Σημείο-Γραμμή-Επίπεδο. Αντιστικτικές συσχετίσεις
Μια προσπάθεια ανάδειξης της σημασίας τού Στατικού φορέα, θεωρημένου ως βασικού συνθετικού στοιχείου. 

Ι. Εισαγωγή: Κατοικία και χώρος εργασίας

Ο βασικός προσδιορισμός του Α. Κωνσταντινίδη για τον κατοικήσιμο χώρο ως «Δοχείο Ζωής», ορίζει τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής ως πρωτογενούς δημιουργικής δράσης, που σημαδεύει διαχρονικά την ύπαρξή μας στον Τόπο και τον Κόσμο. 

Αν η κατοικία περιέχει προστατευτικά τον άνθρωπο και τα «ανθρώπινα», οι εργασιακοί χώροι στεγάζουν τις πολλαπλές εκφάνσεις της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Ουσιώδες χαρακτηριστικό στη συγκρότηση των χώρων εργασίας, αποτελεί η σχετική αποδέσμευση από προσωπικές ιδιομορφίες που συνήθως κυριαρχούν στον ιδιωτικό κατοικήσιμο χώρο, όπως τις επιβάλλει σε αυτόν ο χρήστης. Ειδικότερα, στον εργοστασιακό χώρο συντελείται το ανθρώπινο «έργο», πρωτίστως με όρους παραγωγικής διαδικασίας, λειτουργικής πειθαρχίας, ομαδικής συν-εργασίας. 

Έτσι, τα εργοστάσια, κατά την ιστορική εξέλιξη της αρχιτεκτονικής τους μέσα στον χρόνο, αποτυπώνουν τις επιπτώσεις των σταδιακών κοινωνικών, πολιτισμικών, επιστημονικών και τεχνολογικών αλλαγών στον χώρο της παραγωγικής διαδικασίας. Το πέρασμα από τον εργαλειακό χαρακτήρα της παραγωγής, που συνδεόταν με τον ανθρώπινο μόχθο (Arendt: 1986, 204), στη «μηχανή» που –θεωρητικά– απελευθερώνει τον άνθρωπο από τη σχέση του με την κοπιώδη εργασία, αλλά και η μετάβαση από το φορντικό και μεταφορντικό μοντέλο οργάνωσης της παραγωγής στην ανάπτυξη της σύγχρονης ψηφιακής τεχνολογίας, που σε ορισμένες περιπτώσεις φτάνει έως και την αποϋλοποίηση του παραγόμενου προϊόντος, αποτελούν χαρακτηριστικές φάσεις της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής.  

ΙΙ. Βιομηχανική Επανάσταση και Μοντέρνο κίνημα

Είναι ευρέως καταγεγραμμένη η πολλαπλή επιρροή της βιομηχανίας, των παραγόμενων προϊόντων της και η αρχιτεκτονική που αυτή εκφράζει, στο Μοντέρνο κίνημα, τον 19ο και 20ό αιώνα. Συσχετίζεται με ιδιότητες όπως η δυναμική, η δομικότητα, η οικονομία, η καθαρότητα και ευκρίνεια της κατασκευαστικής τεχνικής, αλλά και ειδικές νεοτερικές τάσεις του κοινωνικού χώρου σε επίπεδο ιδεολογίας, συμβολισμών, αισθητικής και μορφοπλασίας.

Ειδικά στην περίοδο του Μοντερνισμού, η βιομηχανική αρχιτεκτονική απομακρύνεται από την αισθητική εκζήτηση και τον φόρτο του διακόσμου. Αντανακλά έναν τρόπο του σκέπτεσθαι και πράττειν που επηρεάζει όλες τις εκφάνσεις της δημιουργικής δραστηριότητας, καθώς η δομική και αισθητική έκφραση του εργοστασίου απελευθερώνεται από τα γνωστά μορφολογικά και λειτουργικά στερεότυπα του κατοικήσιμου χώρου.

Όπως ήδη ανέφερα, ο βιομηχανικός χώρος (σε αντίθεση με αυτόν της κατοικίας) στερείται της ποικιλομορφίας των χωρικών διατάξεων που προορίζονται για την καθημερινή ζωή και τις ιδιόμορφες δραστηριότητές της, οι οποίες νοηματοδοτούν πολλαπλά τον χώρο. Εντούτοις, τα παραπάνω δεν συνεπάγονται ότι οι χώροι εργασίας δεν (πρέπει να) καλύπτουν βασικές συλλογικές συνθήκες κατοικησιμότητας. Και αυτό πρέπει να μην το ξεχνάμε. 

Στο σύντομο αυτό κείμενο, θα αναδείξω δύο –κατά τη γνώμη μου– βασικές συνιστώσες της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής, που απορρέουν από την εφαρμογή της και θεωρώ πως αποτέλεσαν το πλαίσιο προβληματισμού για τη δική μας πρόταση, η οποία παρουσιάζεται στη συνέχεια:

Πρόκειται, αφενός, για τη διδακτική επιρροή που ασκούν σε αυτήν την ειδική αρχιτεκτονική τα τεχνικά έργα και οι μηχανές ως κατασκευές, και, αφετέρου, για την επίσης διδακτική επιρροή που άσκησε το αίτημα για αφαίρεση, γυμνότητα ακόμη και απο-υλοποίηση (ειδικά του ορίου) του κτιρίου, όπως αυτό εκφράστηκε κύρια από το ρεύμα του μοντερνισμού αρχικά στα βιομηχανικά κτίρια. Αίτημα που τέθηκε στη συνέχεια και σε όλο το φάσμα των εκφάνσεων της αρχιτεκτονικής, ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, ιδιαιτέρως μέσω των κανόνων της Στοιχειακής-Ελεμενταριστικής σύνθεσης, όπως αυτή θα εξηγηθεί παρακάτω.

εικ. 2. (αριστερά) : Midrand water tower, South Africa, πηγή: https://www.phaidon.com/agenda/architecture/articles/2018/sep- tember/18/these-brutalist-buildings-look-like-they-shouldnt-stay-up/, εικ 3. (δεξιά) «Villa Stein», (Le Corbusier 1927). Μια ιστορική εικόνα, με το χαρακτηριστικό αυτοκίνητο και την αισθητική της μηχανής. πηγή: https://www.picbear.org/tag/villasteindemonzie

ΙΙΙ. 1. Τα τεχνικά έργα. Η αισθητική του μπετόν-αρμέ και η μηχανή

Ο Le Corbusier, στο βιβλίο του «Vers une architecture» (1923), αναδεικνύει τη διδακτική αξία των εργοστασιακών κατασκευών, των τεχνικών έργων, των σιλό, των βιομηχανικών αντικειμένων, των αυτοκινήτων, των υπερωκεάνιων, των αεροπλάνων. Όπως ο ίδιος αναφέρει, ως «θαυμάσια προοίμια της νέας εποχής», χαρακτηρίζονται από συνέπεια στην κατασκευή προβάλλοντας τον στατικό φορέα, τη λειτουργική δομή, τη γυμνότητα της μορφής, αποδεσμευμένης από διακοσμητικά στοιχεία. Σημειώνει: «...Ενεργώντας με αφετηρία τον υπολογισμό, οι μηχανικοί χρησιμοποιούν γεωμετρικές μορφές, ικανοποιώντας τα μάτια μας με τη γεωμετρία και το πνεύμα μας με τα μαθηματικά. Τα έργα τους ακολουθούν τον δρόμο της μεγάλης τέχνης» και εκφράζουν ένα είδος «υψηλής πνευματικότητας». (Le Corbusier: 2004,13). 

εικ.4.

Αντίστοιχα, ο Π. Μιχελής, στο βιβλίο του «Η αισθητική της αρχιτεκτονικής του Μπετόν-αρμέ», επισημαίνει πως η κατασκευαστική και αισθητική επεξεργασία της σύνθεσης προκύπτει από τη συνεπή διαδικασία ειλικρινούς συγκρότησης του στατικού φορέα και αποσαφήνισης του κατασκευαστικού συστήματος, εισάγοντας ταυτοχρόνως την πολύ σημαντική παράμετρο της έννοιας της «υλικότητας». Έχει σημασία πως το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου αναφέρεται σε τεχνικά έργα από μπετόν-αρμέ (σε γέφυρες, όπως αυτές του Ελβετού μηχανικού R. Maillart, αλλά και των πρωτοπόρων Γάλλων και Ιταλών στατικών, όπως οι Freyssinet, P. Soleri κ.α.), σε υπόστεγα (όπως αυτά του Ιταλού μηχανικού Pier Luizi Nervi ), σε στάδια αθλητισμού (όπως αυτά π.χ. εκφράστηκαν μέσα από τη δομική ματιά του Ιάπωνα Kenzo Tange ), κ.α..   

εικ. 5 ,6. R. Mallairt, γέφυρες από ανεπίχρηστο σκυρόδεμα. πηγή: https://www.subtilitas.site/post/23699826161/robert-maillart- schwandbach-bridge-berne-1933

εικ. 7. (αριστερά) Το στέγαστρο αεροσκαφών στο Orly, του E. Freyssinet πηγή:https://arquiscopio.com/archivo/2013/02/02/hangares-para-dirigibles-de-orly/?lang=it  εικ.8. (δεξιά) Pier Luizi Nervi: Υπόστεγο αεροσκαφών στο Orvieto, πηγή: http://www.diedrica.com/2013/11/orvieto-aircraft- hangar.html

εικ. 9,10. Paolo Soleri, σχέδια. πηγή: https://www.archdaily.com/163889/paolo-soleris-bridge-design-collection-connecting- metaphor/ab04b2-ab010x03-st

εικ. 11. (αριστερά) Κenzo Tange. πηγή: εδώ, εικ. 12. (δεξιά) Μια σχετικά πρόσφατη εκδοχή του τεχνικού έργου, Flora Ruchat-Roncati πηγή: εδω

Πρόκειται για τεχνικά έργα, όπου η ειλικρινής χρήση του υλικού, η αλήθεια και η ανάδειξη του φέροντα οργανισμού, καθώς και η συνεπής έκφραση του στατικού και κατασκευαστικού συστήματος, αποτελούν τους βασικούς συντελεστές της αισθητικής αρτιότητας της σύνθεσης.

Παράλληλα, ο χαρακτηριστικός –ως προς την ιδιομορφία του– παραλληλισμός του προτύπου του Παρθενώνα με αυτό της «μηχανής» (Le Corbusier:1923 2004,101-117), ανάγει τη δεύτερη σε συνθετικό σύνολο που έχει προκύψει ως «ύψιστη» σύνθεση. Σε μια νέα εποχή ανακαλύψεων, μετασχηματισμών, ανακατατάξεων, η λειτουργική ειλικρίνεια και η αισθητική νοηματοδότηση της μηχανής αποτελούν για τον Le Corbusier παράδειγμα οργανισμού που έχει διαμορφωθεί από τη στοιχειακή σύνθεση μερών, με ακρίβεια και συνέπεια, χωρίς ίχνος διακόσμησης. Ας θυμηθούμε τη γνωστή δήλωση του, πως η κατοικία οφείλει να είναι «μηχανή κατοίκησης», να ακολουθεί τα πρότυπα της τυποποιημένης παραγωγής, της κατασκευαστικής ειλικρίνειας, της αφαίρεσης, και έτσι να εξασφαλίζει βασικές συνθήκες υγιεινής ζωής, για τον νέο, Μοντέρνο άνθρωπο της σύγχρονης μηχανικής εποχής.

εικ. 13. Εικόνα από το βιβλίο του Le Corbusier, Vers une Architecture. Ο Παρθενώνας και το αυτοκίνητο. Πηγή: https://www. researchgate.net/publication/277271310_Piu_bello_della_Vittoria_di_Samotracia_Aproximacion_al_encuentro_entre_el_au- tomovil_y_el_arte/figures?lo=

Νομίζω ότι οι προσωπικές αυτές δηλώσεις, που συχνά –και πολύ λαθεμένα– έχουν παρεξηγηθεί ως υπερ-τεχνοκρατικές, ακόμη και απάνθρωπες, από σύγχρονους θεωρητικούς της αρχιτεκτονικής, πρέπει να ερμηνευθούν τοποθετημένες στον ιστορικό χρόνο και τις συνθήκες της εποχής που πρωτοειπώθηκαν. Μια εποχή επαναστατική, που επιχείρησε (και πέτυχε) να αφαιρέσει από την αρχιτεκτονική «στρώσεις» υπερβολικής διακόσμησης και υπερδιαστασιολόγησης, με άσκοπη σπατάλη χώρου και οικονομικών πόρων, για χάρη παλαιών ακαδημαϊκών στερεοτύπων. 

ΙΙΙ. 2. Αφαίρεση και διαφάνεια: Η αξιοποίηση των ιδιοτήτων του χάλυβα και του γυαλιού 

Από την άλλη μεριά, την ίδια εποχή στην κεντρική Ευρώπη (κυρίως στη Γερμανία), η Βιομηχανική αρχιτεκτονική απομακρύνεται από το υλικό βάρος του σκυροδέματος και εκφράζεται με την εκτεταμένη εφαρμογή τού χάλυβα και του γυαλιού. Το  εργοστάσιο Fagus των W. Gropius και A. Meyer (1911-13), αλλά και το μεταγενέστερο κτίριο του Bauhaus στο Dessau (1925-26), αποτελούν χαρακτηριστικά έργα μιας γυμνής, χωρίς διακοσμητικά στοιχεία αρχιτεκτονικής, με κύρια χαρακτηριστικά την αφαίρεση και τη διαφάνεια. Ειδικά το κτίριο του εργοστασίου αποτελεί καινοτόμα σύλληψη, με κύριο κατασκευαστικό υλικό τον χάλυβα και το γυαλί, αλλά και τη χρήση συγκεκριμένου αρχιτεκτονικού συντακτικού (όπως είναι η διαμόρφωση των γυάλινων γωνιών με το υποστύλωμα εν εσοχή απομακρυσμένο από αυτές, η ανάδειξη του γραμμικού φέροντα οργανισμού στις όψεις, κ.α.). 

εικ. 14. (αριστερά) Fagus Factory, W. Gropius & A. Meyer. πηγή: https://www.flickr.com/photos/tatsuya-krause/506086411 εικ. 15. (δεξιά) Bauhaus, Dessau. W. Gropius. πηγή: https://www.brenne-architekten.de/bauhaus-dessau/

Να σημειώσω εδώ, ότι η εξίσου σημαντική εξπρεσιονιστική πλευρά του Μοντερνισμού, δεν είναι δυνατόν να περιληφθεί στο σύντομο αυτό κείμενο. Ως παράδειγμα, αναφέρεται απλώς ότι εμφανίζεται στη βιομηχανική αρχιτεκτονική, με το εργοστάσιο τουρμπινών AEG (1908) του P. Behrens, τα φουτουριστικά σχέδια του Antonio Sant’Elia (για υπόστεγα αεροσκαφών ή για το σταθμό ηλεκτρικής ενέργειας (1913)) και αποτελεί σημαντικό κεφάλαιο στην αρχιτεκτονική του Μοντέρνου κινήματος. 

ΙΙΙ. 3. Στοιχειακή- Ελεμενταριστική σύνθεση

Θα περιοριστώ στην παρατήρηση του Banham (Banham: 1960, 34) για μια κοινή ιδιότητα που χαρακτηρίζει τα κτίρια του Gropius: Πρόκειται για την ιδιότητά τους να έχουν προκύψει από τον μηχανισμό μιας «στοιχειακής- ελεμενταριστικής σύνθεσης», δηλαδή από τη συγκρότηση του συνόλου από ορισμένα θεμελιώδη γεωμετρικά στοιχεία. Η συσχέτιση με τις αρχές της Στοιχειακής- Ελεμενταριστικής Σύνθεσης αναφέρεται τόσο στο «ουσιώδες» (δηλαδή το «βασικό») και στη μηχανική αισθητική, όσο και στον Ελεμενταρισμό του De Stijl, που συνδέεται με τη θεωρία συγκρότησης από απλές μονάδες δομής και υποδιαίρεσης του χώρου, του Theo Van Doesbourg. 

Επιπλέον, παραπέμπει στις αρχές διδασκαλίας του Bauhaus, σε σχέση με τα πρωταρχικά συνθετικά στοιχεία της δημιουργίας (κυρίως στη ζωγραφική), όπως αυτά αποτυπώνονται και στο γνωστό βιβλίο του Kandinsky «Σημείο, Γραμμή σε σχέση με το επίπεδο».  

εικ. 16. (αριστερά) Ελεμενταριστική σύνθεση, Theo van Doesbourg, πηγή: https://www.artsy.net/artwork/theo-van-doesburg-the-construction- of-space-time-iii εικ. 17. (δεξιά) Το εξώφυλλο του βιβλίου του Wassily Kandinsky. πηγή: https://commons.wikimedia.org/... and_Line_to_Plane%22_-_1926_-_Wassily_Kandisky.jpg

IV. Δύο ιστορικά παραδείγματα από την ελληνική βιομηχανική αρχιτεκτονική

Θεωρώ, πως η αισθητική της ανάδειξης του στατικού συστήματος και της εφαρμογής της στοιχειακής-ελεμενταριστικής συνθετικής λογικής, μπορούν να ανιχνευθούν σε βασικά δείγματα της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής στον ύστερο ελληνικό μοντερνισμό και στον σχετικό προβληματισμό των αρχιτεκτόνων της περιόδου αυτής. Θα σταθώ σε δύο περιπτώσεις, που νομίζω εκκινούν από τις δύο παραπάνω προσεγγίσεις:

IV. 1. Κτίριο «Φιξ»: Στοιχειακή- Ελεμενταριστική σύνθεση: Αφαίρεση και διαφάνεια. 

Μια ιστορική στιγμή στην ελληνική βιομηχανική αρχιτεκτονική και τον ελληνικό μοντερνισμό. 

εικ. 18. Εργοστάσιο Φιξ, Τ. Ζενέτος. πηγή: https://www.emst.gr/museum/the-fix-building

Η καθαρή, δυνατή γραμμή του συνολικού στερεού σχήματος του εργοστασίου «Φιξ» του Τάκη Ζενέτου, εμφανίζεται μέσα στην καρδιά του αστικού ιστού στις αρχές της δεκαετίας ’50. Η ιδιοφυής αυτή εφαρμογή του συντακτικού της Μοντέρνας αρχιτεκτονικής βασίζεται στη χρήση της στοιχειακής σύνθεσης και στην αποκάλυψη του –εισέχοντος από το εξωτερικό όριο– φέροντα οργανισμού που διαφαίνεται μέσω κατάλληλων γυάλινων επιφανειών, σε συνδυασμό με τα αδιαφανή τοιχοπετάσματα της ελαφριάς επιδερμίδας. Η αφαίρεση και η διαφάνεια του θέματος ενισχύεται από την καθαρή επιφάνεια του περιβλήματος και τα μεγάλα, επιμήκη παράθυρα της όψης, από την ευρεία εφαρμογή του γυαλιού, τις καθαρές γωνίες (με το υποστύλωμα εν εσοχή) και την επίπεδη στέγη, που ολοκληρώνει το άνω όριο του συνολικού σχήματος.

εικ. 19. Εργοστάσιο Φιξ, Τ. Ζενέτος. Η αισθητική της “καθαρής” γωνίας. πηγή: https://www.emst.gr/museum/the-fix-building

IV. 2. Προσθήκη σε υφιστάμενη βιομηχανική μονάδα. Κτίριο γραφείων «Περφίλ»: Η αισθητική του μπετόν-αρμέ: Στατικός φορέας, γυμνότητα και συντακτικό της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. 

εικ. 20. Βιομηχανικό κτίριο Perfil, στην οδό Πειραιώς. Τ. και Δ. Μπίρης. Η ανάδειξη του στατικού φορέα και η αισθητική του ανεπίχρηστου σκυροδέματος. (αρχείο Τ. Μπίρη)

Η γυμνότητα του ανεπίχρηστου σκυροδέματος και η ανάδειξη του στατικού φορέα, ως βασικής συνθετικής συνιστώσας, εκφράζονται με εξαιρετικά σαφή τρόπο, στο κτίριο γραφείων του εργοστασίου της «Περφίλ». Έργο του γραφείου Τάσου Μπίρη και Δημήτρη Μπίρη, με συνεργάτη αρχιτέκτονα την Μαργαρίτα Μίληση, στις αρχές της δεκαετίας ’70, αποτελεί καθαρό, ορθογώνιο πρίσμα που στηρίζεται πάνω σε ζεύγος προεντεταμένων κεντρικών δοκών, σε συνδυασμό με εξαιρετικά λεπτή προεντεταμένη πλάκα από οπλισμένο σκυρόδεμα. Το «πέταγμα» του προβόλου γίνεται ακόμη πιο έντονο και στις δύο πλαϊνές όψεις (σόκορα) του κτιρίου, όπου και αναδεικνύεται  το ζεύγος των κεντρικών δοκών.

εικ. 21. Βιομηχανικό κτίριο Perfil, στην οδό Πειραιώς. Τ. και Δ. Μπίρης. H πλαϊνή όψη τονίζει τον στατικό φορέα προβάλλοντας το ζεύγος των κεντρικών δοκών. (αρχείο Τ. Μπίρη)

V. Μια προσωπική προσπάθεια: Βιομηχανικό κτίριο στην Κηφισιά: Σημείο-Γραμμή-Επίπεδο. Αντιστικτικές συσχετίσεις (εικ. 15)

Μελέτη: 2010, Κατασκευή: 2015
Αρχιτέκτων: Σοφία Τσιράκη
Αρχιτεκτονικό γραφείο Αναστασίου Μπίρη και συνεργάτες

Συνεργάτες αρχιτέκτονες: Α. Συριόπουλος, Λ. Δήμα, Θ. Βελεγράκη, Ε. Αηδόνη, Σ. Ζουρνατζίδου, Γ. Αναγνωστάκης, Χ. Κουμάντου, Στ. Κουμούτσος, Μ. Χαμπάλογλου
Φωτογραφίες: Μπάμπης Λουιζίδης, Σοφία Τσιράκη
Στατικά: Γεώργιος Λάμπρου
Η/Μ: Παντελής Βαλιάνος (ΤΕΤΡΑΣ ΕΠΕ)
Κατασκευή: Άκτωρ _Α’ φάση και Γ. Παλπανάς _Β’ φάση 

εικ. 21. Βιομηχανικό κτίριο Unipharma (αρχείο Σ. Τσιράκη)

Στο παραπάνω πλαίσιο προβληματισμού, και τηρουμένων των αναλογιών, το Βιομηχανικό κτίριο στην Κηφισιά επιχειρεί τη σύζευξη των δύο αυτών βασικών τάσεων που ήδη αναφέρθηκαν: Αφαίρεση, γυμνότητα, ανάδειξη του στατικού φορέα και εφαρμογή των κανόνων της στοιχειακής σύνθεσης. 

εικ. 22. Βιομηχανικό κτίριο Unipharma (αρχείο Σ. Τσιράκη)

εικ. 23. Βιομηχανικό κτίριο Unipharma (αρχείο Σ. Τσιράκη)

Κεντρική ιδέα αποτέλεσε η διαμόρφωση του ισχυρού ευκρινούς σχήματος της σύνθεσης (ως ολότητας, συναποτελούμενης από τα στοιχεία της), που σηματοδοτεί την παρουσία της μέσα στο κάπως αόριστο πεδίο. Το συνολικό όριο του σχήματος περιβάλλει και εσωκλείει τις πολύπλοκες λειτουργίες της βιομηχανίας, ενώ, παράλληλα, ορίζει συμβολικά την ταυτότητα του κτιρίου. 

Η σαφής, καθαρή γραμμή του περιβλήματος συσχετίζεται αντιστικτικά με τα επιμέρους «κινητικά» συνθετικά στοιχεία,  τονίζοντας με ένταση τα βασικά δομικά–συντακτικά μέλη. 

εικ. 24, 25, 26. Βιομηχανικό κτίριο Unipharma (αρχείο Σ. Τσιράκη)

εικ. 27. Βιομηχανικό κτίριο Unipharma, το αρχιτεκτονικό συντακτικό της στοιχειακής σύνθεσης (αρχείο Σ. Τσιράκη)

Τα στοιχεία του κατασκευαστικού και στατικού φορέα (Υποστύλωμα - Δοκός - Τοιχίο ή Σημείο - Γραμμή - Επίπεδο) αρθρώνονται μεταξύ τους διαμορφώνοντας ένα σύστημα χωρικής και αισθητικής σύνθεσης. Έτσι, το αρχιτεκτονικό lego της πρότασης είναι: Η οριζόντια πλάκα χωρίς δοκάρια από εμφανές οπλισμένο σκυρόδεμα, το κατακόρυφο τοίχωμα και ο ελεύθερος στύλος. 

εικ. 28. Βιομηχανικό κτίριο Unipharma, το αρχιτεκτονικό συντακτικό της πρότασης. (αρχείο Σ. Τσιράκη)

Μέσα στο καθαρό όριο της σύνθεσης περιλαμβάνονται διαφορετικές αντιστικτικές σχέσεις, ενώ τονίζονται τα σημεία άρθρωσης (δηλαδή τα σημεία «στροφής» ή αλλιώς οι γωνίες της σύνθεσης), ως σύνδεσμοι ή παύσεις των επιμέρους στοιχείων του αρχιτεκτονικού συντακτικού. Ανάλογες σχέσεις είναι:

-Σχέσεις στοιχείων που συγκροτούν τον φέροντα οργανισμό ή αποτελούν στοιχεία πλήρωσης.
-Σχέσεις κλειστού και ανοιχτού χώρου, που εκφράζονται με τον τονισμό των καθαρών, δυνατών επιφανειών- τοιχίων, σε σχέση με τα μεγάλα ανοίγματα που προβάλλουν τον φέροντα οργανισμό (υποστύλωμα-δοκός) και διαμορφώνουν τον υπαίθριο και ημιυπαίθριο χώρο.
-Σχέσεις επιφανειακών, γραμμικών και σημειακών στοιχείων, που διαμορφώνουν αντίστοιχα τις σχέσεις πλήρους και κενού.
-Σχέσεις στατικών και κινητικών συνθετικών στοιχείων.
-Σχέσεις αδιαφάνειας, διαφάνειας και θέας (τοιχοπετάσματα και υαλοπετάσματα ή περσίδες).
-Σχέσεις χρωματικών στοιχείων σε δυνατούς τόνους.

εικ. 29, 30, 31. Βιομηχανικό κτίριο Unipharma, αντιστικτικές συσχετίσεις (αρχείο Σ. Τσιράκη)

Το κτίριο συντίθεται αναλυμένο σε βάση, κορμό και στέψη, ενώ ταυτοχρόνως ορίζονται έτσι και οι βασικές λειτουργικές του ενότητες, ως εξής: Στο ισόγειο βρίσκεται η γραμμή παραγωγής, στους ενδιάμεσους ορόφους υποστηρικτικές λειτουργίες και βοηθητική γραμμή παραγωγής, ενώ στον τελευταίο όροφο διαμορφώνονται γραφειακοί και διοικητικοί χώροι, με τους αντίστοιχους υπαίθριους χώρους επικοινωνίας και ξεκούρασης, σε διάταξη μεγάλης αιθριακής αυλής-κήπου, που λειτουργεί και ως συμβολική ένδειξη «κατοικησιμότητας» του κτιρίου.

εικ. 32. Βιομηχανικό κτίριο Unipharma, αντιστικτικές συσχετίσεις πλήρους και κενού, συμπαγούς και διάτρητου ορίου. Η αισθητική του ανεπίχρηστου σκυροδέματος, χωρίς διάκοσμο ή εικονογραφικά στοιχεία. (αρχείο Σ. Τσιράκη)

Κύριο υλικό κατασκευής του φέροντα οργανισμού, αλλά και πολλών στοιχείων του εξωτερικού ορίου του κτιρίου –όπως ήδη αναφέρθηκε–, είναι το ανεπίχρηστο, άβαφο σκυρόδεμα, το οποίο αποτελεί, όχι μόνο το βασικό δομικό-κατασκευαστικό στοιχείο, αλλά και βασικό παράγοντα διαμόρφωσης της αισθητικής τής μορφής, ως ομοιογενούς συνολικής οντότητας. Ενυπάρχει, έτσι, από την πρώτη στιγμή στην ιδέα ως καθοριστικό στοιχείο της. 

εικ. 33. Βιομηχανικό κτίριο Unipharma. Η ισχυρή, «κοφτερή» γωνία. (αρχείο Σ. Τσιράκη)

Σημείωση: Το παραπάνω άρθρο βασίζεται σε προηγούμενη δημοσίευση στο Περιοδικό «Δομές, τεύχος 03/15 Υποδομές (σελ. 20-29). Ως φαρμακευτικό κτίριο απέκτησε επικαιρότητα, στο πλαίσιο της οποίας και αναδημοσιεύεται εμπλουτισμένο.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Arendt H. The human condition, 1958, The University of Chicago, (Η ανθρώπινη κατάσταση, Vita active, μτ. Στ. Ροζάνη, Γ. Λυκιαρδόπουλου, 1986, Γνώση).

Le Corbusier, Vers une Architecture, 1923, Fondation Le Corburier, (Για μια Αρχιτεκτονική, 2004, Εκκρεμές, μτ. Παν. Τουρνικιώτης)

Banham R., Theory and design in the First Machine Age, 1960, Reed Educational and Professional Publishing (Θεωρία και Σχεδιασμός στην Πρώτη Μηχανική Εποχή, 2008, Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, μτ. Ι. Λιακατάς) 

Μιχελής Π., Η Αισθητική της αρχιτεκτονικής του Μπετόν-αρμέ, μια συγκριτική μορφολογία και ρυθμολογία, 1990, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή