1. Το όραμα

Η περιοχή των Νότιων Πυλών αποτελεί σημείο κλειδί στην οργάνωση των λειτουργιών της πόλης και στη διασύνδεση των δικτύων και των συνδέσεων που απλώνονται σε αυτήν. Ούσα χωροθετημένη επάνω σε σημαντικούς για τη ζωή της πόλης οδικούς άξονες, στη νότια είσοδό της και σε άμεση σχέση με το ιστορικό κέντρο της περιοχής, τον λόφο της Καδμείας, η χάραξη της νέας ταυτότητας που θα χαρακτηρίσει τόσο την ίδια όσο και ολόκληρη τη Θήβα, περνά μέσα από τον συνολικό ανασχεδιασμό της. 

Η πρόταση αφορά το όραμα ενός δυναμικού και ρευστού δημόσιου χώρου πυκνωτή, που θα συγκεντρώνει χρήσεις πολιτισμού, αναψυχής, αθλητισμού και εμπορίου, και μέσω της διασύνδεσής του με τα δίκτυα που απλώνονται στην πόλη, θα ενσωματωθεί σε αυτή ως βασική λειτουργική ενότητα και σημείο αναφοράς των κατοίκων και των επισκεπτών της Θήβας. Παράλληλα, ως ζώνη μετάβασης από τα έξω προς τα ενδότερα της πόλης, καλείται να διαχειριστεί τη σχέση της με το φυσικό περιβάλλον με τρόπο δυναμικό και συνθετικό. 

Η πρόταση επέμβασης στην περιοχή των Νότιων Πυλών δομήθηκε επάνω στο πλαίσιο του πλέγματος των προτάσεων που διατυπώνονται στο Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο της πόλης, καθώς και στη στρατηγική διαχείρισης του πολιτιστικού αποθέματός της. Η περιοχή ενεργοποιείται μέσω της σύνδεσής της με τα δίκτυα της πόλης, λαμβάνοντας τον ρόλο του μεταβατικού χώρου, του συνδετικού κρίκου και της αφετηρίας-πύλης των αξόνων που οδηγούν προς το ιστορικό κέντρο της Καδμείας. Η λειτουργική διαχείριση του δικτύου των πεζοδρόμων με τον αρχαιολογικό δακτύλιο της Καδμείας και τον οδικό άξονα των οδών Αγίου Νικολάου, Λοξής Φάλαγγος και Επαμεινώνδα, εξασφαλίζουν την επιτυχή σύνδεση της περιοχής με την υπόλοιπη πόλη. 

Συνθετικοί άξονες σχεδιασμού
2.1. Τρεις πλατείες

Κεντρικό ρόλο στην οργάνωση περιοχής διαδραματίζουν οι τρεις πλατείες που δημιουργούνται ως κορυφές ενός πολεοδομικού τριγωνικού σχηματισμού. Το τρίγωνο έχει στη βάση του την πλατεία του ναού του Αγίου Νικολάου, η οποία αποτελεί τόπο αναφοράς της παρέμβασης και αφετηρία του άξονα που κατευθύνεται προς τα βορειοδυτικά, ο οποίος συνδέει τις επιμέρους κεντρικές λειτουργικές ενότητες της περιοχής. Η κατάληξη του άξονα είναι η δεύτερη πλατεία, η «πλατεία Νερού», που λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος της επέμβασης με το ιστορικό κέντρο της Καδμείας και το δίκτυο πεζοδρόμων της. Ο δεύτερος άξονας που ξεκινά από τη βάση του τριγώνου ακολουθεί τη χάραξη του ρέματος Χρυσορρόα προς τα βορειοανατολικά, οργανώνοντας τον δημόσιο χώρο σε μια λειτουργική και αισθητική ενότητα. Κατάληξή του είναι η πλατεία Δημαρχείου και κατ’ επέκταση ο αρχαιολογικός δακτύλιος και το πάρκο Χρυσορρόα. Ένας τρίτος μικρότερος άξονας συνδέει τους άλλους δύο μέσω του χώρου πρασίνου του Σ.Φ.Ε.. 

2.2. Αποκατάσταση της κοίτης του ρέματος Χρυσορρόα

Η σύνδεση της επέμβασης με το φυσικό περιβάλλον και ο συνθετικός του ρόλος στον σχεδιασμό εκφράζεται δυναμικά με την πρόταση αποκατάστασης της κοίτης του ρέματος Χρυσορρόα από την περιοχή του Αγίου Νικολάου μέχρι το Δημαρχείο. Οι επικαλύψεις που το σκεπάζουν απομακρύνονται και στις όχθες που αναδημιουργούνται αναπτύσσεται ενδημική υδρόφιλη χλωρίδα από τις περιστασιακές βροχοπτώσεις. Σε συνδυασμό με την αξιοποίηση του φυσικού περιβάλλοντος του Σ.Φ.Ε. και το πάρκο που σχεδιάζεται στα νότια του Δημαρχείου, δημιουργείται ένα ιδιαίτερο οικοσύστημα με μοναδικά χαρακτηριστικά και δυνατότητες για την πόλη της Θήβας αλλά και την ευρύτερη περιοχή.

3. Ανάπλαση οδικού δικτύου
3.1. Κυκλοφοριακές ρυθμίσεις 

Η μοναδική παρέμβαση στην καθ’ αυτή κυκλοφοριακή ρύθμιση του δικτύου είναι η πρόταση για τη μονοδρόμηση της οδού Αγίου Νικολάου, στο τμήμα από την οδό Πουλιοπούλου μέχρι τη συμβολή με τη Λοξής Φάλαγγος, στο ρεύμα από το κέντρο, προκειμένου να αποσυμφορηθει η περιοχή του ναού του Αγίου Νικολάου από την κίνηση των αυτοκινήτων και να αποδοθεί ο χώρος στην επέκταση της πλατείας. Παράλληλα προβλέπεται η δημιουργία παρακαμπτήριας διαδρομής που θα ακολουθεί την πορεία Λοξής Φάλαγγος, Αλ. Μερεντίτη και Πουλιοπούλου. Το περιορισμένο της μονοδρόμησης, καθώς και τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά των οδών που συνθέτουν την παράκαμψη, εξασφαλίζουν  την επιτυχία του εγχειρήματος. 

3.2. Στρατηγική επέμβασης

Το οδικό δίκτυο που αναπλάθεται αποτελεί το αρχιτεκτονικό υπόβαθρο της επέμβασης και εξασφαλίζει την αειφορία της και τη διαλειτουργικότητά της με τις υπόλοιπες περιοχές. Αποτελώντας το κατώφλι των επιμέρους ενοτήτων αλλά και τη συνέχειά τους στον δημόσιο χώρο, το οδικό δίκτυο νοείται ως ένας ρευστός δημόσιος χώρος αναψυχής, εμπορίου και πολιτισμού. 

Ο σχεδιασμός των οδών πραγματοποιείται με άξονα την τήρηση των ελάχιστων απαιτούμενων διαστάσεων, τη δημιουργία άνετων και λειτουργικών χώρων για τους χρήστες, τη βελτίωση του μικροκλίματος με εφαρμογή βιοκλιματικού σχεδιασμού και, τέλος, τη χρήση ποιοτικών και ανθεκτικών υλικών με ελάχιστη ανάγκη συντήρησης. Οι οδοί οργανώνονται σε διακριτές λειτουργικές ζώνες, σύμφωνα με το πνεύμα του διαγωνισμού. Πέραν της ζώνης κίνησης των αυτοκινήτων, ο υπόλοιπος χώρος διαιρείται σε κίνηση πεζών και ζώνη λειτουργικών εξυπηρετήσεων. Στη ζώνη αυτή εναλλάσσονται ενότητες καθιστικών και βοηθητικών λειτουργιών, φυτεμένων επιφανειών και πατημένου χώματος, αντίστοιχα. Το πράσινο διαχειρίζεται δομικά και συνδιαλέγεται με τη δαπεδόστρωση και τα στοιχεία αστικού εξοπλισμού. Νέες δενδροστοιχίες εισάγονται σε κατάλληλα σημεία των αξόνων και των επιμέρους καθιστικών, υφιστάμενα δενδρύλλια που λειτουργούν ως οπτικά εμπόδια αναδιατάσσονται. Το τελικό αποτέλεσμα είναι η δημιουργία ενός απολαυστικού δημόσιου χώρου που δίνει τη δυνατότητα στον χρήστη του να περιηγηθεί με άνεση και προστασία μέσα στην πόλη.

Τα καταστρώματα των δρόμων διαμορφώνονται από φυσικό κυβόλιθο, ενώ οι θέσεις στάθμευσης διαφοροποιούνται με χρωματική διαφορά από τον χώρο κίνησης των αυτοκινήτων. Τα καταστρώματα των πεζοδρομίων διαστρώνονται με πλάκες μαρμάρου ραδινών αναλογιών “σαγρέ” .

3.3. «Αστικοί κήποι» 

Οι «Αστικοί κήποι» είναι ένα δίκτυο χώρων καθιστικού που χωροθετούνται σε όλη την περιοχή παρέμβασης, προσδίδοντας ιδιαίτερη αρχιτεκτονική ταυτότητα στην περιοχή. Οι χώροι αυτοί αποτελούν πλατώματα ανάπαυλας και αναψυχής, ο σχεδιασμός τους αποπνέει έντονη κοινωνικότητα, ενώ λειτουργικά σχετίζονται άμεσα με τις παρόδιες εμπορικές χρήσεις των οδών, επιτυγχάνοντας τη διάχυσή τους στον δημόσιο χώρο. Ο σχεδιασμός τους βασίζεται στην εναλλαγή σκληρού - μαλακού δαπέδου που βελτιώνει το μικροκλίμα και βοηθά στην απορρόφηση των ομβρίων υδάτων, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για ανάπτυξη ελεύθερης μικροβλάστησης. Οι σημειακές φυτεύσεις, σε άμεση συσχέτιση με τα στοιχεία καθιστικού, δημιουργούν συνθήκες άνεσης για τη λειτουργία των χώρων αυτών ως οάσεων πρασίνου κατά τους ζεστούς μήνες. 

3.4. Άξονας οδών Αγίου Νικολάου, Λοξής Φάλαγγος και Επαμεινώνδα

Ο άξονας των οδών Αγίου Νικολάου, Λοξής Φάλαγγος και Επαμεινώνδα αποτελεί τη «ραχοκοκαλιά» του δημόσιου χώρου στην περιοχή των Νότιων Πυλών και έναν από τους δύο άξονες παρέμβασης της πρότασης. Μετά και τη μονοδρόμηση της οδού Αγίου Νικολάου (βλ. παραπάνω), ο άξονας αναδιαμορφώνεται με βάση τις ελάχιστες απαιτούμενες διαστάσεις και με στόχο την απόδοση όσον το δυνατόν περισσότερου και ποιοτικότερου δημόσιου χώρου στους πεζούς. Μετά τη διασταύρωσή του με την οδό Λοξής Φάλαγγας, σχεδιάζεται ως δρόμος με μια λωρίδα κίνησης ανά κατεύθυνση και διαχωριστική νησίδα για την ανάπτυξη ψηλής βλάστησης. Η ανατολική πλευρά του δρόμου, η οποία καλείται να αναλάβει τον μεγαλύτερο ρόλο στη σύνδεση των επιμέρους ενοτήτων, συμπεριλαμβανομένων των ανακαινισμένων αθλητικών εγκαταστάσεων, του ανασχεδιασμένου κινηματογράφου και του Άλσους της περιοχής του Σ.Φ.Ε., είναι διαμορφωμένη ως κεντρικός άξονας κίνησης και στάσης των πεζών. Το διευρυμένο πεζοδρόμιο που σχεδιάζεται, συνδυαζόμενο με τους «αστικούς κήπους» και τις επιμέρους ζώνες καθιστικών, προσδίδει στον άξονα αυτό τον ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό χαρακτήρα και δυναμική. Στη δυτική πλευρά του δρόμου, το δίκτυο «αστικών κήπων» συνδυάζεται με τη χωροθέτηση παρόδιων θέσεων στάθμευσης. 

4. Επεμβάσεις στον κύριο δημόσιο χώρο
4.1. Πλατεία ναού Αγίου Νικολάου

Η πλατεία αποτελεί «belvedere» που στρέφεται προς τα βόρεια με το πάρκο και το ρέμα. Το κεντρικό στοιχείο καθιστικού με τη μορφή κερκίδων σε καμπύλη γεωμετρία, που πλαισιώνει μια υδάτινη επιφάνεια και μια κεντρική κρήνη, αποτελούν τα κύρια στοιχεία που οργανώνουν τον χώρο.

4.2. Χώρος Δημοτικού θερινού κινηματογράφου

Ο παλιός δημοτικός θερινός κινηματογράφος επανασχεδιάζεται ως ένας δυναμικός δημόσιος πόλος πολιτισμού και αναψυχής, που καλείται να αναλάβει καθοριστικό ρόλο στη ζωή της πόλης της Θήβας. Ο χώρος οργανώνεται με μια απλή αρχιτεκτονική χειρονομία: το έδαφος ανασηκώνεται δημιουργώντας μια κεκλιμένη επιφάνεια δώματος, πάνω στο οποίο αναπτύσσεται ο κύριος χώρος του θερινού κινηματογράφου, ενώ ταυτόχρονα αφήνει να εισχωρήσει από την κάτω πλευρά ο δημόσιος βίος της πόλης, με τη δημιουργία χώρου εκθέσεων και πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Στο υπόγειο σχεδιάζεται ένας διευρυμένος δημοτικός χώρος στάθμευσης οχημάτων, ο οποίος, βρισκόμενος σε άμεση σύνδεση με την οδό Λοξής Φάλαγγας και λόγω θέσης στον αστικό ιστό, θα μπορούσε να δώσει αποφασιστική απάντηση στο πρόβλημα της στάθμευσης στην περιοχή, εξυπηρετώντας όλους τους δημόσιους χώρους της περιοχής, συμπεριλαμβανομένου και του Δημαρχείου.

4.3. Αθλητικές εγκαταστάσεις

Ο αναβαθμισμένος χώρος αθλητισμού αποτελεί τον μεταβατικό χώρο από το επίπεδο της πόλης στο επίπεδο του φυσικού περιβάλλοντος του ρέματος. Ο χώρος ανοίγεται και το απόλυτο όριο διαρρηγνύεται με τρόπο δυναμικό και άμεσο. Προς την πλευρά της πόλης, οι κερκίδες αναλαμβάνουν να γεφυρώσουν την υψομετρική διαφορά λειτουργώντας ως κατώφλι του χώρου. Η χειρονομία αυτή ενεργοποιεί έναν εκτεταμένο χώρο συνάθροισης και καθιστικού στον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ πόλης και αθλητικών δραστηριοτήτων. Προς την πλευρά του πάρκου οι εγκαταστάσεις επικοινωνούν άμεσα με τις διαμορφώσεις του φυσικού περιβάλλοντος κατά μήκος του ρέματος, μέσω ενός κεκλιμένου επιπέδου, επιτυγχάνοντας τη διαμπερότητα του χώρου.

4.4. Πλατεία Δημαρχείου

Η πλατεία του Δημαρχείου αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα στην πρόταση, καθώς βρίσκεται στο σημείο όπου διασταυρώνονται δύο σημαντικοί άξονες, εκείνος που ορίζει το ρέμα Χρυσορρόα και εκείνος που ορίζεται από τον αρχαιολογικό δακτύλιο της Καδμείας. Στη θέση αυτή σχεδιάζεται ένας “ρευστός” δημόσιος χώρος κοινωνικοποίησης και αναψυχής, με αναφορές στο υδάτινο στοιχείο του ρέματος: ένα καμπύλο τοιχίο που ακολουθεί τη χάραξη του ρέματος Χρυσορρόα οργανώνει τον κύριο άξονα προσπέλασης του χώρου και ορίζει την περιοχή του κύριου καθιστικού. Ο κυκλικός δίσκος του παιχνιδιού με τους πίδακες νερού αποτελεί τη σκηνή ενός αμφιθεατρικού καθιστικού, που αναπτύσσεται με τη μορφή καμπύλων κερκίδων στο νότιο όριο του χώρου. Φωτιστικά στοιχεία στην επιφάνεια του δαπέδου αποτελούν αφορμή για συνειδητοποίηση της υποκείμενης παρουσίας του ρέματος.

Το κατώφλι του Δημαρχείου, ο δημόσιος χώρος, σχεδιάζεται ως ένας εκτεταμένος “αστικός κήπος”, που αποτελεί έναν από τους κύριους σταθμούς του δικτύου των «κήπων» που αναπτύσσεται σε όλη την περιοχή. Η χωροθέτηση του χώρου στάθμευσης στα νότια του Δημαρχείου καθίσταται προβληματική, λόγω της μεγάλης πιθανότητας ανεύρεσης αρχαιοτήτων και εντός του, για τον λόγο αυτόν δεν προκρίνεται από την πρόταση ως η πιο πρόσφορη. Τον ρόλο αυτόν αναλαμβάνει ο κεντρικός χώρος στάθμευσης που χωροθετείται στον κινηματογράφο, σε μικρή απόσταση από το Δημαρχείο, που θα εξυπηρετήσει τη συνολική απαίτηση για δημοτικό χώρο στάθμευσης στην περιοχή.

4.5. Παρόχθιο πάρκο ρέματος Χρυσορρόα

Στόχο αποτελεί ο σχεδιασμός ενός απολαυστικού δημόσιου χώρου αναψυχής στις αποκατεστημένες όχθες του ρέματος Χρυσορρόα: Ο επισκέπτης έρχεται σε επαφή με το φυσικό περιβάλλον της παρόχθιας βλάστησης, και ταυτόχρονα διατηρεί τον χαρακτήρα του αστικού χώρου πρασίνου, με πορείες και χώρους στάσης. Η εικόνα του κατακερματισμένου δημόσιου χώρου αντικαθίσταται από την ενοποιητική δυναμική του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, με βασικό στοιχείο το «patchwork» της εναλλαγής 

4.6. Πλατεία νερού

Η πλατεία Νερού σχεδιάζεται στο βορειοδυτικό άκρο της περιοχής και αποτελεί τον συνδετικό κρίκο των Νότιων Πυλών με το ιστορικό κέντρο της Καδμείας. Ο χώρος αυτός επανασχεδιάζεται ως ένας διευρυμένος δημόσιος χώρος καθημερινής δραστηριότητας, με έντονη κοινωνικότητα και άμεση σχέση με τις κεντρικές λειτουργίες της περιοχής, με σαφή αρχιτεκτονική καθαρότητα: ένα χαμηλό γραμμικό τοιχίο στον άξονα Βορρά-Νότου οργανώνει τον χώρο σε δύο βασικές υποενότητες, την κύρια που στρέφεται προς τον δρόμο με σαφή υπερτοπική αναφορά, και τη δευτερεύουσα που ανοίγεται προς τις εμπορικές λειτουργίες. Η υδάτινη επιφάνεια στη βάση του τοιχίου που τροφοδοτείται με την υπερχείλιση του νερού στην κορυφή του, δημιουργεί το «σκηνικό» πάνω στο οποίο αναπτύσσεται το αστικό παιχνίδι της πλατείας, που λειτουργεί ως σημείο συνάντησης και έναρξης της πορείας μέσα στον ιστορικό ιστό της Καδμείας.

4.7. Αρχαιολογική ανασκαφή νοτίως του Δημαρχείου

Η ύπαρξη της αρχαιολογικής ανασκαφής στο κεντρικό τμήμα του παρόχθιου πάρκου, τα ασαφή όριά της και η ανάγκη για τη λειτουργική της ενσωμάτωση μελλοντικά στον σχεδιασμό του χώρου, εμπλούτισαν το αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο της πρότασης με στοιχεία που χαρακτηρίζονται από προσαρμοστικότητα. Ο αρχαιολογικός χώρος ορίζεται με σκάμμα, το οποίο σχεδιάζεται ως συνέχεια του πάρκου, καθιστώντας τον με αυτό τον τρόπο λειτουργικό υποσύνολο του συνολικού σχεδιασμού. Στοιχεία κερκίδων, χαμηλών πεζουλιών και η ύπαρξη φυτεύσεων, σημειακών δεντρυλλίων και εδαφοκαλύψεων, διαμορφώνουν την ανασκαφή ως ιδιαίτερο χώρο ιστορικής ανάγνωσης και αναψυχής. Η πρόταση αποτελεί παράδειγμα που θα μπορούσε να ακολουθηθεί σε αντίστοιχες περιπτώσεις και σε άλλα σημεία της πόλης, όπου οι αρχαιολογικοί χώροι εντός του αστικού ιστού καλούνται να ενεργοποιηθούν και να ενσωματωθούν στη ζωή της πόλης ως ζωντανοί οργανισμοί αναψυχής και ιστορικής διαπαιδαγώγησης.

Αρχιτέκτων Μηχανικός: Χρυσοβαλάντης Μπασούκος
Συνεργάτης φωτορεαλιστικών απεικονίσεων: Βασίλης Καρμής, αρχιτέκτων Μηχανικός
Τοποθεσία: Θήβα
Αγωνοθέτης: Δήμος Θηβαίων
Χρονολογία 2023