκροτήματος (ΚΥΧ)- καθορίζει μια γραμμική ανάπτυξη μετώπων και μια σαφή αντίληψη χειρισμού των ορίων του ΟΤ. 

Δεν θεωρείται ένα κλειστό ΟΤ, αλλά ένας αστικός σχηματισμός, που η ελισσόμενη γραμμικότητά του περιβάλλει νοηματικά και κτηριολογικά τα δύο οργανωτικά κέντρα. Κυρίαρχο επιμέρους οικοσύστημα, τόσο ως γεωμετρία όσο και ως συμβολισμός, προβάλλει το πρίσμα του Β/Ν σταθμού. Ταυτόχρονα, η γένεση της σπειροειδούς αυτής διάταξης από τον χώρο της μνήμης (βλ. ΒΗΜΑ 7) και η κατάληξή της σε αναφορά με τον κόσμο του παιδιού, υπογραμμίζει τις θεμέλιες συνιστώσες για τις οποίες οφείλει να μεριμνά κάθε κοινωνικός σχηματισμός. 

ΒΗΜΑ 5 – ΠΥΡΗΝΕΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ – ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΗ ΔΟΜΗ
Το συγκρότημα αναπτύσσεται και συγκροτείται σε έναν αυστηρό κατασκευαστικό κάνναβο, επιτρέποντας ευελιξία στη διαμόρφωση των όψεων, αλλά και την πιθανή μεταβολή της οργάνωσης των εσωτερικών χώρων. Οι πυρήνες κυκλοφορίας διατάσσονται στα άκρα, ενώ το κεντρικό κλιμακοστάσιο λειτουργεί ως άρθρωση για την άμεση αντιληπτική χωροθέτηση των  ενοτήτων και χρήσεων.

ΒΗΜΑ 6 – ΔΙΕΥΡΥΝΣΗ ΔΙΚΤΥΟΥ ΠΕΖΟΔΡΟΜΩΝ 
Προτείνεται η μεγέθυνση των ορίων του δικτύου πεζοδρόμησης πέριξ του ΟΤ σε συγκεκριμένα σημεία (Σιδηροκάστρου – Άνδρου). Η σημασία του δημόσιου περιπάτου και της αλληλοδιείσδυσης του υπαίθριου χώρου, εντός των χώρων του συγκροτήματος, αποτελεί συνθετική επιλογή βελτίωσης του αστικού περιβάλλοντος. 

Οι υπαίθριοι χώροι διαμορφώνονται ως ‘μαλακά’ δάπεδα, ορίζοντας ένα φυτικό θεματικό οικοσύστημα και πρόσθετο πόλο ενίσχυσης του αστικού πρασίνου, ενώ η αστική γραμμική πλατεία εισχωρεί εντός του συγκροτήματος ως ‘σκληρό’ δάπεδο και συνέχεια του δρόμου. 

ΒΗΜΑ 7 –  Η ΓΡΑΜΜΗ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ 
Στο νότιο τμήμα της περιοχής αναπτύσσεται ένα υδάτινο γραμμικό όριο ως επιφάνεια δροσισμού, χαρακτηρισμένη ως η “γραμμή της μνήμης”. Ξεκινά από μια μεγάλη επιφάνεια νερού στο ΝΑ άκρον, όπου και καταλήγει σημειακά σε μια διεύρυνση. Συμβολίζει την πορεία των προσφύγων της Τούμπας, τόσο ως ανάπτυγμα όσο και ως ένταση, αλλά και την εγκατάστασή τους στην περιοχή της Τούμπας. Αποτελεί μια ελάχιστη συμβολική χειρονομία που επιδέχεται πολλαπλά δρώμενα. 

Δ.  ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΥΛΙΚΟΤΗΤΑ – ΤΟ ΑΠΤΙΚΟ ΒΛΕΜΜΑ 
Οι μορφολογικές επιλογές ακολούθησαν τον σαφή αντιληπτικό διαχωρισμό του συγκροτήματος με την κυβική δομή του Β/Ν σταθμού, τη γραμμική ανάπτυξη του κτηρίου μικτών χρήσεων και της σπειροειδούς στέψης που λειτουργεί ενοποιητικά. Οι επιμέρους αυτές διαφοροποιήσεις υποστηρίζονται από μια έντονη υλικότητα, συσχετίζοντας μορφή και λειτουργία. 

Οι επιρροές από τις επιφάνειες της Θεσσαλονίκης, με το βυζαντινό δομικό υλικό (το απλό συμπαγές τούβλο), βρίσκει μεταγραφή σε μια καθολική χειρονομία στο εκπαιδευτικό οικοσύστημα του σταθμού. 

Προτείνεται η δημιουργία μιας επιδερμίδας–claustra, που περιβάλλει καθολικά την περίμετρό του, δημιουργώντας μια ημιδιάφανη επιφάνεια. Αποτελεί ένα διάφραγμα προστασίας που επιτρέπει την ορατότητα από το εσωτερικό, ενώ αντιστρόφως αποτρέπει το αδιάκριτο βλέμμα. Είναι μια δομική κατασκευή (ισόδομο σύστημα) με αναφορά στη μνήμη των στοιχείων που συγκροτούν και συμμετέχουν στην κατασκευή της “ατμόσφαιρας της πόλης”. 

Το υπόλοιπο συγκρότημα περιβάλλεται από μια ενιαία επιδερμίδα κατακόρυφων περσίδων, ελέγχου της φωτεινότητας αλλά και δημιουργίας ενός διαφανούς διαφράγματος, αναιρώντας το βάρος της κτηριακής μάζας. Η κατασκευαστική δομή (υποστυλώματα, πλάκες, στέψη) αναδεικνύει την υλικότητά της από ανεπίχριστο σκυρόδεμα, ειδικής επεξεργασίας και υφής. 

Το κτηριακό συγκρότημα χώρων κοινής ωφέλειας αποτελεί μια συνθετική χειρονομία στον αστικό ιστό, αντίστοιχη του χαρακτήρα της, συγκρινόμενη με τα μεγάλα μεγέθη των ομόρων σημαντικών κτηρίων, (ΠΑΠΑΦΕΙΟ-ΥΦΑΝΕΤ) επανεγγράφοντας και συμπληρώνοντας στο παλίμψηστο αυτής της πόλης, μια νέα αφήγηση.

Αρχιτεκτονική μελέτη: Β. ΓΚΙΚΑΠΕΠΠΑΣ (50%) – Δ. ΛΟΥΚΟΠΟΥΛΟΣ (50%) αρχιτέκτονες μηχανικοί ΕΜΠ
Συνεργάτες αρχιτέκτονες: Ε.ΜΠΙΛΛΑ, Χ.ΤΣΙΡΩΝΗ
Φοιτητές αρχιτεκτονικής: Ι. ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΙΔΗΣ, Χ. ΜΑΜΜΗ 
Στατική μελέτη: Χ. ΓΑΝΤΕΣ , πολιτικός μηχανικός, καθηγητής ΕΜΠ
Η/Μ μελέτη: Κ. ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΣ , Η/Μ μηχανικός
Συγκοινωνιακή μελέτη: Κ. ΚΕΠΑΠΤΣΟΓΛΟΥ, πολιτικός μηχανικός, επίκουρος καθηγητής ΕΜΠ
Γεωτεχνική μελέτη: Ν.ΡΟΥΣΣΟΣ, μεταλλειολόγος μηχ. ΕΜΠ