Β' βραβείο στον Διεθνή Αρχιτεκτονικό Διαγωνισμό Προσχεδίων για το Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Σπάρτης

Η έννοια της φιλοξενίας
Οι σύγχρονες τάσεις στον σχεδιασμό μουσείων σήμερα απομακρύνονται από το πρότυπο του ναού μάθησης ή του θησαυροφυλακίου ευρημάτων. Κατευθύνονται στη δημιουργία ελκυστικών χώρων που προσφέρουν ποικιλία εμπειριών. Η έννοια της φιλοξενίας απαντά σε νοηματικό και χωρικό επίπεδο στην επιθυμία ανάδειξης των αρχαιολογικών θησαυρών της Λακωνίας με τον καλύτερο τρόπο, εδώ που τα ίχνη της ιστορίας εξακολουθούν να είναι ορατά. Με ποιον τρόπο φιλοξενούνται οι αρχαιολογικές συλλογές και οι επισκέπτες, αλλά και πώς φιλοξενείται το ίδιο το μουσείο σε μια πόλη, σε ένα οικόπεδο; Το ΝΑΜΣ καλείται να γίνει δοχείο εμπειριών, και ταυτόχρονα ίσως το σημαντικότερο σύγχρονο τοπόσημο της ευρύτερης περιοχής. Στόχος είναι η δημιουργία ενός κτηρίου με αρχιτεκτονική ακεραιότητα, το οποίο να είναι ικανό να φιλοξενηθεί σ’ ένα ιστορικά φορτισμένο δυναμικό τοπίο.

Ιστορική διαστρωμάτωση
Το ίχνος του αρχαίου δρόμου από τον Ευρώτα προς την Ακρόπολη της Σπάρτης διαφαίνεται στο έδαφος. Η επαναφορά τής μνήμης του στην περιπλάνηση, στον περιβάλλοντα χώρο, πάνω και κοντά του, είναι βασική επιλογή για τη νοηματική σύνδεση με το περιεχόμενο του ΝΑΜΣ. Ο Τ. Ζενέτος ακολουθεί μία ορθολογική προσέγγιση, σχεδιάζοντας το εργοστάσιο της Χυμοφίξ. Το ΝΑΜΣ φιλοξενείται και συσχετίζεται με τα προηγούμενα με λογική παλίμψηστου, χωρίς να υποβαθμίζει τη σημασία τής ιστορικής πορείας από την αρχαιότητα ως τον μοντερνισμό, σημαίνοντας τον τόπο.

Διάλογος νέου κτηρίου - μοντέρνου μνημείου
Το μεγαλύτερο τμήμα του νέου κτηρίου που περιλαμβάνει και τον εκθεσιακό χώρο, τοποθετείται σε απόσταση από το διατηρητέο εργοστάσιο δημιουργώντας μια σχέση διαλόγου. 

Η απόσταση επιτυγχάνεται δημιουργώντας πρώτα μία συμπαγή βάση ως επέκταση του υπάρχοντος κτηρίου, που στεγάζει αποθήκες, βοηθητικούς και μηχανολογικούς χώρους. Το δώμα του ισογείου επεκτείνεται, και πάνω σε αυτό αιωρείται ανάλαφρα ένας διώροφος όγκος. Στο ανώτερο επίπεδο βρίσκεται η κύρια αίθουσα του μουσείου και στο κατώτερο τα γραφεία και τα εργαστήρια. Το νέο κτήριο συνομιλεί με την αρχιτεκτονική του Τ. Ζενέτου μέσω της καθαρότητας του όγκου, των μεγάλων ανοιγμάτων, των μεταλλικών στοιχείων και της διαφάνειας. Ταυτόχρονα, γίνεται σαφής διαχωρισμός μεταξύ των χώρων κοινού (κτήριο Χυμοφίξ και όροφος νέου κτηρίου) και των χώρων εργαζομένων (ισόγειο και υπόγειο νέου κτηρίου).

Η αδιάσπαστη κυκλοφορία
Η κυκλοφορία των επισκεπτών του μουσείου είναι απλή, καθαρή και συνεχής. Η έκθεση ξεκινά στο υφιστάμενο ισόγειο με την εισαγωγική παρουσίαση. Μια άνετη σκάλα-χώρος πλάτους 6 μ. οδηγεί στον όροφο του νέου κτηρίου, προσφέροντας μια σταδιακή μετάβαση προς την κύρια Αίθουσα, μια φυσική και πνευματική ανάδυση προς το φως, μία φιλοξενία χωρίς όρια και προϋποθέσεις. Στην κύρια Αίθουσα αναπτύσσονται οι έξι από τις επτά ενότητες της έκθεσης. Με την ολοκλήρωση της έκτης ενότητας, οι επισκέπτες περιηγούνται στον χώρο έκθεσης των ψηφιδωτών, που διαμορφώνεται στο διευρυμένο νοτιοανατολικό δώμα. Η τελευταία ενότητα βρίσκεται σε επέκταση του ορόφου της Χυμοφίξ, κοντά στο κλιμακοστάσιο του πύργου που οδηγεί στο σημείο εκκίνησης του ισογείου, προς την επίσκεψη των εξωτερικών χώρων ανασκαφής και αρχαιοτήτων.

Η πλατεία των ψηφιδωτών
Το δώμα λειτουργεί σαν πλατεία και χώρος χαλάρωσης και θέασης μετά το τέλος της εσωτερικής μουσειακής περιήγησης. Η πλατεία των ψηφιδωτών είναι ένας ενσωματωμένος εκθεσιακός πόλος έλξης, που μπορεί να λειτουργεί αυτόνομα σε συνδυασμό με τους χώρους κοινού του ισογείου και το καφέ του ορόφου. 

Η επιλογή αυτής της θέσης ενισχύει τη μουσειολογική αξία των ψηφιδωτών, προσφέρει προστασία και επαναφέρει την έννοια του παλίμψηστου.

Η ευελιξία
Η κύρια Αίθουσα είναι μεγάλη, ενιαία, με απλό περίγραμμα, ομοιόμορφες όψεις και ελάχιστες κολώνες. Ανάλογα με τις μουσειολογικές ανάγκες της έκθεσης, επιτρέπει μια πολλαπλότητα της μορφής του εσωτερικού, που δεν περιορίζεται σε μια μοναδική αφήγηση αλλά παράγει συνεχώς νέες. Η εφημερότητα των διατάξεων επιδιώκεται στη λογική της συνεχούς προσθήκης εκθεμάτων και των τεχνολογικών τρόπων παρουσίασης με ποικίλες εμπειρίες. Το Μουσείο παραμένει ζωντανό στις μελλοντικές προκλήσεις.

Μορφολογία και ένταξη στο περιβάλλον
Το πρώην εργοστάσιο διατηρεί την αρχική του μορφή, και μαζί με τον συμπαγή όγκο του νέου κτηρίου δημιουργούν μια ομοιόμορφη βάση, που αγκαλιάζει τον διώροφο όγκο του μουσείου. Σε αντίθεση, ο όγκος αυτός περικλείεται από υαλοστάσια, είναι ελαφρύς και φωτεινός. Οι διαφανείς όψεις περιβάλλονται από διάτρητα μεταλλικά πάνελ (corten steel) διαφόρων διαστάσεων, που απαντούν στο ρυθμικό “μέτρο” που προτείνει το μοντέρνο διατηρητέο σε κάτοψη (2-1-3) και σε ύψος (2-3-1). 

Αφήνουν τη θέα απρόσκοπτη από το εσωτερικό, και με τη διάταξή τους προστατεύουν από τον ήλιο και τον θόρυβο. Η απλή κόκκινη απόχρωσή τους είναι αρκετή, για να σημάνει το κτήριο μέσα στο ποικίλο, συμπληρωματικό πράσινο. Τα εκθεσιακά ευρήματα και το φυσικό περιβάλλον επαναπροσδιορίζουν τη χαμένη τους σύνδεση μέσω του κτηρίου. 

Η είσοδος της πόλης, ο Ταΰγετος, ο Πάρνωνας και ο Ευρώτας περιβάλλουν τον εκθεσιακό χώρο και δημιουργούν συνεχείς χωρικούς και χρονικούς συσχετισμούς.  

Η ηπιότητα της μορφής, η διακριτική παρουσία και η συνθετική σχηματοποίησή του ως ένα ημιδιάφανο παραλληλεπίπεδο, προωθεί την άμεση οπτική και φυσική συνέχεια με το δυναμικό τοπίο προσδοκώντας διαχρονικότητα. 

Προσβάσεις
Το πρώην λεβητοστάσιο, ως “μοντέρνο ερείπιο”, μετατρέπεται σε πύλη εισόδου από τον δρόμο στο μουσείο και στον αρχαιολογικό χώρο. Η είσοδος τοποθετείται δυτικά και σε άμεση σχέση με τον αρχαίο δρόμο. Οι χώροι στάθμευσης είναι αθέατοι στη βορεινή πλευρά, και οι θέσεις λεωφορείων και ΑμεΑ στην είσοδο. Στην βόρειο-ανατολική γωνία του οικοπέδου δημιουργείται υπηρεσιακή είσοδος για τους εργαζόμενους, την τροφοδοσία και την παραλαβή εκθεμάτων. 

Ο περιβάλλων χώρος
Ο περιβάλλων χώρος, απαλλαγμένος από επιπλέον λειτουργίες, μεγιστοποιείται και διαμορφώνεται στη φυσική του μορφή σαν πάρκο περιήγησης ανάμεσα σε πιθανές ανασκαφές. Οι παρεμβάσεις είναι πολύ ήπιες και περιορίζονται κυρίως στη δυτική και νότια περιοχή του οικοπέδου. Στόχος είναι να γίνεται εύκολα η εξωτερική περιήγηση, να χρησιμοποιείται η πλατεία της νότιας όψης και να υπάρχουν σκιερά σημεία στάσης (στέγαση πρώην λεβητοστασίου, εισόδου, δένδρα). Οι φυτεύσεις με αυτοφυή και ενδημικά φυτά του τόπου συμβάλλουν στη σκίαση και στην οπτική και ηχητική προστασία από τους δρόμους.

Η ανατολική αυλή κάτω από τα Εργαστήρια χρησιμοποιείται για την πρόσβαση στις αποθήκες και ως υπηρεσιακή αυλή. Δυνητικά προεκτείνει τον χώρο τον αποθηκών κατά 570 τ.μ., ως περιφραγμένος υπαίθριος χώρος απόθεσης ευρημάτων που μπορεί να ανοίγει με σκοπό την έκθεση.

Η/Μ και Βιοκλιματική Λειτουργία
Προτείνεται μια “Τεχνολογική Στέγη” πάνω από την Αίθουσα Εκθέσεων, επιπλέον των συμβατικών τρόπων εξοικονόμησης ενέργειας (θερμομονώσεις, παθητικός δροσισμός, σκιάσεις, κλπ.). Αυτή προσφέρει: 800 τ.μ. φωτοβολταϊκών πάνελ, 700 τ.μ. ηλιακής οροφής για ηλιακή θέρμανση και μεταφορά του θερμού αέρα σε όλες τις στάθμες, τουλάχιστον 300 τ.μ. ηλιακών συλλεκτών, 400 τ.μ. διάχυτου φυσικού φωτισμού και φωτοσωλήνες στο κέντρο του χώρου για μικρότερη χρήση τεχνητού και αποφυγή θάμβωσης. Προσφέρει χώρο για αεραγωγούς, τοποθέτηση κλιματισμού οροφής και εύκολη συντήρηση των συστημάτων. Υπολογίζεται να καλύπτει το 70% των αναγκών σε ενέργεια των συνολικών απαιτήσεων.

Ανταπόκριση της πρότασης στη μουσειολογική προμελέτη
Η θέση και η διαμόρφωση του περιβλήματος του μουσείου προσφέρουν πανοραμική θέα προς το τοπίο και άμεση οπτική επαφή με τα εξωτερικά ευρήματα, την πλατεία των ψηφιδωτών, την αρχή και το τέλος της έκθεσης. Οι Θεματικές Ενότητες δομούνται με βάση την Άνεση, τη Διαδραστικότητα και την Ποιότητα Εμπειρίας και βρίσκονται συγκεντρωμένες στην κύρια Αίθουσα. Η διαφάνεια συνεχίζεται στην τελευταία ενότητα, ολοκληρώνοντας τη μουσειακή περιήγηση με την υπαίθρια πλατεία και τη φιλοξενία στο café.

Προτείνεται μια εμπειρία επίσκεψης που δεν έχει αυστηρή γραμμική αλληλουχία, αλλά δίνει τη δυνατότητα της ανακάλυψης και εξερεύνησης. Η πρόταση διαμορφώνεται με διαφορετικά «σενάρια χρήσης», έτσι ώστε να καλύπτει τις ανάγκες διαφορετικών επισκεπτών (σχολεία, γκρουπ, οικογένειες, επισκέπτες με ειδικότερο ενδιαφέρον στην αρχαιολογία). Ανάλογα με τα ενδιαφέροντά τους και τον διαθέσιμο χρόνο, ακολουθούν είτε μια σύντομη είτε μια πλήρη διαδρομή μέσα στην έκθεση.

Παράλληλα, διαμορφώνονται παιδικές γωνιές με έντονο το ανακαλυπτικό και διαδραστικό στοιχείο, προσφέροντας στα παιδιά σημαντικό βαθμό αυτονομίας στην περιήγηση. Τέλος, προβλέπονται σημεία συνάθροισης ομάδων και ανάπαυσης, που συντελούν στην ψυχαγωγική εμπειρία των επισκεπτών.

Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός Προσχεδίων "Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Σπάρτης"
Φορέας: Περιφέρεια Πελοποννήσου / Περιφερειακή Ενότητα Λακωνίας
Διάκριση: Β' Βραβείο

Αρχιτεκτονική μελέτη: ONOFFICE environmental architecture. Δημήτρης Αντωνίου, Ελένη Κατσούφη
Συνεργάτες Αρχιτέκτονες: Μαρία Γερογιαννάκη, Ευγενία Δημοπούλου, Πέγκυ Θεοδωροπούλου, Παναγιώτα Κυριακοπούλου, Τζωρτζίνα Πανταζοπούλου, Αντώνης Παπαμανώλης, Δάφνη Πετράτου, Αθανασία Τσιτσιμπή.
Σύμβουλος Στατικής Μελέτης: Κωνσταντίνος Σπυράκος, Πολ. Μηχ. ΕΜΠ.