Tivoli. The archeological village in the area of Hadrian's villa
Συμμετοχή στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό ιδεών Piranesi Prix de Rome 2018

Ο συγκεκριμένος διαγωνισμός¹ αφορούσε κυρίως τον καθορισμό των ορίων μιας ουδέτερης ζώνης προστασίας (buffer zone) του υδροφόρου ορίζοντα και του παρά υδάτινου περιβάλλοντος κατά μήκος των όχθων του ποταμού Ανιένε, ο οποίος πηγάζει από τους πρόποδες των Απέννινων και, προτού χυθεί στον Τίβερη, λίγο έξω από τη Ρώμη, διασχίζει το αστικό κέντρο του Τίβολι. Στους λόφους που περιβάλλουν τη μικρή αυτή πόλη και κοντά στις όχθες του Ανιένε, ο Αδριανός επέλεξε να χτίσει τη γνωστή βίλα του (στην ουσία πρόκειται για ένα ολόκληρο συγκρότημα από κλιμακωτά επίπεδα, το μέγεθος του οποίου ανταγωνίζεται τις διαστάσεις του Τίβολι). Ίσως να είχε στο μυαλό του την Αθήνα και τη σχέση της με τον Ιλισό, σαν να ήταν το ποτάμι η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανέγερση ενός οικισμού. 

Ωστόσο, η εντύπωση που δίνει το τοπίο στον σημερινό επισκέπτη πόρρω απέχει της πραγματικότητας που ύμνησε ο Αδριανός, που έκανε τον Ippolito d’Este να χτίσει εδώ μια από τις ωραιότερες κατοικίες της περιόδου της Αναγέννησης², και που προσέλκυσε πλήθη περιηγητών κατά τον 17ο και 18ο αιώνα για τη μελέτη του κλασικού κόσμου³. Από το υψίπεδο της βίλας μπορούσε κανείς να απολαύσει τη θέα των δασωμένων λόφων με τα περιβόλια και τους ελαιώνες που κατηφόριζαν τις πλαγιές έως την κοιλάδα του Ανιένε. Η βίλα του Αδριανού, η πόλη Τίβολι και ο ποταμός Ανιένε συνδέονταν κάποτε αξεδιάλυτα, αλλά ό,τι ενώνει σήμερα τα τρία αυτά στοιχεία δεν είναι παρά βιομηχανικά υπόστεγα, πρόχειρες κατασκευές στα όρια της αυθαιρεσίας, εγκαταλελειμμένα κτίρια, διαλείμματα με εγκαταλελειμμένα περιβόλια και ελαιώνες. 

Η επιτακτική ανάγκη αναβάθμισης του αρχαιολογικού χώρου και της ευρύτερης περιοχής για την ανάδειξη της πολιτιστικής της σημασίας, οδήγησε τον υπεύθυνο οργανισμό διεξαγωγής του διαγωνισμού⁴ στη διεύρυνση του αρχικού θέματος και στην πρόβλεψη επίσης χώρων υποδοχής και συνεδριάσεων, νέας εισόδου στον αρχαιολογικό χώρο, ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων, καθώς και ενός εξειδικευμένου χώρου φιλοξενίας των αρχαιολόγων, που αποτελεί και το θέμα του παρόντος κειμένου. 

Προτού να επεκταθούμε στην περιγραφή και την ανάλυση του τμήματος της μελέτης του αρχαιολογικού χωριού και των διαφόρων τυπολογιών που χρησιμοποιήθηκαν για τον σχεδιασμό του συγκροτήματος, πιστεύω πως είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναφορά στη σχέση ρωμαϊκής και ελληνικής αρχιτεκτονικής την εποχή του Αδριανού, και πιο συγκεκριμένα στη στάση του Αδριανού και των συγχρόνων του απέναντι στην ελληνική αρχιτεκτονική, έτσι όπως αυτή προκύπτει από το σχέδιο συγκεκριμένων κτιρίων και συγκεκριμένων τυπολογικών επεξεργασιών. 

Στην ερασιτεχνική δραστηριότητα του Αδριανού ως αρχιτέκτονα, με την έννοια ότι η κύρια ασχολία του ήταν η διοίκηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, οφείλουμε μια σειρά κτιρίων που θα σημαδέψουν την παγκόσμια ιστορία της αρχιτεκτονικής. Η σημαντικότερη δημιουργία του είναι ίσως η διασημότερη ροτόντα στον κόσμο, το Πάνθεον στη Ρώμη. Ο Αδριανός επεξεργάστηκε (ή ο Αδριανός και οι αρχιτέκτονές του) έναν νέο τύπο κτιρίου, ξεκινώντας από την αρχιτεκτονική της θόλου, το οποίο θα αποτελέσει την έναρξη ενός πειραματισμού γύρω από το θέμα της εγγεγραμμένης κάτοψης, και που ακόμη συνεχίζει να αποτελεί γόνιμο πεδίο έμπνευσης.

Σε τι συνίσταται όμως η ιδιαιτερότητα αυτού του τυπολογικού πειραματισμού του Αδριανού; Καταρχάς είναι η συγκεκριμένη στάση του απέναντι στην ελληνική αρχιτεκτονική. Θα ήθελα εδώ εντός παρένθεσης να αναφέρω πως ο Αδριανός αγάπησε τον ελληνικό πολιτισμό και την Αθήνα με σθένος. Εξελληνίστηκε και επισκέφτηκε τον ελληνικό χώρο επίσημα αρκετές φορές κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του. Μυήθηκε στα Ελευσίνια μυστήρια. Φρόντισε να στολίσει την πόλη που γέννησε τη δημοκρατία με δημόσια κτίρια επιβλητικής ομορφιάς και υποδομές που θα ζήλευε ακόμη και η Ρώμη. Μολονότι διασώζονται μόνο ίχνη και ελάχιστα μέρη από την αρχιτεκτονική τους, με την παρουσία τους ωστόσο, κατά τη γνώμη μου, είναι σε θέση να διεκδικήσουν ακόμη και σήμερα έναν καθοριστικό ρόλο σε κάθε απόπειρα επέμβασης στο αστικό σχέδιο της Αθήνας. Να αναφέρουμε ορισμένα μόνο από τα έργα του Αδριανού στην Αθήνα, τα οποία είναι ευρέως γνωστά: η βιβλιοθήκη της ρωμαϊκής αγοράς, η αψίδα του θριάμβου στο τέρμα της οδού Λυσικράτους, το σύμπλεγμα του Ναού του Ολυμπίου Διός, το Αδριάνειο υδραγωγείο, τμήματα του οποίου συναντάμε ακόμη επί της λεωφ. Καποδιστρίου, κοντά στο ΟΑΚΑ.

Επιπλέον, ο Αδριανός δεν θα αρκεστεί μόνο στον θαυμασμό της ελληνικής αρχιτεκτονικής, αλλά μέσα από τη μελέτη της θα επιδιώξει την ενεργή συμμετοχή της στις νέες απαιτητικές ανάγκες της ρωμαϊκής πόλης. Η κίνησή του είναι βαθιά προοδευτική. Η πρόοδος εδώ εκλαμβάνεται με την έννοια της αναζήτησης της επίκαιρης διάστασης της αρχιτεκτονικής τού παρελθόντος, της πρακτικής της αξιοποίησης, της δυνατότητάς της να εξυπηρετήσει ακόμη -και κυρίως- με αποτελεσματικό τρόπο τις ανάγκες και να δώσει απαντήσεις σε προβλήματα της σημερινής πόλης και της αρχιτεκτονικής της. Κάπως έτσι δεν έδρασε και ο Leon Battista Alberti, όταν το 1472, στην προσπάθειά του να βρει μια λύση για την πρόσοψη της εκκλησίας του Αγίου Ανδρέα στη Μάντοβα, χρησιμοποίησε το προστώο ενός «ξεπερασμένου» αρχαίου ειδωλολατρικού ναού;

Το πέρασμα από την αρχιτεκτονική της θόλου στην τυπολογική απάντηση της ροτόντας είναι χαρακτηριστικό μιας τέτοιας στάσης. Ενώ η θόλος ως τύπος κτιρίου προορίζεται για χώρους που επιτρέπουν τη θέασή της από παντού, η ροτόντα από την άλλη αναδεικνύει μια συγκεκριμένη πλευρά του κτιρίου, την είσοδό του. H προσθήκη του προστώου εξασφαλίζει τη σύνδεση ολόκληρου του οργανισμού της με τον υπόλοιπο αστικό περίγυρο, τα υπόλοιπα δημόσια κτίρια και την αρχιτεκτονική τους. 

Η έπαυλη του Αδριανού ωστόσο στο Τίβολι, κοντά στη Ρώμη, αποτέλεσε έναν σταθμό στην ιστορία της αρχιτεκτονικής. Στάθηκε για τον Αδριανό ένα είδος κιβωτού, στην οποία με το πάθος του συλλέκτη ανέγειρε κτίρια που συνδέονται με τις πόλεις που θαύμασε στα ταξίδια του. Στην κάτοψή της θα αναγνωρίσουμε θέατρα, στοές, θόλους, γυμνάσια⁵. Η Γαλλίδα συγγραφέας Margueritte Yourcenar, στο πιο γνωστό της βιβλίο, Τα απομνημονεύματα του Αδριανού, επεξεργάζεται έναν φανταστικό μονόλογο του Αδριανού, ένα είδος παρακαταθήκης με ιστορίες και συμβουλές που ο ετοιμοθάνατος αυτοκράτορας προορίζει για τον διάδοχό του, τον γνωστό Ρωμαίο αυτοκράτορα και φιλόσοφο Μάρκο Αυρήλιο. Προς το τέλος του βιβλίου ο Αδριανός περιγράφει πώς δημιούργησε αυτό το θαύμα του αρχαίου κόσμου, και η συγγραφέας μέσα από την αφήγηση του Ρωμαίου αυτοκράτορα φαίνεται πως προσπαθεί να μεταφέρει στον αναγνώστη τις κατασταλαγμένες πεποιθήσεις ιστορικών και κριτικών για την καταγωγή της βίλας και τη διαδικασία κατασκευής της⁶.

Ο διαγωνισμός προέβλεπε ως σημείο τοποθέτησης του αρχαιολογικού χωριού το βόρειο δυτικό τμήμα του συγκροτήματος της έπαυλης. Πρόκειται για ένα επίπεδο που υποστηρίζεται από εκτεταμένα έργα αντιστήριξης, στα πόδια του οποίου βρίσκεται, λίγο πιο νότια, το σύμπλεγμα που είναι αφιερωμένο στον αιγυπτιακό θεό Κάνωπο ή Canopus, και που ο μύθος συνδυάζει με τον γνωστό πλοίαρχο του Μενέλαου. Το συγκεκριμένο τμήμα των κήπων της βίλας μετατράπηκε στο πέρασμα του χρόνου ουσιαστικά σε έναν ελαιώνα, και το φύλλωμα των δέντρων εμποδίζει κάθε σχέση με ό,τι απέμεινε από τη βίλα. Επιπλέον, από τη δεκαετία του 1980 και έως το 2000, λειτουργούσε ως χώρος κατασκήνωσης των μελετητών που κατέφθαναν εδώ από όλο τον κόσμο για την παρακολούθηση των καλοκαιρινών εκπαιδευτικών προγραμμάτων και για τη συμμετοχή τους στις ανασκαφές. Σ’ αυτό το σημείο οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν διάσπαρτα μικρότερων διαστάσεων κτίρια, όπως θόλους, ναΐσκους, σιντριβάνια. 

Η συμμετοχή στον συγκεκριμένο διαγωνισμό αποτέλεσε μεν την ευκαιρία επεξεργασίας μιας αρχιτεκτονικής μελέτης στο εσωτερικό ενός σημαντικού αρχαιολογικού χώρου, με ένα κτιριακό απόθεμα μοναδικής αρχιτεκτονικής αξίας. Αποτέλεσε δε και μια πρόκληση, διότι ο σχεδιασμός του αρχαιολογικού χωριού είναι αδύνατον να μην λάβει υπόψη και να μην αναμετρηθεί με την αρχιτεκτονική σκέψη του Αδριανού. 

Η ιδέα ήταν να δημιουργηθεί ένας περίβολος αποτελούμενος από τα κτίρια εξυπηρέτησης. Στο εσωτερικό αυτού του νοητού πλαισίου προστασίας αναπτύσσεται ο ξενώνας. Κατόπιν, στην προσπάθειά μας να δοθεί μια δικαιολογημένη θέση για τη συνολική πρόταση, ο κεντρικός άξονας του συστήματος συνδέθηκε με τη θόλο που βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του κήπου και της οποίας σήμερα μπορούμε να δούμε μόνο τα ερείπια. Το σχέδιο της ροτόντας πηγάζει από το σχέδιο της θόλου, και με τη σειρά της η νέα παρέμβαση λειτουργεί ως φυσική συνέχεια ολόκληρου του μνημειακού συμπλέγματος. Το νέο συγκρότημα «ριζώνει» στο εσωτερικό του αρχαιολογικού χώρου, και το παλιό βρίσκει εκ νέου λόγο ύπαρξης στο σήμερα.

Η ανάπτυξη της μελέτης ακολουθεί δύο βασικές κατευθύνσεις: από τη μια η συνέχιση της διαδικασίας που φαίνεται πως διακρίνει την κατασκευή της έπαυλης, η θεώρηση, όπως ήδη ειπώθηκε, του συγκροτήματος της βίλας ως κιβωτού, ενώ από την άλλη, προκειμένου η νέα παρέμβαση να σεβαστεί την αρχή της αναστρεψιμότητας των επεμβάσεων σε μνημεία, τουλάχιστον για το συγκεκριμένο σημείο που βρίσκεται στο εσωτερικό των ορίων του αρχαιολογικού χώρου, προβλέφθηκε η χρήση ελαφριών, κυρίως ξύλινων και μεταλλικών, κατασκευών για το σύνολο των κτιρίων.

Το έργο χωρίζεται σε τρία μέρη: η είσοδος με τα συλλογικού χαρακτήρα κτίρια, κατόπιν ο χώρος του ξενώνα και στο βάθος η βιβλιοθήκη. Το σχήμα οργάνωσης του χώρου ακολουθεί τις ίδιες αρχές με μελέτες όπως αυτή του Thomas Jefferson για το πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια και η πρόταση του Heinrich Tessenow για το σχολικό συγκρότημα του Klotzsche, κοντά στη Δρέσδη, στη Γερμανία.

Στην είσοδο του αρχαιολογικού χωριού βρίσκονται οι χώροι υποδοχής, τα εργαστήρια, οι συλλογικοί χώροι εστίασης. Οι προσόψεις των συγκεκριμένων κτιρίων, στην προσπάθειά μας να αποδοθεί όσο το δυνατόν περισσότερο η ιδέα του περίβολου, εμφανίζονται πιο κλειστές στην περίμετρό τους και πιο ανοιχτές προς το εσωτερικό του «οικισμού». 

Ο ξενώνας αποτελείται από μεμονωμένα κτίρια και πιο συγκεκριμένα από δεκατέσσερις μονάδες, καθεμιά από τις οποίες προβάλλει ως ένα τετράγωνο επίπεδο 10 επί 10 μέτρα, υπερυψωμένο σε σχέση με το έδαφος. Στην επιφάνεια του τετραγώνου οργανώθηκαν τρία δωμάτια, δύο διπλά και ένα τριπλό, ένας διάδρομος στον οποίο βρίσκονται οι είσοδοι των δωματίων, και ένας ημιυπαίθριος στεγασμένος χώρος για εργασία και εστίαση. 

Το σχέδιο της κάτοψης των δωματίων του ξενώνα οφείλει πολλά στην αρχιτεκτονική του Άρη Κωνσταντινίδη. Η έρευνα του Κωνσταντινίδη πάνω στο θέμα της οργάνωσης της κάτοψης, ως ένα σύστημα σχέσεων μεταξύ σκεπαστών εξωτερικών χώρων και κλειστών όγκων, πιστεύω πως αποτελεί μία από τις πιο ενδιαφέρουσες πτυχές της αρχιτεκτονικής του. Ο σκοπός ήταν να αποφευχθεί στο σχέδιο των μονάδων η δημιουργία ενός συμπαγούς όγκου, και να επιτευχθεί η επεξεργασία μιας διαρθρωμένης κάτοψης, που διακρίνεται για τις καθαρές γεωμετρίες της, για τη ρυθμική εναλλαγή κλειστών και ανοικτών χώρων, για τη δικαιολογημένη τοποθέτηση των στοιχείων της. 

Η βιβλιοθήκη αποτελεί το επίκεντρο της σύνθεσης. Παρόλο που είναι εξαιρετικά δύσκολη η οργάνωση μιας κυκλικής κάτοψης, ο σχεδιασμός μιας ροτόντας στάθηκε αναπόφευκτος. Κοιτάζοντας κανείς την κάτοψη της βίλας του Αδριανού, αντιλαμβάνεται μια έκρηξη κανονικών κυκλικών στοιχείων. Κρίνεται απαραίτητη επομένως η δημιουργία ενός αναγνωρίσιμου γεωμετρικά και αρχιτεκτονικά στοιχείου, που συνεχίζει τη διαδικασία πρόσθεσης νέων κτιρίων στην υπάρχουσα κατάσταση, που δηλώνει μεν τη σχέση του, δηλαδή την καταγωγή του, αλλά ταυτόχρονα δε την αυτονομία του και τον ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό του χαρακτήρα.

Τα δύο κύρια πρότυπα που χρησιμοποιήθηκαν για την οργάνωση της κάτοψης της ροτόντας, είναι η πρόταση του Jefferson για το σύμπλεγμα του πανεπιστημίου της Βιρτζίνια, και η δημοτική βιβλιοθήκη της Στοκχόλμης του Asplund. Το σχέδιο διαμορφώνεται ως μια κεντρική αίθουσα ανάγνωσης, γύρω από την οποία λειτουργεί ένας διάδρομος με τους τοίχους καλυμμένους από βιβλιοθήκες. Δίνεται μ’ αυτόν τον τρόπο η εντύπωση πως είναι οι τοίχοι από τα βιβλία που στηρίζουν τη βιβλιοθήκη. Το σχέδιο προβλέπει επίσης την ύπαρξη ενός κυκλικού τύμπανου, προκειμένου να φωτιστεί με φυσικό τρόπο η κεντρική αίθουσα της βιβλιοθήκης. 

Αρχιτεκτονική μελέτη: Σωτήρης Ζαρούλας
Εκδοχή κειμένου 21/12/2020

Σκίτσο για τη μελέτη του κεντρικού τμήματος του συγκροτήματος.

Σημειώσεις:

¹ Τίτλος διαγωνισμού: Designing the UNESCO Buffer Zone. Διοργανωτής: Accademia Adrianea di Architettura e Archeologia, σε συνεργασία με Autonomous Institute of Villa Adriana and Villa D’Este και υπό την αιγίδα του δήμου του Τίβολι (Municipality of Tivoli). Σύνθεση ομάδας σχεδιασμού: (1) Michele Caja (Εμπορικός κόμβος, πλατεία νερού, πλατεία Προπύλαια), (2) Bunker Arc (Roberto Molteni, Matteo Donghi), Carlo Gandolfi (Κέντρο συνεδριάσεων, ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις, πλατεία Προπύλαια), (3) Martina Landsberger (Μουσείο στον χώρο του ιερού του Canopus), (4) Sotirios Zaroulas (Αρχαιολογικό χωριό), (5) Atelier De Molfetta Strode (Federico de Molfetta, Hope Strode) αρχιτεκτονική τοπίου, πάρκο κατά μήκος του Ανιένε. Ειδικοί σύμβουλοι: Alessandra Valentinelli, Lilia Palmieri, Maria Vittoria Capitanucci. Φοιτητές: Zhichao You, Jiahe You, Alberto Gatti, Riccardo Piconi, Giuseppe Miotto.

² Για την ιστορία της Αναγεννησιακής έπαυλης στο Τίβολι βλέπε: Seni, Francesco Saverio, La Villa d'Este in Tivoli: memorie storiche tratta da documenti inediti, scuola tipografica, “Tata Giovanni”, Roma 1902, και το πιο σύγχρονο, Gioacchino Mancini, Hadrian's Villa and Villa d'Este, Libreria della stato, 1934. 

³ Giovanni Battista Piranesi, Francesco Piranesi, Vedute di Roma, Roma 1779.

⁴ Τα σχέδια του συγκεκριμένου διαγωνισμού δημοσιεύτηκαν στον κατάλογο Piranesi Prix de Rome Progetti per la Grande Villa Adriana, a cura di L. Basso Peressut, P.F. Caliari, in edibus Accademia Adrianea Edizioni, Verona 2019, pp. 280-295. ISBN: 9788897221586.

⁵ « […] Εδώ στη βίλα, γύρω από αυτό το παρεκκλήσι αφιερωμένο στον θεό Canopus, που η λατρεία του ακολουθεί το αιγυπτιακό τελετουργικό, έχτισα διάφορα περίπτερα αναψυχής, τα ίδια με εκείνα στα προάστια της Αλεξάνδρειας που φέρουν αυτό το όνομα, και πρόσφερα τις εγκαταστάσεις και τα κάλλη τους όχι μόνο στους καλεσμένους μου, αλλά και σε μένα τον ίδιο μερικές φορές». Marguerite Yourcenar, Memoirs Of Hadrian, Secker and Warburg, London 1955, p. 296.

⁶ Για μια αναλυτική περιγραφή των διαφόρων στοιχείων της βίλας βλέπε: (1) Adembri, Benedetta, Hadrian's Villa, Mondadori Electa, Martellago 2005 (2) MacDonald, William Llo;yd and Pinto, John, Hadrian's villa and its legacy, Yale University Press, New Haven 1995.

English version
Tivoli. The archeological village in the area of Hadrian's villa
Participation in the architectural competition Piranesi Prix de Rome 2018

This competition¹ was mainly concerned with defining the boundaries (buffer zone) of the area along the banks of the river Aniene, one of the tributaries of the Tiber, that crosses the city of Tivoli, 20 kilometres away from Rome. On the top of the hills around this small town and near the banks of the Aniene, Hadrian chose to build his famous villa (actually, it is a whole complex of stepped levels, the size of which competes with the dimensions of the historic centre of Tivoli). Maybe he had in mind Athens and its relationship with the river Ilissos, as if the river was a necessary condition for the construction of a settlement. 

However, the impression that the landscape gives to today's visitor is far from the reality praised by Hadrian, who made Ippolito d'Este build here one of the most beautiful houses of the Renaissance period² and which attracted many tourists during the 17th century and 18th century for the study of the classical world³. From the plateau of the villa one could enjoy the view of the wooded hills with the orchards and the olive groves that was going down the slopes to the valley of Aniene. Hadrian's villa, the city of Tivoli and the river Aniene were once inextricably linked but what unites these three elements today are nothing but industrial sheds, makeshift structures, abandoned buildings, breaks with abandoned orchards and olive groves. 

The urgent need to valorise the archaeological site and the wider area by highlighting its cultural significance led the responsible institution for the organization of the competition⁴ to expand the original theme and also to provide reception areas, spaces for meetings, a new main entrance to the archaeological site, hotel facilities, as well as a specialized place for the accommodation of the archaeologists. Before expanding on the description and analysis of the section that regards the archaeological village and the various typologies used to design the specific complex, I believe it is necessary to make a brief reference to the relationship between Roman and Greek architecture in the time of Hadrian, such as this comes out from the architecture of specific buildings. 

To Hadrian's amateur activity as an architect, in the sense that his main occupation was the administration of the Roman Empire, we owe a series of buildings that will mark the world history of architecture. His most important creation (or of him and his architects) is perhaps the most famous rotunda in the world, the Pantheon in Rome. Hadrian elaborated a new type of building starting from the architecture of the dome (tholos). But what is the peculiarity of this typological experimentation of Hadrian? First is his attitude towards Greek architecture. I would like to mention here in parentheses that Hadrian loved Greek culture and Athens with vigour. He became Hellenized and visited Greece three times during his reign. He was initiated into the Eleusinian mysteries. He took care to decorate the city, that gave birth to democracy, with public buildings of imposing beauty and infrastructures that even the city of Rome would envy. Although only traces and a few parts of their architecture survive, with their presence, however, in my opinion, they are still able to claim a decisive role in any attempt of intervention in the urban plan of Athens. 

Let us mention only some of the works of Hadrian in Athens, which are widely known: the library in the Roman market, the arch of triumph at the end of Lysikratous Street, the complex of the Temple of Olympian Zeus, the Hadrian's aqueduct, parts of which we find still on the ave. Kapodistriou, near OAKA. 

Therefore, as a lover of Greek architecture, Hadrian will not only be limited to its admiration but through its study will seek its active participation in the new demanding needs of the Roman city. His movement is also deeply progressive. Progress here is to be taken in the sense of seeking the current dimension of the architecture of the past, of its practical use, of its ability to serve even the needs in an effective way and to give answers to problems of the present city and its architecture. This is not how Leon Battista Alberti acted when in 1472, in his attempt to find a solution to the facade of St. Andrea's Church in Mantua, used the pronaos of an "outdated" ancient pagan temple?

The transition from the architecture of the dome (tholos) to the typological response of the rotunda is characteristic of such an attitude. While the dome, as a type of building, is intended for spaces that allow it to be seen from everywhere, the rotunda on the other hand highlights a specific side of the building, its entrance. The addition of the pronaos ensures the connection of the whole organism with the rest of the urban environment and its architecture.

Hadrian's creation, however, at Tivoli, near Rome, was a milestone in the history of architecture. He stood for Hadrian a kind of ark, in which with the passion of the collector he erected buildings connected with the cities he admired in his travels. In its plan we will recognize galleries, domes, gymnasiums⁵. The French author Margueritte Yourcenar, in her most famous book, The Memoirs of Hadrian, elaborates a fictional monologue of Hadrian, a kind of legacy with stories and advice that the dying emperor intended for his successor, probably the most famous Roman emperor and philosopher, Marcus Aurelius. Towards the end of the book, Hadrian describes how he created this wonder of the ancient world and the author, through Hadrian's narration, seems to be trying to convey to the reader the already established beliefs of historians and critics about the origin of the villa and its construction⁶.

It was decided by the competition that the location of the archaeological village should be the north-western part of the villa complex. This is a level supported by extensive support works, at the foot of which is situated the complex dedicated to the Egyptian god Kanopos or Canopus, which the legend associates to the famous admiral of Menelaus. This part of the villa gardens has been transformed over time into an olive grove and the foliage of the trees today prevents any connection with what is left of the villa. In this place, from the 1980s to the 2000s, there was a camp for scholars who arrived here from all over the world to attend summer training programs and to participate in excavations. At this point archaeologists discovered sporadic buildings of smaller dimensions, such as domes, temples, fountains.

The participation in this competition was the opportunity to elaborate an architectural study inside an important archaeological site, with buildings of unique architectural value. But it was also a challenge, because the design of the archaeological village inside the villa itself is impossible not to take into account and not to be compared with the architectural thought of Hadrian.

The idea was to create an enclosure consisting of service buildings. Within this imaginary framework of protection was developed the part for the rooms. Then, in our attempt to give a justified position for the overall proposal, the central axis of the system was connected to the dome located in the northern part of the garden and of which today we can see just the ruins. The design of the rotunda, is based on the design of the ruins of the dome and in turn the new intervention functions as a natural continuity to the whole ancient monumental complex. The new complex is "rooted" inside the archaeological site and in this way the old finds a new reason for existence today.

The development of the study follows two main directions: on the one hand the continuation of the process that seems to distinguish the construction of the villa, the view, as already mentioned, of the villa complex as an ark, while on the other hand, in order for the new intervention to be governed from the principle of the reversibility of the interventions in monuments, at least for the specific point that is located within the boundaries of the archaeological site, the use of light, mainly wooden and metal, constructions for the whole buildings was foreseen.

The project is divided into three parts: the collective buildings, then the area for the guests and in the background the library. The organization of the space follows the same principles of organization with studies as that of Thomas Jefferson for the University of Virginia and the proposal of Heinrich Tessenow for the school complex of Klotzsche, near Dresden, Germany (figs. 2, 3).

At the entrance of the archaeological village are the reception areas, the workshops, the collective dining areas. The facades of the specific buildings, in our effort to give as much as possible the idea of the enclosure, appear more closed in their perimeter and more open to the interior of the "settlement".

The guest area consists of individual buildings. Fourteen units were designed that make up the main part of the archaeological village. Each of the units is a square level 10 by 10 meters, elevated in relation to the ground. On the surface of the square were organized three rooms, two double and one triple, a corridor in which is found the entrances of the rooms, and a semi-outdoor covered area for work, meditation and dining.

The plan of the floor plan of the guest’s area owes a lot to the architecture of Aris Konstantinidis. Konstantinidis's research on the organization of the floor plan as a system of relationships between covered outdoor spaces and closed volumes, I believe, is one of the most interesting aspects of his architecture. The purpose was to avoid in the design of the units the creation of a compact volume and to elaborate instead a floor plan that is distinguished for its clean geometry, for the rhythmic alternation of closed and open spaces, for the justified placement of its elements.

The library is the focus of the composition. Although it is extremely difficult to organize a circular floor plan, the design of a rotunda was inevitable. Looking at the floor plan of Hadrian's villa, one realizes an explosion of normal circular elements. It is therefore necessary to create a geometrically and architecturally recognizable element that continues the process of adding new buildings to the existing situation, which declares its relationship, i.e. its origin but at the same time its autonomy and its special architectural character.

The two main models used for the design of the rotunda are the Jefferson’s Rotunda, the University of Virginia system, and the Asplund’s Stockholm Municipal Library. The design of the rotunda is shaped like a central reading room around which is found a corridor with the walls covered by bookshelves. This gives the impression that are the walls of the books to support the library. The plan also proposes the design of a circular drum that can thus provide natural light to the main hall of the library. 

Architects: Sotiris Zaroulas 
Text version 21/12/2020

Αξονομετρία του συγκροτήματος

Notes:

¹ Competition title: Designing the UNESCO Buffer Zone. Organizer: Accademia Adrianea di Architettura e Archeologia, in collaboration with the Autonomous Institute of Villa Adriana and Villa D’Este and under the auspices of the Municipality of Tivoli. Composition of the designing team: (1) Michele Caja (interchange hub, piazza Acqua, piazza Propylaea), (2) Bunker Arc (Roberto Molteni, Matteo Donghi), Carlo Gandolfi (Conference centre, hotels, piazza Propylaea), (3) Martina Landsberger (Museum at the area of Canopus), (4) Sotirios Zaroulas (Archaeological village),(5) Atelier De Molfetta Strode of Federico de Molfetta and Hope Strode (Landscape architecture, park along the banks of Aniene river). Special Advisors: Alessandra Valentinelli, Lilia Palmieri, Maria Vittoria Capitanucci. Students: Zhichao You, Jiahe You, Alberto Gatti, Riccardo Piconi, Giuseppe Miotto.

² For the history of the Renaissance villa in Tivoli see: Seni, Francesco Saverio, La Villa d'Este in Tivoli: memorie storiche tratta da documenti inediti, scuola tipografica, “Tata Giovanni”, Roma 1902, and the most recent, Gioacchino Mancini, Hadrian's Villa and Villa d'Este, Libreria della stato, 1934.

³ Giovanni Battista Piranesi, Francesco Piranesi, Vedute di Roma, Roma 1779.

⁴ The designs of this competition were published in the catalog: Piranesi Prix de Rome-Progetti per la Grande Villa Adriana, a cura di L. Basso Peressut, P.F. Caliari, in edibus Accademia Adrianea Edizioni, Verona 2019, pp. 280-295. ISBN: 9788897221586.

⁵ "[…] here in the Villa, around that chapel of Canopus where his cult is celebrated in Egyptian fashion, I have encouraged the establishment of various pleasure pavilions like those of the suburb of Alexandria which bears that name, and have offered their facilities and distractions to my guests, sometimes participating in them myself", Marguerite Yourcenar, Memoirs Of Hadrian, Secker and Warburg, London 1955, p. 296.

⁶ For a detailed description of the various elements of the villa see: (1) Adembri, Benedetta, Hadrian's Villa, Mondadori Electa, Martellago 2005 (2) MacDonald, William Lloyd and Pinto, John, Hadrian's villa and its legacy, Yale University Press, New Haven 1995.

Λεζάντες των εικόνων με την σειρά που εμφανίζονται στη συνέχεια

- G. B. Piranesi, τοπογραφικό με τα υπάρχοντα κτίρια της Villa Adriana (1781). Τμήμα της χαλκογραφίας με την πρόταση του αρχαιολογικού χωριού. 
- Τοπογραφικό, κλίμακα 1:10000. Η ουδέτερη ζώνη του ποταμού Ανιένε. Στο κέντρο, ο αρχαιολογικός χώρος της Villa Adriana, δεξιά, το ιστορικό κέντρο του Τίβολι και η Villa d’Este. Με κίτρινο οι νέες προτάσεις.
- Τοπογραφικό, κλίμακα 1:5000. Με κίτρινο οι νέες προτάσεις. Αριστερά: Η πλατεία του νερού, η πλατεία με τη νέα είσοδο του αρχαιολογικού χώρου, ξενοδοχεία και χώροι συνεδριάσεων, ενώ δεξιά διακρίνουμε το μουσείο και το συγκρότημα του αρχαιολογικού χωριού που πλαισιώνουν το ιερό του Canopus.
- Το κύριο τμήμα της έπαυλης του Αδριανού. Στο κέντρο το συγκρότημα του αρχαιολογικού χωριού.
- Άρης Κωνσταντινίδης, Μελέτες και κατασκευές, Άγρα, 1992, σ. 103. Ξενώνες Ξενία/Επίδαυρος (1960).
- Thomas Jefferson, κάτοψη της μελέτης για το πανεπιστήμιο της Virginia, Charlottesville (1817-26).
- Heinrich Tessenow, γυμνάσιο στο Klotzsche, κοντά στη Δρέσδη. Κεντρική άποψη του συγκροτήματος και κάτοψη του επιπέδου του ισογείου (1925).
- Οι πρώτες ιδέες για τη μορφή του συγκροτήματος του αρχαιολογικού χωριού.
- Γενική κάτοψη του συγκροτήματος του αρχαιολογικού χωριού. 1) Βιβλιοθήκη, 2) Ξενώνες, 3) Αίθουσα διδασκαλίας/συνεδριάσεων, 4) Εργαστήρια.
- Αξονομετρία του συγκροτήματος.
- Άρης Κωνσταντινίδης, Μελέτες και κατασκευές, Άγρα, 1992, σ. 40. Σπίτι για διακοπές/Συκιά (1951).
- Κάτοψη μιας μονάδας του ξενώνα.
- Σκίτσο για τη μελέτη του κεντρικού τμήματος του συγκροτήματος.
- Gunnar Asplund, δημοτική βιβλιοθήκη Στοκχόλμης. Άποψη της κεντρικής αίθουσας. Τρία σκίτσα από την επεξεργασία του κτιρίου της βιβλιοθήκης.
Πρόσοψη του τμήματος της εισόδου του συγκροτήματος. Τομή κατά μήκος του κεντρικού άξονα του αρχαιολογικού χωριού.
- Προσόψεις του συνόλου των κτιρίων του συγκροτήματος.
- Άποψη του κεντρικού χώρου που μεσολαβεί μεταξύ εισόδου και βιβλιοθήκης.