Συμμετοχή στον Διεθνή Αρχιτεκτονικό Διαγωνισμό Προσχεδίων για την Ανάπλαση της Πλατείας Ελευθερίας της Θεσσαλονίκης. Ιανουάριος-Απρίλιος 2013.

Μια πρόταση για την Πλατεία Ελευθερίας στη Θεσσαλονίκη

1. Τι σημαίνει πλατεία;

Συχνά συζητάμε για πλατείες, αλλά τι από όλα αυτά που ονομάζουμε πλατεία είναι πραγματικά πλατεία με όλο το βάθος της έννοιας αυτής;

Σύμφωνα με τον Καμίλο Σίτε*, που αναλύει την αρχαία αγορά των ελληνικών και ρωμαϊκών πόλεων, εξετάζοντας κυρίως τις αναγεννησιακές ιταλικές πόλεις ως συνέχεια των αρχαίων, η πλατεία παρουσιάζει κάποια χαρακτηριστικά (όπως πχ το περίκλειστο του χώρου, την ελεύθερη διατήρηση του μέσου κ.ά.), πλατεία δεν είναι κάθε τι που ονομάζουμε συμβατικά πλατεία. Εκτός από τα βασικά χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν ως παραδείγματα, ένα άλλο βασικό που μας αφορά ακόμη περισσότερο στο συγκεκριμένο θέμα, είναι ότι δεν μπορεί κανείς να ονομάζει μια πλατεία, πλατεία, όταν λ.χ. περιβάλλεται από φαρδείς δρόμους ή και στενότερους με υπερβολικά φορτωμένη κυκλοφορία.

Πλατείες όπως π.χ. η “Πλατεία Ομόνοιας” ή η “Πλατεία Κολωνακίου”, όπως και πολλοί άλλοι αδόμητοι χώροι στον αστικό ιστό ελληνικών πόλεων που φέρουν τον τίτλο της «πλατείας», απέχουν πολύ από το να είναι πλατείες, τόσο από άποψη δομής (σχήμα, δρόμοι και κτίρια που τις περιβάλλουν) όσο και των εκάστοτε διαμορφώσεων, βραβευμένων και μη. Η Πλατεία Ελευθερίας τι είναι;

2. Η Πλατεία Ελευθερίας 

Εικ.1: Απόσπασμα από το Σχέδιο Εμπράρ του 1919 (Πηγή: Β. Κολώνας, 2012. Θεσσαλονίκη 1912-2012: Η Αρχιτεκτονική μιας Εκατονταετίας. University Studio Press)

Η Πλατεία Ελευθερίας υπάρχει ως διάνοιξη του αστικού ιστού από την εποχή της τουρκοκρατίας. Στο σχέδιο Εμπράρ υπάρχει ως Πλατεία του Ταχυδρομείου, ως ένας περίτεχνος κόμβος που ενώνει την πόλη με το λιμάνι. Το ευφυές σχέδιο του Γάλλου πολεοδόμου προβλέπει στο παραλιακό μέτωπο την επέκταση των πλατειών προς τη θάλασσα με αποβάθρες, στο συγκεκριμένο σημείο δε συνδέεται επιτυχώς η οριζόντια προκυμαία της παλιάς παραλίας με την κάθετη αποβάθρα του λιμανιού (Εικ1.)

Η Πλατεία Ελευθερίας είναι ένας τόπος έντονα φορτισμένος με μνήμες, πολλές από τις οποίες οφείλουμε να μην ξεχάσουμε ποτέ. Το παραθαλάσσιο τείχος διατρέχει το βόρειο μέρος της πλατείας και βρίσκεται τέσσερα μέτρα κάτω από το σημερινό επίπεδο. Από το 19ο αιώνα αναπτύχθηκε εκεί το επιχειρηματικό κέντρο της πόλης και ανεγέρθηκαν αξιόλογα κτίρια. Tο 1942, επί γερμανικής κατοχής, αποτέλεσε χώρο ταπείνωσης και βασανισμού των νέων Εβραίων ανδρών της πόλης. Ουσιαστικά ξεκινά τότε η τελική φάση της καταδίωξης των Θεσσαλονικέων Εβραίων, που ολοκληρώνεται το 1943 με τη μαζική μεταφορά τους στο στρατόπεδο του θανάτου Άουσβιτς. To ιστορικό αυτό γεγονός, άμεσα συνδεδεμένο με τον τόπο της πλατείας, αποτελεί σύμβολο μισαλλοδοξίας και εγκληματικής εξάλειψης της ιστορικής κοινότητας της πόλης.

Χαρακτηριστικό της θέσης της είναι η γειτνίαση με τη θάλασσα και την προβλήτα του λιμανιού. Η θέα προς τη θάλασσα και τον Όλυμπο είναι μοναδική, ενώ θα γινόταν πιο ευχάριστη η διέλευση ή παραμονή των ανθρώπων στον χώρο αν οι αρχιτεκτονικές συνθήκες προσκαλούσαν να έρθει κανείς πιο κοντά στη θάλασσα και να μεταβεί με πιο ομαλό και ευχάριστο τρόπο στο λιμάνι. Τα κτίρια της πλατείας είναι κτίρια των οποίων οι όψεις δε συμμετέχουν ιδιαίτερα στην αίσθηση της πλατείας, και καλώς υπάρχουν τα φυλλοβόλα δέντρα που παρέχουν πολύτιμη σκιά. Αν υποθέσουμε ότι η απαράδεκτη από κάθε άποψη χρήση της ως πάρκινγκ φεύγει, τότε μένουν ως βασικά προβλήματα, η μετάβαση στην πλατεία από τους κυκλοφοριακά φορτωμένους δρόμους και η διέλευση μέσα από αυτήν με προορισμό το λιμάνι ή τα Λαδάδικα, με τρόπο που να απολαμβάνει κανείς τη θέα και να αντιλαμβάνεται με απόλυτα έντονη σαφήνεια, έχοντας τη δυνατότητα να πληροφορηθεί και περαιτέρω για αυτήν, την ιστορική μνήμη. Η ευχάριστη και ομαλή προσέγγιση στη θάλασσα και στον χώρο αναψυχής που έχει δημιουργηθεί στην προβλήτα του λιμανιού, σήμερα δεν είναι εφικτή εξαιτίας των κυκλοφοριακών και χωρικών δεδομένων.

3. Πρόταση

• Οι χαράξεις ακολουθούν μια διαγώνια κατεύθυνση με σ,τόχο την ευχάριστη κίνηση και σύνδεση του αστικού ιστού με το λιμάνι και αντίστροφα, όπως και της παραλίας με την περιοχή των Λαδάδικων. Η τάφρος για την ανάδειξη του τείχους διαμορφώνεται με τεθλασμένες χαράξεις, ώστε με την αντίθεση που δημιουργείται να αναδεικνύεται το γραμμικό τείχος. (Εικ. 2,3)
• Επιδιώκουμε την υιοθέτηση του συντακτικού του Σχεδίου Εμπράρ, με τη δημιουργία ξύλινης αποβάθρας στο σημείο τομής της Παλιάς Παραλίας με την αποβάθρα του λιμανιού. Το συντακτικό αυτό προσφέρει πολλά πλεονεκτήματα, ένα από τα οποία είναι η οργανική και ευχάριστη σύνδεση μεταξύ του αστικού ιστού και της πλατείας και του επιτυχημένου χώρου αναψυχής και πολιτισμού στον οποίο έχει μετατραπεί σήμερα η προβλήτα Α του λιμανιού. Ο φράκτης της προβλήτας Α του λιμανιού καταργείται. Η αποβάθρα κατεβαίνει κλιμακωτά προς το επίπεδο της θάλασσας, προσφέροντας μια λίγο πιο κοντινή επαφή με το νερό. (Εικ. 2,3,6,7)
• Αποκαλύπτουμε το αρχαίο τείχος και δημιουργούμε στο επίπεδό του ένα υπόσκαφο in situ μουσείο, αφιερωμένο στην ιστορική μνήμη της Πλατείας Ελευθερίας. Εκτός από το μουσείο, όπου τα γεγονότα του 1942 παρουσιάζονται και αναδεικνύονται, λαμβάνεται μέριμνα για την καλύτερη ανάδειξη του υφιστάμενου μνημείου των Εβραίων, στο νότιο τμήμα της Πλατείας. (Εικ.10)
• Οι δρόμοι επιστρώνονται με ίδιο τραχύ υλικό -φυσικούς κυβόλιθους- όπως και τα πεζοδρόμια, με τα οποία βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο. Στόχος είναι η επιβράδυνση της ταχύτητας των οχημάτων και η πιο άμεση, οργανική σύνδεση της Πλατείας με τον αστικό ιστό. (Εικ.2,7)
• Η βιοκλιματική προσέγγιση αποτελεί βασικό στόχο. Η υφιστάμενη βλάστηση με τα ψηλά φυλλοβόλα δέντρα περιμετρικά της Πλατείας, διατηρείται και ενισχύεται. Στο βόρειο τμήμα, όπου βρίσκεται ο σταθμός των λεωφορείων, προστίθεται μια σειρά δέντρων ώστε να δημιουργηθεί μια φυσική στοά, με στόχο την ευχάριστη παραμονή των επιβατών και την απολαυστική θέαση τόσο των ιστορικών κτιρίων της πλατείας όσο και της θάλασσας και του Ολύμπου. (Εικ.8,9) Το μέσον της Πλατείας από την πλευρά της θάλασσας αφήνεται ελεύθερο και επιστρώνεται με πατημένο χώμα. Χαμηλότερα φυλλοβόλα αρωματικά φυτά εξασφαλίζουν σκίαση και απόλαυση της θέας του Ολύμπου σε πιο κοντινά προς τη θάλασσα σημεία.
• Ο αστικός εξοπλισμός διαμορφώνεται κυρίως από τις χαράξεις, που έχουν ως στόχο την ευχάριστη κίνηση και σύνδεση των διαφόρων τμημάτων της πόλης. Παρόλη την αρχική εντύπωση της κάτοψης, έχει επιλυθεί απόλυτα η εργονομία τους. Επιπλέον, προτείνουμε τη χρήση κινητών πτυσσόμενων καθισμάτων (όπως στο Bryant Park της Νέας Υόρκης), τα οποία τις βραδινές ώρες θα αποθηκεύονται σε προβλεπόμενο χώρο. (Εικ.9)
• Υπόγειο πάρκινγκ δεν προβλέπεται, καθώς επιβαρύνει την κυκλοφορία στους δρόμους και με αυτό τον τρόπο υπονομεύει τους στόχους της πρότασης. Επιπλέον θέτει σε κίνδυνο τα αρχαιολογικά ευρήματα που αναμένονται. Η στάθμευση των αυτοκινήτων μπορεί να γίνει σε χώρο που υποδεικνύουμε στον χώρο του λιμανιού, εκτός ορίων ιστορικού κέντρου.

Μελετητική Ομάδα:
Γεωργία Αρίμη, Λέανδρος Ζωίδης, Άννα Κατσιαδάκη, Στυλιανή Λεφάκη, Ιωάννα Παυλίδου, αρχιτέκτονες-μηχανικοί
Σύμβουλοι:
Αρχιτεκτονικής μελέτης: Γιώργος Ζωίδης, Αλέκα Καραδήμου-Γερόλυμπου, ομ. καθηγητές αρχιτεκτονικής, Αναστασία Μπουρλίδου, αρχιτέκτων μηχανικός – τοπίου.
Κυκλοφοριακής μελέτης: Γεώργιος Μίντσης, συγκοινωνιολόγος, καθ. Α.Π.Θ. Ευστάθιος Μπουχουράς, τοπογράφος μηχανικός- συγκοινωνιολόγος
Φυτοτεχνικής μελέτης: Βάγια Καρυπίδου, γεωπόνος, αρχ. τοπίου
Μελέτης φωτισμού: Κωνσταντίνος Σαρρόπουλος, ηλεκτρολόγος-μηχανολόγος
Συνεργάτες: Τρύφων Μπαλασάς, Λεωνίδας Μαλιώκας, Γιάννης Σάγγος, Μαρία Κοντοπαντελή, Αργυρή Χαλκιά, Δήμητρα Κορδομένου, φοιτητές/τριες αρχιτεκτονικής

Λεζάντες εικόνων με τη σειρά που παρουσιάζονται παρακάτω. 

Εικ.6: Γενική άποψη Πλατείας από τη θάλασσα
Eικ.2: Σκίτσα απεικόνισης της κεντρικής ιδέας της πρότασης
Εικ.3: Κάτοψη πρότασης. 1:200
Εικ.4: Εγκάρσιες τομές Πλατείας. 1:200
Εικ.5: Διαμήκεις τομές Πλατείας. 1:200
Εικ.7: Άποψη από την προκυμαία 
Εικ.8: Γενική άποψη Πλατείας από την πόλη προς τη θάλασσα.
Εικ.9: Άποψη βόρειου τμήματος. (προς Οδό Μητροπόλεως)
Εικ.10: Νυχτερινή άποψη υπόσκαφου μουσείου

*Καμίλο Σίτε: Αυστριακός αρχιτέκτονας (1843-1903), το βιβλίο του οποίου «Η πολεοδομία σύμφωνα με τις καλλιτεχνικές της αρχές» (Βιέννη 1889) έχει ασκήσει μεγάλη επιρροή στις σύγχρονες αντιλήψεις για την πόλη στην Ευρώπη.